هه‌ر مله‌ت، نه‌ته‌وه، خه‌لک و ده‌وله‌ت ئالایه‌کا وان هه‌یه. ئالا نیشانا هه‌وییه‌تا وانه، سه‌مبۆلا هه‌بوونا وانه. ئالایا هه‌ر مله‌تی ب شکله‌کی یه، ڕه‌نگ و سه‌مبۆلێن وێ ب ئاوایه‌کی یه. وه‌ک هه‌ر مڵه‌تی، کورد ژی خوه‌دییێ ئالایه‌کێ نه. ئالایا کوردان ئا کو ئیرۆ تێ بکارانین سۆر، سپی، که‌سکه و د ناڤینا وێ ده ڕۆژه‌ک زه‌ر هه‌یه.
د تاریخێ ده کوردان که‌نگی ئالا، ئان ژی سه‌مبۆله‌ک کو شوونا ئالایێ بگره بکارانینه، ئه‌م باش نزانن. لێ ئه‌و کوردێن کو ئه‌ڤ سه‌رێ 6-7 هه‌زار سالانه کو ل کوردستانێ، یانی ل جهێ خوه یێ نوها دژین، بێگومان وان ژی گه‌له‌ک ده‌وله‌ت و ئیماره‌ت ئاڤا کرنه. و وه‌کی هه‌ر ده‌وله‌ت و ئیماره‌تێن قه‌دیم، وان ژی مهه‌ققه‌ق ئالایه‌ک، ئان ژی ل شوونا ئالایێ سه‌مبۆله‌ک بکارانینه. یانێ ئه‌و ده‌وله‌تێن وه‌ک متتانی، هوڕی، سوباری، خالدی، کاردۆخ، کاسی، مه‌د و هین گه‌له‌کێن دن کو د تاریخێ ده ڕۆله‌که مه‌زن لیستنه، له‌شکه‌ر چێکرنه، باژار و مه‌ده‌نیه‌ت ئاڤاکرنه و ل گۆر تاریخزانان ژی باڤ و کالێن کوردانن، دڤێ کو خوه‌دی ئالا بن.
وه‌ک ئه‌فسانه هه‌ر کورد ب چیرۆکا کاوا دزانه. کاوا ئاسنگه‌ره. پێشتماله‌ک وی هه‌یه. پشتی کو ل هه‌مبه‌ر ده‌هاق ب سه‌ر دکه‌ڤه، دبه ڕێڤه‌به‌رێ وه‌لاتی و پێشتمالا خوه ژی وه‌ک ئالا ب کار تینه. هه‌ر چه‌ندی ئه‌فسانه یه، لێ تێ ده ئالا هاتیه ب کار ئانین. یانێ د ئه‌فسانه‌یان ده به ژی خویا یه کوردان ئالا ئان ژی سه‌مبۆله‌ک کو شوونا ئالایێ دگره ب کار ئانینه.
دیسا ئه‌و ئیماره‌تێن کوردان، وه‌ک شه‌دادی، مه‌روانی، بۆتان، سۆران، ئه‌رده‌لان، باهدینان و هین گه‌له‌کێن دن، هه‌ر چه‌ندی نیڤ-سه‌ربخوه بوون ژی، لێ ل مزگه‌فتان ب ناڤێ میرێن وان خوتبه دهاتن خوه‌ندن، خوه‌دی له‌شکه‌ر و قه‌سر و ئاڤاهییێن مه‌زن بوون. ئه‌ڤ ئیماره‌تێن کو چه‌ندسه‌د سالان ل کوردستانێ حوکوم کرن، دبه کو ئالایه‌ک ئان سه‌مبۆله‌که وان ئا کو ل شوونا ئالایێ ب کار دانین هه‌بوویا.
میر به‌درخان (1802-1868) کو سه‌رانسه‌ری کوردستانێ د بن حوکمێ وی ده بوو، خوه‌دی په‌ره و تۆپ و تفنگ بوو. ل سه‌ر ناڤێ ده‌وله‌تا خوه په‌ره ده‌رخستبوو. هێ وێ وه‌ختێ تێکلی ب ئه‌وروپایێ ڕه دانیبوو، ژ بۆ برێڤه‌برنا ده‌وله‌تا خوه خوه‌نده‌ڤان شاندبوو ئه‌وروپایێ. ل سه‌ر گۆلا وانێ ژ بۆ پاراستن و تیجاره‌تا ده‌وله‌تا خوه کەشتییێن شه‌ر و تیجاره‌تێ دابوو چێکرنێ. گه‌لۆ مه‌رڤ دکاره ببێژه کو میر به‌درخانێ کو هه‌وقاس تشت کرییه، بێ ئالا به. بێگومان نا! لێ ژ به‌ر کو تو به‌لگه‌یه‌ک ژ ده‌ورا به‌رێ د ده‌ستێ مه ده تونه‌یه، ئه‌م نزانن ئالایێن وان چاوا بوون.
