نەوزاد بەرواری
ل دووڤ گەلەك ژێدەرێن مێژویی، ئازەربایجانی د کەڤن دا خەلکێ دەڤەرا خەزررینە وەکی گێلەكی و مازەندرانی.. زمانێ وان ژی لولوی و گوتی بوویە، خوەجهێن وێ دەڤەرا کو نوکە دبێژنێ پارێزگەھا تەبرێز و ئەردبیل و بەشەک ژ پارێزگەھا ئورمیێ و هەروەسا ئازەربایجانا رەخێ دی یێ ڕووبارێ ئاراس/ باکور/ ئان ژی ئازەربایجانا سوفیەتا بەرێ.
د سەدسالیا 10 دا هندەك هوزێن ترکان ژ ئاسیا ناڤەڕاست کۆچبەری ڤێ دەڤەرێ دبن و ژبەر خێر و بەركەت و بمفابوونا دەڤەرێ ژ بۆ پەز و مالاتی هێدی هێدی ژمارا کوچبەرێن ترک ل دەڤەرێ زێدەتر دبە، تایبەتی ل رەخێ رووبارێ ئاراس. بەس د یسان هەژمارا خەلکێ خوەجهێ دەڤەرێ ژ کوچبەرا پتر بوون، مەزنترین هوز ژ وانا هوزا قراقیونلو، بیچنگ، قیجاق بوون/ ئان ژی مها ڕەش، ترکێن کۆچبەر ژبەر کو خودانێ خوە پەز و مالاتا بوون ب پرانی ل گوندا دژیان.
بهاتنا ترکێن سەلجوقی مانا وان ل ئازەربایجان و زێدەبوونا ترکان ل ئازەربایجانێ وەکر كو هێدی هێدی پرانیا خەلكی ب تورکی باخڤن و ب بورینا زەمانی بهێزکەتنا ترکان ل ئانادول و ئازەربایجان هەر وەسا تێکەلبوونا خەلکێ خوەجھ ب ڕێکا ژنئینانێ ژھەڤدو هەر وەسا تێکەلبوونێ، زمانێ ترکی جهێ خوە گرت و بوو زمانێ ئاخفتنێ. بێ گومان ئەو ترکێن ل ترکیا نوکە ئان ژی دگوتنێ سەلجوقی بەری بچنە ئانادول د ئیرانێ را هاتن و بەربەلاڤ بون، پتر ژ وانا چون ئانادولێ و هندەک ژی چونە رەخێ شیراز و ئەسفەهانێ.
بەس ژبەر خوەشیا ئاڤ و هەوای گەلەك ژ وانا ل ئازەربایجان مان و ل دووڤ ژێدەرێن مێژویی 700 سال بورینە هەتا زمانێ ئازەربایجانی بو ترکی هاتیە گوهورین.
گەل و ناسناما گەلان ناهێنە گوهورین بەس زمان تێنە گوهورین، ل دووڤ (دی ئێن) هاتیە کرن خەلکێ ئانەدول ژ ئالیێ ژنێنیکی ڤە 80% ئانادول و مدیتەرانێ نە، لێ 20% ژ ئالیێ ژێنیتیکی ڤە ترکن، ئەو ژی دڤەگەریتەڤە سەر هندێ كو گەلەک تێکەلی ھەڤ بوونە و زمانێ وان لێ هاتیە قەدەعەکرن ئان ژی ب زۆری کریە ترکی.
ئیرو ژمارەکا زێدە یا کوردان ل باکورێ کوردستانێ کوردی نزانن، لێ دزانن کو کوردن، ب درێژاھیا دیرۆکێ گەلەک زمان ژناڤ چونە؛ وەکی زمانێ مسریا قبتی ئان ژی عێراقی سومەری و هوری، پاشی عەرەبی بویە زمانێ وانێ نوکە.
کێشەیا ئازەربایجان، ترکبوون ئان ئیرانیبوونا وان ژ دەستپێکرنا سەد سالیا 19ێ سەرهلدا. وی چاخێ ئمپراتوریا عوسمانی ژناڤ دچە و بزاڤا پانترکیزم سەرێ خوە هەلددە، ئێک ژ سەرکردە و بیرمەندێ وان محەمەد زیا گولکاب بوو كو ئەو بخوە کورد بوو و د سالا 1876ێ ل دیاربەکر ژ دایک بوویە و سالا 1909 وەکی نوێنەرێ دیاربەکر ل کونگرەیا کومیتا یەکێتی و پێشکەفتی بەشدار دبە و دبە ئەندامێ کومیتا ناڤەندیا وێ بزاڤا ناسیونالیستیا ترکی و ئێک ژ هەرە زانا و بیرمەندێن وێ بزاڤێ دبە، مەرەما وان ژ ئێکگرتن و تێکەلکرنا هەمی ترک و ئەوێن ب نفش ترکن ل بن دەستێ ئمپراتوریا مەزنا ترکا کو ژ ئاسیا ناڤەراست دەست پێ دکە هەتا دگەهە دەریایا مدیتەرانێ.
