ره‌مه‌زان نسره‌ددین كێڤلی*
بێگومان خواندن بۆ ره‌وشا وه‌لاتێ ئەفگانستانێ پتر ژ ره‌هه‌نده‌كی هه‌لویسته‌كی هه‌یه، چونكو ل 15 تەباخا 2021ێ بوویه‌ره‌كا ئاسان نه‌بوو ل په‌یوه‌ندیێن نێڤده‌وله‌تی، تایبه‌ت بۆ شرۆڤه‌كارێن سیاسی، چوونا چه‌كدارێن بزاڤا تالیبان به‌ر ب كابۆل ڤە ل كه‌ش و هه‌وایه‌كێ به‌ره‌لایی و شكه‌ستنا نه‌چاڤه‌رێكری یا هێزێن ئه‌فگانی ئه‌وێن ل سه‌ر ده‌ستێ هێزێن ویلایه‌تێن ئێكگرتی یێن ئه‌مریكایێ هاتینه ئاڤاكرن، جهێ ل سه‌ر راوه‌ستاندن و خواندنێن جودایه.
به‌ری شكه‌ستنا كابۆلێ ل پتریا باژێرێن دی، هێزێن حكومەتا ئه‌فگانی تووشی شكه‌ستنێ بوون، له‌ورا پتریا دیتنان به‌ر ب هندێ ڤه دچن كو ئه‌ڤه رێكه‌فتنه‌كا نه‌یا راگه‌هاندی بیت، تایبه‌ت ئه‌و باژێرێن جه‌ماوه‌رێ تالیبان لێ زۆر. پرسیار ئه‌وه ئه‌ڤ چه‌نده رێكه‌فتنه‌ك ڤه‌شارتی بوو، یانژی خرابیا ده‌ستهه‌لاتا ئەفگانستانێ بوویه؟ گه‌له‌ك كه‌سان راوێشكارێ ئاسایشێ (حمد الله محب) ب ڤێ شكه‌ستنێ تاوانبار دكرن، چونكو گەلەك كارتێكرن ل سه‌ر سه‌رۆكێ وه‌لاتی هه‌بوویه بۆ گوهۆرینا به‌رپرسێن وه‌زاره‌تا به‌ره‌ڤانیێ و ئه‌ڤێ چه‌ندێ لاوازیه‌ك ل به‌ر چاڤ ل ده‌زگه‌هێ له‌شكری دا كریه و ب هه‌مان مه‌به‌ست، سه‌رۆكێ به‌رێ (حامد كه‌رازای) هه‌مان پرسیار كریه؛ ئه‌رێ ئه‌ڤ شكه‌ستنه رێكه‌‌فتن بوویه، یانژی خرابیا رێڤه‌به‌رنا وه‌لاتی؟ ژێده‌رێن نێزیك ئاسایشا وه‌لاتی گه‌هشتن وێ باوه‌ریێ كو ئه‌و پرسگرێكێن سه‌رۆكێ وه‌لاتی بۆ پرۆسا ئاشتیێ دورست كرین ل گه‌ل بزاڤا تالیبان ئه‌مریكایێ ڤیایه خوه ژ ڤێ پرۆسێ ڤه‌بكێشیت داخۆیانی هه‌بووینه ژلایێ پله‌دارێن له‌شكری ڤه كو ئه‌مریكایێ فه‌رمان ل وان كریه كو خوه ڤه‌كێشن. پرسیاره‌ك لۆژیكی هه‌یه، بۆچی ئه‌فگانستان ل سالا 2014 داخوازا ڤه‌كێشانا هێزێن ئه‌مریكایی كر؟ وان دزانی كو ئه‌و هێز نینه بشێن كۆنترۆلێ ل سه‌ر وه‌لاتێ خوه بكه‌ن ل به‌رامبه‌ری تالیبان، بۆچوونه‌ك هه‌بوو كو پشتی دانوستاندنێن قه‌ته‌ڕ، سه‌رۆك غنی و ل گه‌ل جێگر و هنده‌ك كه‌سێن نێزیك دورستكرنا بریارێ، ئاگه‌هی ژ ڤی بابه‌تی هه‌بوویه و پرۆسا راده‌ستكرنا ده‌ستهه‌لاتێ به‌ر ب جێبه‌جێكرنێ ڤه برینه، تایبه‌ت پشتی چوونا سه‌رۆكی ژ كابۆل ب وی ره‌نگی و بێ كو شه‌ڕه‌ك مه‌زن بهێته كرن ئاماژێن وێ مه‌ترسیداربوون..كۆچكا سه‌رۆك كۆماری ده‌مێ تالبان سه‌رداگرتی، ب تنێ سێ فه‌رمانبه‌ر ل ناڤ دا بوون و یا بێده‌نگ و ئارامبوو وه‌كو كێكه‌ك حازر. هاتنا مه‌لا عه‌بدولغه‌نی برادر ب فرۆكا قه‌ته‌ڕی بۆ قه‌نده‌هار دۆپاتی كرنه ل سه‌ر شۆناز و گرنگیا مێژوویێ یا وی باژێری تایبه‌ت مێژوویا سیاسی بۆ وه‌لاتێ ئەفگانستانێ. ئه‌ندامێ مه‌كتبا سیاسی یا بزاڤا تالیبانێ وه‌زیرێ ناڤخوه یێ به‌رێ (مه‌لا خیرالله خیرخوا) دایه دیاركرن كو ئه‌و دێ شێوازه‌كێ نوی ده‌ستپێكن، پشتی ده‌ركه‌فتنا هێزێن ئه‌مریكی. له‌ورا ئه‌ڤ ئه‌زمۆنا 20 سالان ب به‌ره‌لایێ و بێ پلان و به‌رنامه و لاوازیا ئیداری و خوه‌سه‌پاندنا هێزێن ئه‌مریكی بوویه ل ڤی وه‌لاتی و به‌ری نوكه ل په‌رتووكا (بنا‌و الدوله) دا ڤۆكۆیاما ئاماژێ ددته ئاڤاكرنا داموده‌زگه‌هێن ده‌وله‌تێ و گرنگیا وێ بۆ هه‌ر وه‌لاته‌كی، یانژی ئه‌و ده‌زگه‌هێن هه‌نێ یێن بهێنه ئه‌كتیڤكرن ب شێوه‌كێ دورست هه‌تاكو خزمه‌تا ده‌وله‌تێ بهێته‌كرن، لێ ئەفگانستانێ مفا ژ ڤێ ئه‌زمۆنێ نه وه‌رگرتی یه، له‌ورا ئه‌فگانی دبێژن “یێ نانی بده‌ت ئه‌و دێ فه‌رمانان كت”، ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌ڤ شكه‌ستنه جهێ گومانێ یه، به‌لێ د هه‌مان ده‌م دا لاوازیا ئیدارا وی وه‌لاتی ژی بوویه. ل دویڤ راپۆرتێن په‌یمانگه‌ها واتسۆن ل زانكۆیا براون و سه‌نته‌رێ باردی ل واشنتون نێزیكی 2261 ملیار دۆلار ل هێزێن ئەفگانستانێ هاتینه مه‌زاختن و ب شێوه‌كێ گەلەك ئاسان ژناڤ بچیت، له‌ورا دیتن به‌ره‌ف هندێ ڤه دچن كو مژارا ئەفگانستانێ قوربانی رێكه‌فتنه‌ك نه دیار بیت.