یه‌زدان شێرێ برازییێ میر به‌درخان کو د سالێن 1853-1856 ده کوردستان هه‌موو گرتبوو بن حوکمێ خوه، هه‌ژمارا له‌شکه‌رێن وی گه‌هیشتبوو هه‌شتێ هه‌زاری. دڤێ کو خوه‌دی ئالا بوویا. بۆ نموونه، د سترانه‌ک فۆلکلۆری ده کو د 1887 ده ژ ئالی سۆجین و پریم ژ ده‌ڤێ جهوویه‌کی کوردستانێ هاتییه گرتن، ل سه‌ر شه‌رێ یه‌زدان شێره، و تێ ده په‌یڤا “به‌یراق” ده‌رباس دبه. د ده‌ستپێکا سترانێ ده پێشی قالا پلان و پرۆگراما یه‌زدان شێر تێ کرین، کو ئه‌و هه‌موو سه‌رۆک عه‌شیر و مه‌زنێن کوردان ل جزیرێ دجڤینه ب وان ڕه جڤینه‌کێ چێ دکه. پاشێ ژی یه‌کۆ یه‌کۆ قالا که‌سێن کو تێن جڤینێ دکه و په‌سنێ وان دده و د ڕێزه‌که سترانێ ده وه‌ها تێ گۆتن:
گۆ ئه‌و زاخۆیێ ب ڕووت و که‌ڤۆتان به‌یراق بوونه جۆت ب جۆتان به‌رێ خوه دانه جزیرا بۆتان…” (۱
دیسا د کلاسیکێن کوردی ده ژی گه‌له‌ک شاعیر و نڤیسکارێن کوردان د هه‌لبه‌ستێن خوه ده په‌یڤا ئالایێ ب کار ئانینه. لێ وه‌کی ژ کلاسیکێن کوردی ژی تێ فێمکرن کو ڕاستییا گۆتنێ نه “ئال” لێ “ئالا” یه. چه‌ند میناک:
زالمێ کوشتم شه‌پالێ، نازکێ، قه‌نجێ ده‌لالێ، بوون حیجابا زلف و خالێ، ئێده‌ک و ئالا و تۆخ. مەلایێ جزیری 1407-1481
به‌ژن و بالا تۆخ و ئالا من کرن ڤێکرا متالا چیچه‌کا ته‌رحینی والا دل ژ من بر، دل ژ من. (مه‌لایێ جزیری)
ئالایا کوردان ئا ئیرۆ
ئالایا کوردی یا کو ئیرۆ ژ ئالی هه‌رکه‌سی ڤه تێ قه‌بوولکرن که‌نگی، چاوا و ژ ئالی کێ هاتییه چێکرن ب باشی نه دیاره. لێ ب قاسی کو ژ به‌لگه‌یێن هه‌یی تێ فێم کرن د ده‌ستپێکا سالێن 1920 ژ ئالی ڕێخستنێن کوردان ئێن وێ ده‌مێ هاتیه چێکرن و ته‌سبیتکرن. بۆ نموونه، وێ وه‌ختێ کوردیستان ته‌عالی جه‌مییه‌تی ل سه‌ر کاخه‌زا هوویه‌تێ ئا کۆمه‌لێ “زه‌مینا وێ که‌سک و ل ئۆرتێ ژی ڕۆژه‌ک” ئالایه‌که کوردی چاپکریه کو ئه‌ڤ ئالا ژی “کاتبێ عوموومی یێ کۆمه‌لێ زه‌ینه‌لابدین چێکرییه” (۲).
ل گۆر زننار سیلۆپی (قه‌دری جه‌میل پاشا) ئالایا کوردی یا ئیرۆیین ژ ئالی ته‌شکیلات ئیجتیماعییه جه‌معیه‌تی یا کوردان هاتییه ته‌سبیتکرن کو شکلێ وێ وه‌ها یه؛ ل ژۆر ڕه‌نگێ سۆر، د ناڤینێ ده سپی، ل سه‌ر سپی ڕۆژ و ل بنی ڕه‌نگێ که‌سک وه‌ک ئالا مڵی یا کوردان ته‌سبیتکرنه و ئیلان کرنه.
