ئەفگانستان و گرنگیا جیوپولیتیکایا وێ
ئەفگانستان ولاتەکە کو گەلەک کێم ئاشتی و ئارامی بخوەڤە دیتیە. ژبەر گرنگیا جیوپولیتیکا وێ وەک دەرگەهەک د ناڤبەرا ئاسیا دوور و هندێ دگەل ئەورۆپایێ ،چاڤێن هێزێن کولونیالی و ئەمپریالیستی تم و تم ل سەر وێ بوویە . دەمەک درێژ ئاخا ئەفگانستانێ بویە مەیدانا شەرێ ئمپریالیست و بزاڤا گەلێ ئەفگانی دژی داگیرکەران. گەلەک رەنگێن ئاینا ل ناڤ ڤی گەلی هەبوینە ، بەس ژ هەمیا بناڤودەنگتر بودیسم و زەرتوشتی بوون، تایبەتی ئاینێ زەرتوشتی بهێز بوو کو حەتا نوکە ژی ئاینێ زەرتوشتی ب رەنگەکێ بەربەلاڤ ل ئەفگانستانێ هەیە. سەر دەمێ تالیبان گەلەک زەرتوشتی ب زۆرێ کرنە بسولمان. ئاینێ ئیسلامێ د سەدێ 9 هەتا 12 پەیدا بوو و رولێ خوە گێراند. د مێژویێ دا گەلەک جارا ئەفگانستان ژ لایێ مەگولیان ڤە، تیمورلەنگ، هند، ئمپراتوریا فارس، هێرشێن عەرەبان ب ناڤێ ئسلامێ، هاتیە داگیر کرن، بەس داویێ دا شیانە وەلاتێ خوە ئازاد بکەن و بپارێزن.
د وان شەران دا ئەفگانیا رووسیا قەیسەری شکاند. گەلێ ئەفگانی شیان د دو شەرێن مەزن دا ل هەمبەر بریتانیایێ سەرکەتنێ ب دەست بینە، و د سالا 1919 سەربەخویا خوە ژ بندەستێ بریتانیا رابگەهینن.سالا 1932 زاهرشا دبیتە شاهێ ئفگانستان هەتا سالا 1973 محەمەد داود کودتایەکێ دژی پسمامێ خوە زاهر شاهی دکەت و رژێمێ ژ پاشاتیێ بو کوماری دگوهوریت، بەس وەکی خوەیا دبیت پشتی وێ گوهورینکاریێ رەوشا وەلات ئالوزتر دبیت و جیاوازی د ناڤبەرا نەتەوێن دی وەکی پەشتون، تاجیک، هەزارە و ئوزبەک خویا دکەت و دبیتە سەدەما کودتایەکا دی ل سالا 1978 ب رێبەریا نور محەمەد تەرەکی و دڤێ کودەتایێ دا محەمەد داود تێتە کوشتن و نور محەمەد تەرەکی دبیتە سەروککومار و ناڤێ ئەفگانستانێ کر، کومارا دیموکراتیکا ئەفگانستان، و پەیوەندیەکا نێزیک دگەل یەکێتی سوڤیەت دانا. د وی دەمی دا گەلەک گروپ و حزبێن ئیسلامی ب هاریکاریا روژئاڤا و ئەمریکایێ سەرهلدان و شەرێ چەکداری دژی رژێما ئەفگانستانێ کر. ئەمریکا 40 ملیارد دولار هاریکاریا مجاهدێن ئیسلامی کر وی دەمی ئەفگانستان داخواز ژ رووسی کر بو پاراستنا ئەفگانستان ژ هێرشێن ئمپریالیزمێ لەشکەرێ خوە بینیت ناڤ ئاخا ئەفگانستانێ، و سوڤیەت هاریکاریا لەشکری دایە ئەفگانستانێ و بۆ دەمێ 9 سالا ل ئەفگانستان مان و نێزیکی 15000 سەربازێن رووسی ل ئەفگانستان هاتنە کوشتن.
حافیزوللە ئەمین کودتایەک دی ل سەر محمەد تەرەکی کر و ئەو بو سەروککومار بەس ئیستیخباراتا رووسی (ک گ ب) هندەک دەکومێنت و بەلگە ل سەر حافیزوللە گرتن کو ب ئاوایەکی ڤەشارتی پەیوەندیێن دگەل ئەمریکایێ هەین زوو کودتایەک دن کر و حافیزوللە ئەمین گرت و بەبرەک کارمەل کرە سەروککومار، دیار بوو ویژی پشتی دەمەک کورت دەسهەلات دایە نەچیبوللە.
سالا 1989 سوڤیەت بریار دا لەشکەرێ خوە ژ ئەفگانستانێ بکێشیت و سالا 1992 بریار دا هەمی هاریکاریێن لەشکری دگەل ئەفگانستان ببریت. پشتی وێ بریارێ وەزیرێ بەرگریێ ئەفگانستانێ دخواست کودتایەکێ دژی نەچیبوللە بکەت بەس سەرکەتی نەبوو و داویێ رەڤی چو پاکستان و گەهەشتە بزاڤا تالیبان.
بزاڤا تالیبان، رۆژا 27-9-1996 کابول، پایتەختێ ئەفگانستانێ، گرت و چون نەچیبوللە و برایێ وی ژ بارەگایێ نەتەوێن ئێکگرتی ئینان دەری و ل مەیدانکا باژێرێ کابول بدارڤە کرن. ل گۆر ئامارێن رژێما حمید خەرزایی د ڤان شەران دا نێزیکی 1 ملیون ئەفگانی هاتینە کوشتن و پتر ژ 2 ملیون و نیڤ ژی بریندار بوونە. حەتا نوکە ژی ئەڤ شەر و مالوێرانیە بەردەوامە.
ب تنێ جهێ ئارام و رحەت عەسمانێ وێیە. بو زانین حەتا نوکە نەهاتیە زانینن هەژمارا خەلکێ ئفگانستانێ چەندە، بەس تەخمینا 26 بو 33 ملیونان تێەکرن ژ %45 دبن 15 سالیێ دانە. چوار نەتەوێن سەرەکی ل ئەفگانستانێ دژین: پەشتون کو رێژاوان 40 بو 45 ژسەدێ، تاجیک کو رێژەیا وان 25 ژ سەدێی، ئوزبەک کو ڕێژەیا وان 10 بو 15 ژسەدێ و پاشی هەزارە کو رێژا وان دبیتە 10بو 15 ژ سەدێ .
نەوزاد بەرواری