ژلایێ سیاسی ڤه، بزاڤا تالیبانا بریارا لێبۆرینا گشتی دا، بێگومان بزاڤه‌كا توند وه‌كو تالیبان بریاره‌كا ب ڤی ره‌نگی ناده‌ت هه‌كه ل سه‌ر نه‌هاتبیته سه‌پاندن یانژی قۆناغه‌ك بیت هه‌تاكو بشێت كۆنترۆلێ ل سه‌ر وێ به‌ره‌لایێ بكه‌ت یاكو ل وه‌لاتێ وان هه‌یی، چونكو به‌رده‌وام خه‌لك یێ به‌ره‌ف فرۆكخانا ڤه دچت هه‌تاكو ژ وه‌لاتێ بره‌ڤن ژ ترسێن ڤێ بزاڤێ دا و دوور نینه تالیبان بزاڤه‌ك نوی بكه‌ت، بۆ هندێ ل ئاینده‌ی ره‌وشا وه‌لاتی كۆنترۆل بكه‌ت، هه‌ر چ نه‌بیت بشێت جهێ پێن خوه بكه‌ت و پاشی ده‌ست ب پێرابوونا بكه‌ت دژی ئه‌و كه‌سێن وان ده‌ستنیشان كری ل 20 سالێن بۆری دا.
راسته ل قۆناغا دانوستاندنێ دا ل قه‌ته‌ر حوكمه‌تا غنی شانده‌كێ 21 كه‌سی هنارت بوو دانوستاندنێ ل گه‌ل بزاڤا تالیبان، لێ هه‌می ئێك دیتن نه‌بوون به‌شه‌كێ زۆر ل گه‌ل ئاشتیێ بووینه به‌لێ سه‌رۆك غنی نه دگه‌ل هندێ بوویه به‌لكو ڤیاینه حوكمه‌ته‌ك هه‌ڤپشك و ده‌مكی پێكبینن، یانژی لایه‌نێ هه‌ڤدژ ل گه‌ل ده‌ست ژكاركێشانا سه‌رۆكی بووینه و دوباره پێداچوونا حوكمه‌تێ بهێته‌كرن. راسته هه‌ردو لایه‌نان دانوستاندن ب شێوه‌كێ فه‌رمی ب دوماهی نه‌ئینان، به‌لێ ژ لایێ پراكتیكی ڤه ب دووماهی هاتن و دوور نینه سه‌رۆكێ به‌رێ حامد كه‌رازای روۆه‌ك هه‌بیت بۆ پێكئینانا حوكمه‌تا داهاتی ل ڤی وه‌لاتی. لێ دو ئاراسته ل ناڤ بزاڤا تالیبان دا هه‌نه:
لایەنێ ئێكی ل گه‌ل هندێ یه كو حوكمه‌ته‌ك ده‌مكی ژ كه‌سانێن بێلایه‌ن و خودان شیان بهێته پێكئینان، پاشی هه‌لبژارتن بهێنه ئه‌نجامدان بۆ هندێ جڤاكێ ناڤده‌وله‌تی بشێت سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل وان بكه‌ت و وه‌لاتێن ئه‌قلیمی دانپێدانێ پێ بكه‌ن و سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل بكه‌ن.
لایه‌نێ دووێ ل گه‌ل هندێ بزاڤ بخوه وان كه‌سان ژ هه‌می پێكهاتان ده‌ست نیشان بكه‌ن بۆ پێكئینانا حوكمه‌تێ.