هه‌ر چه‌ندی د ده‌ستێ مه ده تو به‌لگه‌یه‌که دن ئان ژی ڕسمه‌که ئالایێ یا وێ وه‌ختێ نینە، لێ دیسا ژی ل گۆر گۆتنا زنار سیلۆپی ئه‌م دکارن ببێژن کو ئالایا کوردی یا کو ئیرۆ ژ ئالی هه‌رکه‌سی ڤه تێ قه‌بوولکرن د 1919 ده ژ ئالی ته‌شکیلات ئیجتیماعییه جه‌معیه‌تییا کوردان ڤه هاتییه ته‌سبیتکرن و د 1920 ده ژی دیسا ژ ئالی ته‌شکیلاتی ئیجتیماعییه جه‌معییه‌تی یا کوردان ڤه ب بریاره‌کێ هاتییه قه‌بوولکرن (۳).
د 1921ده مسته‌فا پاشا یاموولکی ل گه‌ل هن ژ موه‌سسسێن ته‌شکیلاتی ئیجتیمایه جه‌معیه‌تی؛ خه‌لیل ڕام به‌درخان، که‌مال فه‌وزی، مه‌ولانزاده ڕفات دخوازن بچن کوردستانا باشوور، لێ ئینگلز ناهێلن ئه‌و ده‌رباس بن، ته‌نێ مسته‌فا پاشا یامولکی ژ به‌ر کو ژ سلێمانییێ یه، ده‌رباس دبه. مسته‌فا پاشا دچه سلێمانیه‌یێ و د حوکومه‌تا کوردی یا کو د 10.10.1922 ده د بن حوکومدارییا شێخ مەحموودێ به‌رزه‌نجی ده تێ ئاڤاکرن، دبه وه‌زیرێ په‌روه‌رده‌کارییێ (۳). هه‌ر وێ ده‌مێ ژ ئالی شێخ مه‌حموود ڤه ئالایه‌که کوردی هاتبوو قه‌بوولکرن و پوول ژی چاپکربوون (۴). د ده‌ستێ مه ده ئه‌ڤ ئالا ژی نینە کو ئه‌م ببێژن شکلێ وێ چاوا بوو. لێ ژ به‌ر کو مسته‌فا پاشا یاموولکی یه‌ک ژ موه‌سسسێن ته‌شکیلاتی ئیجتیماعییه جه‌معییه‌تی یه کو شکلێ ئالایا کوردی ته‌سبیت کرییه و د حوکوومه‌تا شێخ مه‌حموود ده ژی بوویه وه‌زیر و به‌رپسییارێ ڕۆژنامه‌یا نیڤ ڕه‌سمی یا ڤێ حوکومه‌تێ؛ بانگی کوردستان، نه دووره کو ئالایا کوردان یا ده‌ورا شێخ مه‌حموود ژی ب پێشنیارا وی هاتبه قه‌بوولکرن. (***)
ڕسمێ ئالایا کوردی-1928
ڕۆناکبیر و سیاسه‌تڤانێن کوردان یێن کو د سالێن 1900- 1928 ل کوردستانێ و ل ئیسته‌نبۆلێ د ناڤ کۆمه‌له وجه‌معیه‌تێن کوردان ده کارکرنه ئان دامه‌زراندنه، پرانیا وان پشتی سالێن 1925و 1930هاتنه ل سووریێ ب جھ بوونه. هه‌ر وێ وه‌ختێ ژی ب ناڤێ خۆیبوونێ ڕێخستنه‌ک ئاڤاکرنه. ژ وه‌شان و کتێبێن کو وێ ده‌مێ ل سه‌ر ناڤێ خۆیبوونێ ده‌رکه‌تنه تێ فێم کرن کو هه‌ر ئه‌و ئالایا کو د 1920هاتیه ته‌سبیتکرن، ژ ئالی خۆیبوونێ ڤه ژی هاتیه قه‌بوول کرن.