پشتی سەركەفتنا بەلشۆڤیکا ل روسیا پەیوەندیێن سوفیەت د گەل ترکی خوەش دبن و ترکی ژ ڤێ پەیوەندیێ مفایێ دبینە و ھزرا پانترکیزمێ د ئێخیتە ناڤ بەرپرس و خەلکێ ئازەربایجانا سوفیەت كو سەرۆکێ ئازەربایجانا وی چاخی میر جەعفەر باقروڤ بوو كو گەلەك کەتبوو ژێر کارتێکرنا ترکی و پانترکیزمێ، لەوما ژ سالا 1933 هەتا 1953 یا سەرۆکاتیا خوە شیا کارتێکرنەکا مەزن بکەت سەر بوچونێن ناسیونالیستی ل ئازەربایجانێ.
پشتی مرنا ستالینی، باقروف ب تومەتا جاسوسی و خیانەتێ دهێنە ئیعدام کرن، جێگرێ وی حیدەر عەلیف جھێ وی دگرە و عەلیف ژی ل سەر ڕێکا وی دچە و هەتا مەرەما وی ژی ئێکەتیا ئازەربایجانا باکور و باشوور بوو. پشتی ژناڤچوونا ئێکەتی سوفیەت، ئازەربایجانێ سەربخوەبوونا خوە راگەهاند و یەکەمین دەولەتا دان پێ دای ترکیا بوو. سەروکێ پارتا ناسیونالیستیا ئازەربایجان ئیلیچ بێگ وی چاخی یانی 1991.10.17 دهەڤپەیڤینەکێ دا دبێژە كو هەتا دوو سالێن دی ئالایێ ئازەربایجانا مەزن دێ هێتە بلند کرن. ژ سالا 1991ێ ترکی ب هەمی هێزا خوە هەول ددە پانترکیزم د ناڤ ئازەربایجانێ دا ب هێز بخە و ڤیزە د ناڤبەرا ترکی و ئازەربایجان هات هەلگرتن و ترکی ب هزاران قوتابخانە ل ئازەربایجانێ دروست کرن و دیرۆکا وان دەستکاری تێدا کریە، بێ گومان ڤێ ھەولا ئازەربایجانا باکور کارتێکرنەکا باش ل سەر ئازەربایجانا باشوور ژی کر، تایبەتی پشتی ئازەربایجانێ سەربەخوەیی وەرگرتی سالا 1991ێ.
پشتی مرنا خومەینی چەند جارا خوەپیشاندان ل باژێرێن وەکی تەبرێز و ئەردبیل هاتنە کرن ژ بۆ سەرخوەبوەنێ ژ ئیرانێ. د شەرێ ئەرمنیا و ئازەربایجان دا دیسان خوەپیشاندان هاتنەکرن ژ بۆ پشتگیریا ئازەربایجان و دژی ئەرمنیا، لێ ئیرانێ ئەو خوەپیشاندان زوو بێ دەنگ کرن. سەر بارێ هندێ نوکە ژی پرانیا ئازەربایجانیێن باشوور خوە میراتگرێن کولتور و دیرۆکا ئیرانێ دزانن. شاھ ئسماعیلێ سەفەوی، شاهێن قاجار و ئەفشار ژ نفشێ ئازەربایجانیا بووینە بەلکی ژبەر هندێ ئازەربایجانا باشوور د مابەینا ترک و ئیرانێ دا وندا بویە. هەلبەستا کو ئەردۆگان خواندی، ئەو ھەلبەست ب خوە سترانەکا فولکلوریە و ل سەر ڕووبارێ ئاراس هاتیە گوتن کا چاوا باکور و باشوورێ ئازەربایجانێ ژێک جودا کریە، مەرەما ئەردۆگان ژ خواندنا وێ ھەلبەستێ ئازراندنا هەستێ ناسیو نالیستیێ ئازەربایجانیان بوو. ئەز دوور نابینم ڕۆژکێ ئازەربایجان ژ ئیرانێ وێ هەر جودا ببە، دیرۆک تم و تم روداوێن نوو تومار دکە.