ب گشتی پتریا شرۆڤه‌كاران دودلن كو ره‌وشا وێ به‌ر ب شه‌ڕێ ناڤخوه و به‌ره‌لایێ ڤه بچت، سه‌ره‌رای كو بریارا لیبۆرینا گشتی ژی ده‌ركه‌فتیه، چونكو ئه‌زمۆنا سالا 1996 تا 2001 خه‌لك زۆر ترساندی یه تایبه‌ت ل جێبه‌جێكرنا قانوونێن شه‌رعی ل سه‌ر خه‌لكی دا. ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ هه‌تا كو ده‌رئه‌نجامێن ڤێ ره‌وشێ ب دروستی دیارنه‌بن، ب زه‌حمه‌ته بهێته زانین ئه‌رێ به‌رئاقله وه‌لاته‌ك ب ڤی ره‌نگی و ڤێ ئاسانیێ بكه‌ڤیت؟ ئه‌رێ گه‌نده‌لی هۆكاره یان رێكه‌فتنێن ژێر ب ژێر؟ ئه‌مریكا دشێت دوباره مفایی ژ هێزێن ئیسلامی وه‌ربگریت هه‌روه‌كو ل سالێن حه‌فتیان كری بۆ (احتوا‌و الشیوعیه) دژی ئێكه‌تیا سۆڤێت، لێ گه‌شه‌یا ئینێ ل ڤێ قۆناغێ دا چه‌ند مه‌ترسی یه ل سه‌ر ئه‌مریكا.
وه‌كو دیار مێژو گه‌له‌ك جاران دوباره دبیت، بۆ هندێ كو ئه‌مریكا هه‌مبه‌ری هه‌ژمونا چینێ و رووسیایێ ل ئاسیا رۆژهه‌لات راوه‌ستیت و دویر نینه هه‌مان سیاسه‌ت و به‌رنامه دوباره بكه‌ت دژی ڤان وه‌لاتان و پتر گرنگیێ بده‌ت وه‌لاتێن ئاسیایێ بۆ هندێ هه‌ژمۆنا چینێ كێمتر لێ بهێت، چونكو سیاسه‌تا ده‌رڤه یا ئه‌مریكایێ هه‌روه‌كو سه‌رۆك بایدن دایه دیاركرن راوستاندنه هه‌مبه‌ری وان پێشه‌چوونێن چینێ و پرانیا بیرمه‌ندێن سیاسی دده‌نه دیاركرن كو ل ئاینده‌ی ژبلی هه‌ژمۆنا ئابووری، به‌لكو له‌شكری و سیاسی ژی چین یا مه‌زن دبیت و ئه‌ڤه ل سه‌ر فره‌یا جه‌مسه‌ریا هێزێ بۆ ئه‌مریكایێ مه‌ترسیداره، له‌ورا دویر نینه ئه‌مریكا هه‌می سیاسه‌ته‌كێ په‌یره‌و بكه‌ت به‌رامبه‌ری چینێ. ژلایه‌كێ دیڤه راوه‌ستاندن هه‌مبه‌ری پرۆژێ غازی یێ رووسیایێ ژ رووسیا بۆ توركمانستان و ئه‌فگانستان وپاشی بۆ بازارێن جیهانی ئێك ژ دیتنێن دی یه كو رێك لڤی پرۆژه‌ی بهێته گرتن.
چیوسیاسیا وه‌لاتێ ئەفگانستانێ كو گۆره‌پانا ناكۆكیێن وه‌لاتێ هند و پاكستانێ بوویه و دویر نینه ژی ئه‌ڤ پێگه‌هه به‌رده‌وام بت ژ وان ناكۆكیان چونكو ئەفگانستانێ شیایه هژماره‌كا به‌رژوه‌ندیێن جیاواز یێن هه‌رێمایه‌تی دورست بكه‌ت چ ئه‌ڤ به‌رژوه‌ندیه هه‌رێمایه‌تی بن یانژی یێن وه‌لاتێن زلهێز بن كو چاره‌نڤێسێ ئه‌ڤان به‌رژوه‌ندیان دمینیت ل سه‌ر قۆناغا پشتی ڤه‌كێشانا هێزێن ئه‌مریكی. ژ وان به‌رژوه‌ندیێن ئابووری یێن چین و پاكستانێ تایبه‌ت پرۆژێ (الحزام و الطریق) جهێ گرنگیا چینێ بوویه بۆ راكێشانا ئەفگانستانێ بۆ ڤی پرۆژه‌ی ب ڤێ چه‌ندێ دێ رۆلێ چینێ به‌رفره‌هتر لێ هێت ل ده‌ڤه‌را باشۆرێ ئاسیا و هه‌رده‌مێ ئه‌فگانستان ب ڤی پرۆژه‌ی ڤه هات گرێدان وی ده‌می دێ بیته وه‌لاته‌ك ژ (نفوز) بۆ چینێ .