دیسا تێ گۆتن کو د سه‌ریهلدانا ئاگرییێ ده ئئیحسان نووری هه‌ر ئه‌ڤ ئالایا کوردی ب کارانییه. هه‌تتا ڕسمه‌ک کو ژ وێ وه‌ختێ مایه، د گه‌له‌ک کۆڤار و کتێبان ده هاتیه به‌لاڤکرن. ئیحسان نووری ب خوه د بیرانینێن خوه ده وه‌ها دبێژه:
“د 1926 ده، برۆ هه‌سکی ته‌ڵی، ژ عێلا جه‌لالی، ل چیایێ ئاگری عیسیان کر، خوه کشا چیا. د 1927 ده نڤیسکار ئ̇یحسان نووری، خوه ب ئاگری گهاند، ئیداره‌یا شۆرش ب ده‌ست گرت، ژ ئالییێ کۆمیته‌یی خۆیبوون قۆمیسه‌رێ فه‌وقه‌لاده‌یێ ئه‌سکه‌ری ئینتیخاب بوو (هات هلبژارتن). د وێ سالێ ده بایراخا سێ ڕه‌نگین ئا ئیستیقلالا کوردستانێ، کو د سالا 1920 جه‌معییه‌تا کوردیستان ته‌عالی قه‌بوول کربوو، ژ ئالییێ خۆیبوون شاندن ئاگری. ئیحسان نووری ئه‌وه‌لین جار وێ د ئاگری ده بلند کر…. (هه‌ڤی، کۆڤارا چاندییا گشتی، پاریس، نۆ: 2، گولان 1984، ڕ.21)
“…من پۆسته‌کێ ئه‌سکه‌ر ژ خۆرتێن نه‌به‌زێ کوردا دا چێکرن، ئالا کوردستانێ سه‌ربخۆیی ڕا ل قۆچێن ئاگری داچقاند. هێزێ شکه‌ستخوری ڕۆمی کو ل ئه‌ترافێ باژێرێ بایازید بوون، ژ به‌ر ئالا ئازادی کورد دچوون، دوور دکه‌تن. پاسه‌ڤانێن قاره‌مانێن ئاگری ئه‌ڤ ئالا ژ دوور ڤه هوڕا دکشان، چه‌پله‌یان ددان. ل وێ چاخێ ل ئاگری ته‌شکیلاته‌که ئه‌سکه‌ری، ئیداره‌یه‌که کوردی هه‌بوو….” (هێڤی، نۆ: 2، گولان 1984، ڕ. 28)
هه‌ر وه‌ها ل سه‌ر قاپاخا کتێبا سوره‌ییا به‌درخان -کو ئه‌و ژی یه‌ک ژ خه‌باتکارێن خۆیبوونێ بوویه- ئالایا کوردی ب ڕه‌نگین هاتیه چاپکرن و ل بنێ ئالایێ ژی ب ئینگلیزی “فلاگ ئۆف کوردستان” (ئالا کوردستانێ) هاتیه نڤیسین. (Sureyiya Bedrxan, the case of Kurdistan agayinist Turkey, bî awthoriti of hoyboon, philadelphila, 1928)
د گولانا 1993 ده ئه‌ز و ژ ڕه‌داکسیۆنا ئارمانجێ، میرزه به‌ختیار ئه‌م چووبوون کوردستانا سوورییێ. ل قامشلییێ ئه‌م چوون مالا نڤیسکاره‌کی کورد (ژ به‌ر ئه‌منیه‌تێ ناڤێ وی نانڤیسم) نڤیسکارێ ڕێزدار ئالایه‌که کوردی نیشانی مه دا و گۆت کو “ئه‌ڤ ئالا یا خۆیبوونێ یه، ل مالا جه‌لاده‌ت به‌درخان بوو، من ئانی”. هه‌ر چه‌ندی ئه‌م نه پسپۆرێ قووماشن، لێ ژ قووماشێ وێ وه‌لێ دخویا کو گه‌له‌ک که‌ڤن بوو. هه‌ر وه‌ها مه باوه‌ری ب وی هه‌ڤالی ئانی چمکی تێکلییێن وی و ڕه‌وشه‌ن به‌درخان یێن نێزیک ب هه‌ڤ ڕه هه‌بوون. مه ڕسمێ وێ ئالایێ ژی کشاند.
