تركیا و پان تركیزم
ل داویا سەدێ ١٨ێ ناسیونالیزما تركی برەنگەکێ گەلەک خورت هاتەمیدانێ سەدەما وێ ژی دزڤڕیتەڤە بو شکەستنا ئیمپراتوریا عوسمانی ل هەمبەر بزاڤا ملەتێن سلوڤیانی کو پێک تێت ژ ڕوسیا، بولگار و سرب.. ل جنوبێ ئەوروپا، بێ گومان، خەلکەکێ زورێ دەمارگیرێ ترك کەتە د ناڤ وێ بزاڤێ دا ب تایبەتی خەلکێ تركێ ژ دەرڤەی ئیمپراتوریا عوسمانی وەک تاتاری، تركمەنی، ئوزبەکی و ئازربایجانی و ب تایبەتی ئەو بزاڤ د ناڤ تاتارێن د بن دەستێ ئیمپراتوریا ڕوسی دا خورت بوو.
هەر وەسا پشتی شورشا سوسیالیستیا روسی ژی هزرا پان تركیزم پتر بەر بەلاڤ بوو، جەندها نڤیسكار و سەرکردێن تركمان، تاتار و ئازربایجانی هاتنە د ناڤ وێ بزاڤێ دا. نڤیسكارێ بناڤودەنگ وەکی یوسڤ ئاقچورا، دکتور ئەسلان ئاپائوکتای یان حسێن نامق ئورکون كو پەرتوکەک هەیە بناڤێ ترك ل سەر دونیایێ د سالا ١٩٤٤ یا نڤێسی و بەحسێ ژیانا تركا ل ڤولگا، كریم ل ڕوسیا، ئازربایجان، تركمنستان، عێراق، قبرس و گەلەك جهێن دی دکەت كو تركا گەلەك بزانین و ژ دل هەول دا کو ولاتەکێ ئێکگرتی ژ کومارێن قەفقاز هەتا زەریا رەش و مدیتەرانێ ئاڤا بكەن.
د شەڕێ جیهانیێ دوێ دا تركێن دەرڤەی تركیا گەلەك گڤاشتن بو تركیا ئینا کو ب ڕەسمی هاریکاریا ئەلمانیا بکەت دژی سوفیەت بو گرتنا كریم کو وی چاخی پرانیا خەلکێ كریم تاتار بون هەر وەسا ئازربایجان و تركمنستان و ئوزبەکستانێ ژی ئەو داخوازی ژ تركیا ھەبوو.
لێ تركیا ژ ترسا لەشکەرێ سۆرێ سوفیەت د خوەرا نەدیت وێ یەكێ بكە، لێ بەس گەلەک هاریکاریێن مەعنەوی دگەل تاتارا کرن. سوفیەت ب ڤێ پلانێ ئاگادار بوو بەس دەنگ نەدکر ژ بەر كو نەدڤیا بەرەیەکێ شەری ل كریم و دەڤەرێن دی ڤەکەت. سەرکردێن تاتارا ب ڕەسمی دگەل ئەلمانیا نازی ڕوونشتن و پلان دانان کا چاوا ئەو دشێن ژ لایێ كریم ڤە هاریکاریا ئەلمانیا بکەن. هەر وەسا تركیا ب شکلەکێ بەرفرھ و ب نهێنی پەیوەندیێن خوە دگەل ئەلمانیا چێ کرن، لێ پشتی شکەستا ئەلمانیا ستالین کومەکا زور ژ چالاکڤانێن تاتار گرتن و ل سێدارەدان، هەر وەسا گەلەك ژی ژ كریم دەرئێخستن و ل سەر کومارێن کازخستان و قرقیزیا ئاكنجی کرن.
ئاریشەک تم و تم دناڤ بزاڤا نەژادپەرەستیا تركان دا هەبوویە، ئەوژی ب سەر دو بالان دا دابەش ببوون، لایەکی دخوەست ب شکلەکێ سێکولاریزم بزاڤا پان تركیزم بمەشینن و هندەكا ژی دخوەست ب ڕێکا ئیسلامێ، یێن دخوەست ب ڕێکا ئسلامێ زورتر تركێن ژ دەرڤەیی تركیا بون یانی تاتار و تركمان و ئازربایجان بوون. بەس بزاڤا پان تركیزم دناڤ تركیادا پتر ژ لایێ تركێن ناڤ تركیایێ پتر بوو، ژبەر بیرو بو چونێت کەمال مستەفا پاشا و حزبا وی دخوەست پان تركیزم ب ڕێکا سێکولاریزم بیت. هەرچەندە بوچونێت وان ل سەر پان تركیزم چودا بون ژی لێ چ جارا ئێکو دو نە ئێشاندیە و گرانیا شەرێ وان ژی پتر دژی کومونیزم و سوفیەت بوو، دناڤ تركیا دا رێکخراوەک جێ کربوو ناڤێ وێ (ئەنجومەنێ شەڕ دژی کومونیزمێ) بوو.
پشتی شەڕێ جیهانیێ دوێ گەلەك تركێن تاتار، تركمانستان، ئازەربایجان و ئوزبەکستان كۆچبەری تركیا بون و کارتێکرنەکا لبەرچاڤ ل سەر سیاسەتا دەرڤە و ناڤخوەیا تركیا هەبوو. ماموستایێ فەلسەفێ یێ ترك خوجە ئوغلو سلاحەدین ئارترك سالا ١٩٥٢ د پەرتوکا خوەدا ب ناڤێ پان تركیزم دنڤێسیت سوریە، عیراق، ئوردن و عەرەبستانا سعودی عەرەبن هەر وەکی چاوا تركیا، ئازەربایجان، کازاخستان، تركمنستان و تاتار تركن چونکی د زمان، دین، کولتور و نەژادێ وان و تاریخا وان ئێکە.
سیاسەتا پان تركیزم تم و تم تركیایێ مەشاندیە و د شەرێ قوبرس دا سیاسەتا شوفینی و پان تركیزم ڕولەک بەرچاڤ هەبوو و ناسیونالیستێن ترك و تركێن مهاجر رولەکێ گەلەك خراب د شەڕێ قوبرس دا هەبوو، ئەڤ سیاسەتە هەر دوبارە دبیتەڤە د شەرێ ڕوژاڤایێ کوردستانێ دا و د شەڕێن دژی کوردان دا، تركیا شەڕ پتر ب تركمان و تركێن مھاجر د تركیێ دا دکر و ب پالپشتیا دەولەتا ترك چەندها جار د سالەت ١٩٦٠ان دا هەتا ڤان دەما ژی نەڕازی بونا خوە دژی خرابیا بارودوخێ تركمانان ل کەرکووک و عیراق دیار کریە.
باشە جاخێ ئەم دبینین مە دوژمنەک هوسا زیرەک و ب بزاڤ و ئێکگرتی هەیە چما ئەم كورد چ دەرسا ژێ وەرناگرین
نەوزاد بەرواری
2020.05.22