هه‌تاكو ژ بازنێ نفۆزێ هندستانێ ده‌ربچت و تێكدانا هه‌ولێن هندستانێ بووینه بۆ راكێشانا وێ بۆ پرۆژێ خوه‌یێ كاریگه‌ر ل سه‌ر كیستێ چین و پاكستانێ. دیسا گه‌له‌ك كێشه‌یێن ئه‌منی ژی ل ده‌مێ خوه‌دا هه‌بووینه. پێكڤه‌گرێدانا چین و ئەفگانستانێ ب رێیا پرۆژێ (السكك الحدیدیه) د ناڤبه‌را (هیمان ل رۆژهه‌لاتێ چینێ و هیراتان گرێدایێ ئەفگانستانێ كو ئێكه‌م شه‌مه‌نده‌فرا چینی گه‌هشتی یه ئەفگانستانێ و ئه‌و رێیا دبێژنێ (طریق الحریر الرقمی) و شرۆڤه‌كار دبینن كو ل بیست سالێن ده‌رباز بووی دا ئیران یا سه‌ركه‌فتی بوویه بۆ دورستكرنا نفۆزێ خوه ل ئەفگانستانێ ب رێیا ئالاڤێن جودا جودا وه‌كو دورستكرنا وێ په‌یوه‌ندیا مێژوویی ل گه‌ل هه‌ڤپه‌یمانیا باكۆر یا تایبه‌ت ب پێكهاتێ (الطاجیك) و كێمینه‌یێن شیعی وه‌كو پێكهاتێن (الهزاره و قیزلباش و الفراسیون و السیدز) دیسا په‌یوه‌ندی ل گه‌ل به‌رپرسێن حزبی و ئیداری یێن ئه‌فگانی هه‌بووینه زێده‌باری پتر ژ نیڤ ملیار دۆلار وه‌كو هاریكاری داینه ڤی وه‌لاتی. ئاڤاكرنا قوتابخانه و زانكۆیا (خاتم النبیین الإسلامیه) له‌ورا دویر نینه پشتی هاتنا بزاڤا تالیبان ئیران گه‌له‌ك ژ به‌رژوه‌ندی و نفوزێ خوه ژ ده‌ست بده‌ت، و به‌رژه‌وندیێن (چین و پاكستان و ئیران و توركیا) پێكڤه گرێداینه، به‌لێ هاتنا تالیبان دێ كاریگه‌ریا خوه ل سه‌ر كه‌ت، چونكو تێكچوونا ره‌وشا ئێمناهیێ و نه‌بوونا سه‌قامگێریێ دوور نینه ئه‌ڤ پروژه و رێك تێك بچن، به‌لێ ئه‌ڤه وێ چه‌ندێ ناگه‌هینیت كو ل قۆناغا داهاتی دا ئه‌ڤ وه‌لاته نه‌شێن سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل بزاڤا تالیبان بكه‌ن، چونكو رووسیا و چین به‌ری نوكه هه‌ولدان كرینه كو په‌یوه‌ندیێن خوه ل گه‌ل ڤێ بزاڤێ باشتر لێ بكه‌ن و پاكستانێ رۆله‌ك ل ڤێ نابژیڤانیێ دا هه‌بوویه و دویر نینه ئیران ژی ببت پشكه‌ك بۆ لێكنێزیكبوونێ و هه‌ماهه‌نگیێ دورست بیت ب رێیا وه‌لاتێ قه‌ته‌رێ بۆ دورستكرنا ریكه‌فتنا ئاشتیێ، چونكو ئیران وه‌لاته‌كێ براگماتیه و به‌رده‌وام ل گوهۆرینێ دا پێناڤ به‌روژه‌ندێن خوه. ژلایه‌كێ دیڤه هاتنا ڤێ بزاڤێ مه‌ترسی ل سه‌ر پاكستانێ هه‌نه به‌لێ سه‌ربۆرا زه‌نگینا پاكستانێ دشێت به‌رژوه‌ندیێن خوه بپارێزیت و تایبه‌ت بچووكرنا نفوزێ هندی ل ئەفگانستانێ.