کۆڤارا هاوارێ و ئالایا کوردان، 1932
د هاوارێ ده ل سه‌ر ئالایێ گه‌له‌ک نڤیس و هه‌لبه‌ست هاتنه به‌لاڤکرن. جه‌لاده‌ت ئالی به‌درخان د گۆتاره‌که خوه ده (گۆتار هه‌م ب هه‌رفێن لاتینی و هه‌م ژی ب هه‌رفێن عه‌ره‌بی هاتییه چاپکرن) د قسمێ به‌حسا ئالایێ ده ئالایا مه یا ئیرۆیین تاریف دکه و وه‌ها دبێژه: “…..ئالا کوردان، ژ ژۆر به‌ر ب ژێر ڤه، سه‌ر هه‌ڤ، سۆر، سپی و که‌سکه، د ناڤا وێ ده ڕۆژ دچرسه. (“وه‌لات، وه‌لاتینی و ئال”، هاوار، نۆ: 9 (30 ئیلۆن 1932)، ڕ. 1-2)
ئالایا کوردان د 1932 ده ل سه‌ر هه‌ردوو به‌رگێن هاوار، نۆ: 11(10چرییا پاشین 1932) ب ڕه‌نگین هاتییه چاپکرن. ڕه‌نگێن وێ ژی: سۆر ل ژۆر، ل ناڤه‌ندێ سپی و ل بنی ژی که‌سک، د ئۆرتێ ده ژی ڕۆژه‌که 18تیرێژی هه‌یه. جه‌لاده‌ت به‌درخان هه‌ر د ڤێ هه‌ژمارێ ده ل سه‌ر مرنا شێخ ئه‌ڤدڕه‌همانێ گارسی نڤیسه‌ک نڤیسییه و تێده وه‌ها دبێژه:
“…به‌لێ شێخێ من، من ژ ته ڕه که‌فه‌نه‌کی وه‌لێ بژارت کۆ هێژ تو که‌لاش پێ نه‌هاتییه پێچاندن، من ژ ته ڕه تربه‌که وه‌لێ کۆلاند کۆ هین تو مری نه‌که‌تنێ. من که‌فه‌نێ ته کر: سۆر، سپی و که‌سک و زه‌ر، ئالا ته، و من تو ڤه‌شارتی ناڤ ڕووپه‌لێن هاوارێ و ل سه‌رێ وێ کێلا ته داچکاند. که‌فه‌نێ ته که‌فه‌نه‌ک وه‌لێ یه، ڕووژکێ بێت، ژ ته ڤه‌بت ل سه‌ر قه‌لات و باژارێن ته ڕه ل پێل ببت. تربا ته تربه‌که وه‌لێ یه کۆ نه کێلا وێ ب برووسکێن ئه‌زمانی دشکه، نه جاخ و دیوارێن وی ب با و باگه‌رێ هلدوه‌شه، نه ئاخا وێ ب باران و له‌هییێ قول دبه و ژ هه‌ڤ دکه‌ڤه. تربا ته کتێبه‌که، کۆ نفشێن مڵه‌تێ مه ده‌سته-ده‌ستا بکن و هه‌ر نفش ژ نفشێ دن ڕه هه‌تا پاشییێ، هندا ڕووژا قیامه‌تێ، ژ هه‌ڤدوو ڕه دێ بسپێرن. ئه‌ڤ تربا ته ئا ئابادینه. من ئه‌ڤا ها ژ بۆنا ته بژارت و کۆلاند…..” (“شێخ ئه‌ڤدڕه‌همانێ گارسی چوو ڕه‌همه‌تێ”، هاوار، نۆ: 11(10.11.1932)، ڕ. 2-3)
دیسا د هاوار، نۆ: ۵ (۲۰ تیرمه‌ه ۱۹۳۲)، ڕ.۴عان ده هه‌ره‌کۆل ئازیزان (جه‌لاده‌ت به‌درخان) هه‌لبه‌سته‌ک ل سه‌ر ئالایا کوردی نڤیسییه کو چه‌ند مالک ژێ ئه‌ڤ ئن:
ئالێ کوردان ئالا کوردان د ناڤ ڕۆک چ به‌ده‌و و ب هه‌یبه‌ت ب چار ڕه‌نگی، ڕه‌نگێن ته چ ده‌لال و چ خوه‌شکۆک
خێزه‌ک که‌سک و خێزه‌ک سۆر ناڤ سپی و نیڤه‌ک زه‌ر که‌سکه سۆره، ب ڕۆژه ئه‌ڤ ل ژێر و ئه‌و ل ژۆر هه‌ره‌کۆل ئازیزان (ب. هاوار، نۆ: 5 (20 تیرمه‌ھ 1932)، ڕ.40)
د هاوار، نۆ: 8(12ئیلۆن 1932)، ڕ. 7 ده در. کامووران به‌درخان ژی ل سه‌ر ئالایێ هه‌لبه‌سته‌ک نڤیسییه و د مالکێن پێشین ئێن ڤێ هه‌لبه‌ستێ ده ئالایا کوردان وه‌ها تاریف دکه:
ئالا کوردان ڕۆناهیا دل و چاڤ، دیارییا دێ و باڤ پێسیرا وێ ڕۆژ و تاڤ سپه‌هتیا ئاخ و ئاڤ ئالا کوردان سه‌ر به سه‌ر سۆر و گه‌وره که‌سک و زه)
د چیرۆکه‌که نوره‌ددین زازا ده ئالایا کوردان
نووره‌دین ئووسف (نووره‌ددین زازا) د هاوار، نۆ: 30 (01.07.1941)، ڕ.4-5 ده ب ناڤێ که‌سکه‌سۆر چیرۆکه‌ک نڤیسییه. د چیرۆکا خوه ده به‌هسا ده‌ورا شێخ سه‌عیدێ پیران دکه و قالا دبستانا خوه دکه، پاشێ کو کورد ب سه‌ر دکه‌ڤن و ئالایا ترکان ژ ستوونێ دادخینن و ئالایا کوردان هلددن ژۆر، ئه‌و ژی ل گه‌ل باڤێ خوه ل به‌ر ده‌رییێ سه‌رایێ یه و پاشێ چیرۆک وه‌ها دۆم دکه:
“…خه‌لک ل دۆرا سه‌رایێ کۆم دبوون. ئه‌م زارۆ ژی چوون؛ ئه‌و تشتێ ڕه‌نگین د سه‌ر سه‌رێ مه ڕه سه‌کنی بوو. لێ ئه‌و نه که‌سکه‌سۆرا ئه‌زمێن بوو. ئه‌ز بێسه‌بر بووم… ل باڤێ خوه گه‌ریام. له‌شکه‌ر ڕێز گرتبوون، سترانه‌ک دگۆتن، چاڤێن وان ئێن تووژ تێرکه‌ن بوون. من ئه‌و ل سه‌ر هه‌سپێ دیت، ئه‌ز چووم جه‌م؛ وی ئه‌ز دانیم به‌ر خوه. من ژێ پرسی: –باڤۆ ئه‌ڤ چ که‌سکه‌سۆره ل سه‌ر سه‌رایێ؟ –ئه‌ڤ ئالا مه یه کورێ من! ئه‌ڤ شان و شه‌ره‌فا مڵه‌تێ کورده! –به‌رێ یه‌که سۆر هه‌بوو، ئه‌و چ بوو باڤۆ؟ –ئه‌و یا نه‌یاران بوو. نه‌یار ب زۆر که‌تبوون وه‌لاتێ مه. ئه‌م کورد ئیرۆ وان ژ عه‌ردێ خوه ده‌ردخینن و دبن خوه‌دیێ وی. ها ژ ته ڕه ئاله‌که پچووک! وێ ده‌ینه سه‌ر دلێ خوه! هه‌ژ وێ بکه و ژ بۆ سه‌رفرازییا وێ بخه‌بته. ئه‌ز ب گۆتنێن باڤێ خوه بووبووم سه‌رمه‌ست. دلێ من هلداڤێت. باڤێ من ئه‌ز ماچ کرم و ئه‌ز دانیم ئه‌ردێ……….”
پشت ڕه ل گۆر چیرۆکێ، کورد ژ به‌ر هن سه‌به‌بێن عه‌شیرتی، نه‌لسه‌رهه‌ڤبوونێ، سه‌رکه‌تنا وان پر دۆم ناکه. دژمن دیسا دکه‌ڤه وه‌لاتێ وان ئالا کوردان ژ ستوونێ (دیره‌گێ) داتینن و چیرۆک وه‌ها دۆم دکه:
“…ئالا ڕه‌نگین، شان و ڕوومه‌تا مه، چراندن ئاڤێتن به‌ر لنگێن خوه، پێلێ کرن و ل شوونا وێ یا خوه، یا خوینخواران دانین……..” (هاوار، نۆ: 30(01.07.1942)، ڕ.4-5)
ل مه‌هابادێ ئالایا کوردی، 1946
زنار سیلۆپی (قه‌دری جه‌میل پاشا) ده‌رهه‌قێ ئالایا کوردی یا جومهورییه‌تا مه‌هابادێ ده وه‌ها دبێژه:
“حوکومه‌تا جومهورییه‌تا مه‌هابادێ ئالا کوردیستانێ یا کو د 1919ده ژ ئالی ته‌شکیلاتی ئیجتیماعییه جه‌معییه‌تییێ ڤه هاتبوو ته‌سبیتکرن گرتن، لێ ل کێله‌کا ڕۆژا وێ، ڕسمێ دو سمبلێن گه‌نم و ل پشت وێ ژی چیایه‌ک و داره‌که چامێ لێ زێده کرن و ب گولۆڤه‌ری ژی ل سه‌ر وێ ده‌وله‌تی جومهورییه‌تی کوردستان نڤیسین و ئه‌و وه‌ک ئالا جومهورییه‌تا مه‌هابادێ قه‌بوول کرن”(5).
دیسا د هه‌ژمارا 9. ئا ڕۆژناما کوردستان ئا جومهورییه‌تا مه‌هابادێ ده ئاخافتنا که‌چه‌که کورد، ئیشره‌ت ئازمی یا ل سه‌ر ئالا کوردی هاتیه به‌لاڤکرن. ژ بۆ تاریفا ئالا کوردی ئه‌م چه‌ند ڕێزان ژ وێ ئاخافتنێ ل ژێرێ دنڤیسن:
“…ئه‌ی ئالا کوردستانێ سێ ڕه‌نگین، ئه‌ی نیشانا بلندییا کوردستانێ!…ره‌نگێ ته یێ سۆر شاهده کو تو ب خوینا کوردان هه‌تیه هلگرتن، ڕه‌نگێ ته یێ سپی نیشانا دلپاکییا کوردا یه، ڕه‌نگێ ته یێ که‌سک ژی ده‌لیلا جوانییا ئاخا کوردستانێ یه……”(5)
ویڵیام ئائه‌گله‌تۆن ژی ده‌رهه‌قێ ئالا کوردی یا مه‌هابادێ ده وه‌ها نڤیسییه:
“د گولانا 1944 ده ڕێخستنا کۆمه‌ل، ب ئالیکاری و هه‌ڤکارییا هه‌ڤالبه‌ندێن خوه یێن ل عیراقێ، ئالا کوردی یا ملی هازر کرن. ئه‌ڤ ئالا کو ژ سێ خه‌تان پێکهاتی بوو، هه‌ر خه‌ته‌ک وێ ڕه‌نگه‌ک بوو. ل ژۆرێ سۆر، ل ئۆرتێ سپی، ل ژێر ژی ڕه‌نگێ که‌سک جھ دگرت. ب ڤی ئاوایی ب ته‌رس قولوباندنه‌که ڕه‌نگێن ئالا ئیرانێ، ئالا کوردی هاتبوو چێکرن. ل سه‌ر ئالێ ڕۆژ -کو سه‌مبۆلا کوردا یه- و ل کێله‌کا ڕۆژێ دو سمبلێن گه‌نم، ل پشت وان ژی چیایه‌ک و قه‌له‌مه‌ک هه‌بوو”(6)
“…سه‌رێ سبه‌ها مه‌ها چله‌یا پاشین ئا 1946 بوو. تاڤ دچرسی، ڕۆژه‌که خوه‌ش بوو….ژ گوندێن دۆرێ گوندی و سه‌رۆک عه‌شیر هه‌می هاتبوون مه‌هابادێ. مه‌یدانا چوارچرایێ تژی بووبوو. جادده‌یا کو ژ هه‌ردوو سه‌رییێن باژێر دگهیشت مه‌یدانا چارچرایێ ب ئالێن کوردی و ب فلامایێن سۆر و سپی و که‌سک هاتبوون خه‌ملاندن…”(7)
موسا عەنته‌ر د بیرانینێن خوه ده قالا ڕێخستنه‌که ئیڵه‌گال کو د سالێن 1948ده ل گه‌ل یوسف ئازیزئوگلو و چه‌ند کوردێن دن دانینه، دکه. د ڕێخستنێ ده سۆنده‌ک ژی دخوارن. ژ بۆ سۆندێ ده‌ستێ خوه دادانین سه‌ر ئالا کوردان و چه‌که‌کێ و سۆندا خوه دخوارن. موسا عەنته‌ر ژ بۆ ڤێ ئالایێ وه‌ها دبێژه:
“وه‌زیفا چێکرنا ئالایێ ل سه‌ر من بوو. ئه‌ز چووم کاپالچارشیێ(تاخه‌که ئیسته‌نبۆلێ) من هه‌ر یه‌ک نیڤ میترۆ، من چار ڕه‌نگ قووماش کرین.ئالا ئیرۆ ژی تێ زانین. سۆر، سپی و که‌سک، ل ئۆرتێ ژی ڕۆژه‌ک زه‌ر. سه‌مبۆلا ڕه‌نگ و ڕۆژا ل سه‌ر ئالایێ ژی وه‌ها یه؛ سپی، ئاشیتی یه، سۆر، خوین و شۆره‌شه، که‌سک به‌ره‌که‌تا کوردستانێ و مه‌زۆپۆتامیایێ یه. ڕۆژ ژی سه‌مبۆلا دینێ مڵی یێ کوردان زه‌ردووشتی یه….”(8)
نوت و چاڤكان (1)-ev stiran ji alî prîm û socn li kurdistanê ji devê cano û cihûyekî zaxoyî ku navê wî pînhas e, hatîye girtin. ji bo agahdarîyên zêdetir ên li ser vê stiranê binêre: -prîm und socîn, kurdîscihe sammilungen, erizählungen u. leder în diyalekt des tûr ‘abîdîn, st. petersbowrg, 1887, r. 64 -rewşen (kovara yekîtîya rewşenbîrên welatparêzên kurdistanê), no:3, (zvstan 1989), bonin, r. 49 -bazîl nîkîtîn, les kurdes, çapa 2. parîs, 1975, r. 194, 224 -bazîl nîkîtîn, kürtler, weşanên özgürlük yolu, çapa 2. (almaniya?), 1986, r. 342, 392