بێگومان ل معادلاتێن سیاسی دا زور جاران رێكه‌فتێن ژێر ب ژێر جهێ ل سه‌رراوه‌ستانێ نه، چونكو رۆلێ دبلۆماسیه‌تا گشتی لاوازه و گرنگی ب زانیارێن هه‌والگێری دهێته‌دان بۆ هندێ بشێن ئاراستا دورست یا هه‌ر بۆیه‌ره‌كێ بهێته زانین.
ده‌رئه‌نجامێن ئه‌ڤی بابه‌تی ئه‌مریكا وه‌لاته‌كه ب هووری دووڤچوونا به‌رژوه‌ندیێن خوه دكه‌ت و كار ل سه‌ر لاوازكرنا هه‌ڤركێن خوه دكه‌ت ل په‌یوه‌ندین ناڤده‌وله‌تی دا و چ بوهایێن سیاسی و ئایدولۆژی یێن جێگیر نینن و حازره هه‌رده‌می قوربانیێ ب هه‌ڤالێن خوه بده‌ت پێناڤ مانا ل په‌رتووكا (مأساه سیاسه القوی العظمی) یا جۆن میرشایمر ئاماژه ب چه‌ندین خالێن گرنگ دهێته‌دان بۆ مانا ده‌وله‌تێ وه‌كو هێزه‌كا كاریگه‌ر ل سیسته‌مێ جیهانی دا و خالا هه‌ری گرنگ مانا ده‌وله‌تێ ئارمانجا سه‌ره‌كی یه، له‌ورا ئه‌ڤا ل ئەفگانستانێ روودایی ل چارچووڤێ وێ هه‌ڤكێشێ ئه‌م دشێن بخوینن كو پتر ژ هۆكاره‌كی هه‌بووینه بۆ ئه‌ڤان رویدانان و نابیت ئه‌م ژ ئێك لاڤه ته‌ماشه‌ی بۆیه‌رێ بكه‌ن، لێ دیسا ژی ژینگه‌ها ناڤخوه‌یا ده‌وله‌تێ زۆر كاریگه‌ریا خوه هه‌یه بۆ خواندنه‌كا ب ساناهی، چونكو سیاسه‌تا ناڤخوه زۆر كاریگه‌ری ل سه‌ر سیاسه‌تا ده‌رڤه هه‌یه و پێدڤیه ئه‌م ل هه‌رێما كوردستانێ تایبه‌ت دورستكه‌رێن بریارێ خواندنه‌ك لۆژیكی سیاسی بۆ بۆیه‌ران بكه‌ن بۆ هندێ ل ئاینده‌ی دا ئه‌م نه‌بن قوربانی یاریه‌كا ب ڤی ره‌نگی د نافبه‌را وه‌لاتێن هه‌رێمایه‌تی و ناڤده‌وله‌تی دا، چونكو گورانكاریێن گەلەك ب له‌ز دورست دبن و ئه‌م بۆ هه‌ر بژارده‌یه‌كێ به‌رهه‌ڤیێن خوه بكه‌ن تایبه‌ت مژارا ڤه‌كێشانا هێزێن ئه‌مریكی ژئیراقێ.
سه‌رۆكێ كۆمه‌لا ئه‌كادیمیێن زانستێن سیاسی ل دهۆكێ