(2)-Malmîsanij, bîtlîslî kemal fevzî ve kürt örgütlerî ̇çîndekî yerî, stokholm, 1993, r. 127, 129, 148 -j bo ala kurdî ya kurdîstan tealî cemîyetî ku di 1925’an de ku di raporên ̇stîklal mahkemesîyê de navê wê derbas dbe di hn çavkanîyan de weha hatîye nîvîsîn: “pşitî îfadeya seyîd evdlqadr, îfadeya kor sa’dî girtin. kor sa’dî di îfadeya xwe de got ku ala kesk a ku li ser qerta huvîyetê ya kurdîstan tealî cemîyetîyê ye muxtarîyeta kurdîstanê îfade dke…..” (doç. dr. ergün aybars, ̇stîklal mahkemelerî 1923-1927, anikara, 1982, r. 152) “j endaman lutifî mufît ji seyd evdlqadr maneya vê alê prsî. seyd evdlqadr got: -xuya ye qeyi ala kurdî ye.” akîs (haftalk aktwalîte dergîsî), no:11 (25 aralk 1967), r. 24 di “îstîklal mahkemesî” ya dîyarbekrê de endamê heyeta mahkemê lutifî mufît özdeş di nav belgeyên kurdîstan tealî cemîyetîyê de belgeyeke vê komelê dbîne ku li ser wê ala kurdî heye. zemîna wê kesk e û li ser wê jî rojek zer heye. “lutifî mufît özdeş ji seyd evdlqadr maneya vê alê dprse. seyd evdlqadr jî bi qehr dbêje: -xuya e ala kurdî ye.” pşit re di mahkemê de ji kor sa’dî dprsin, ew jî weha dbêje: “-ala kesk a li ser qerta huwîyetê ya kurdîstan tealî cemîyetîyê ye, muxtarîyeta kurdîstanê îfade dke….” (behçet cemal, şeyh sayt ̇siyan, sel yayinlar, 1955, ̇st., r. 89)
(3)-zninar sîlopî, doza kurdîstan, beyrût, 1969, r. 60
(4)wîlliyam aegleton, mehabad kürt cumhurîyetî 1946, türkçesî: m. emîn bozarslan, 2. bask komkar yayinlar, kölin, 1989, r. 94-95, 152
(5)-sîlopî, r.200, 203, 204
(6)-aegleton, r.94-95
(7)-aegleton, r.152
(8)-musa anter; hatiralarm, doz yayinlar, îstenbol, 1990, r. 61-62
(9) ji bo rsmê alayê ya rengîn binêre: -hawar (kovara kurdî), şam, no: 11(10.11.1932), bergê pêşî û paşî. -bulletîn du centire d’etudes kurdes, no:1(1948)-no:13 (1950), parîs. -sureyiya bedrxan, the case of kurdîstan agayinist turkey, bî awthorîtî of hoyboon, phîladelphîla, 1928.
ژ ئالیێ، مەحمود له‌وه‌ندی ڤه هاتیه ئاماده‌کرن
