د ۹۰ سالیا کۆڤارا هاوارێ دا
د ۹۰ سالیا کۆڤارا هاوارێ دا
وه‌رن ئه‌م کۆڤارێ ناس بکن!
میر جه‌لاده‌ت ئال به‌درخان: ۱۸۹۳ – ۱۹٥۱، هێڤیێن باڤ و باپیرێ خوه ل عه‌ردێ نه‌هشتن، ب خوه ڕا هلگرتن و هلانین و د به‌ر وان دا خه‌بتی تا ڕۆژا داوین ژ ته‌مه‌نێ خوه. وی ژی، د ڕۆژا ١٩٣٣/٥/١٥ ئان دا هه‌ژمارا پێشی ژ کۆڤارا خوه (هاوار)ئێ ب تیپێن لاتینی، ل شامێ چاپ کر و د ناڤ کورد و بیانیان دا به‌لاڤکر.. ب هاوارا خوه، قێرین و گازیا باڤ و باپیرێ خوه گه‌هاند کوردان و گۆت:
“هه‌چی ئه‌م کورد، مه زمانه‌کی ده‌لال هه‌یه و ئه‌م پێ داخفن، پرانیا مه ژ ڤی زمانی پێ ڤه ب چو زمانی دن نزانن.. ب ته‌نێ دڤێت ئه‌م هینی خوه‌ندن و نڤیساندنا زمانێ خوه ببن. ئیرۆ هینبوونا خوه‌ندن و نڤیساندنا زمانێ ماده‌ر ژ بۆ هه‌ر مله‌ته‌کی، ئێدی نه ب ته‌نێ وه‌زیفه‌که شه‌خسی یه، لێ وه‌زیفه‌که ملی یه ژی.. هه‌چی ب ڤێ وه‌زیفێ ڕانه‌بوونه، وه‌زیفا خوه یا ملی پێک نه‌ئانینه و ب کێری مله‌تێ خوه نه هاتنه. ژ بۆنا کۆ مرۆڤ بکاره خوه ژ مله‌ته‌کی ب حه‌سبینه، دڤێت کۆ ب کێری وی بێ..). میر جه‌لاده‌ت ئالی به‌درخان، کۆڤارا هاوار، ژمار: ٤۰/۱۹٤۲.
هاوار، کۆڤاره‌ک پانزده ڕۆژی بوو، د وارێ زمان، فه‌رهه‌نگ و ڕه‌وشه‌نبیریا کوردی یا تێڤه‌ل دا شۆره‌شه‌کا نوو بوو و دووری سیاسه‌تێ بوو.
وه‌ک کو من گۆت و ته‌ڤ زانن خوه‌دی و به‌رپرسیارێ وێ میر جه‌لاده‌ت به‌درخان بوو. جه و وارێ چاپا وێ وه‌ک کو ل سه‌ر هاتیه نڤیساندن: شام، تاخا کوردان/ چاپخانا ته‌ره‌قی بوو.
هاوار ب دو زمانان دهات وه‌شاندن؛ کوردی و فرانسی. ڕووپه‌لێن کۆڤارێ ب ته‌ڤایی دۆر ۲۰ ڕووپه‌لان بوون. به‌شێ فرانسی ۲-٤ ڕووپه‌ل بوون. به‌شێ کوردی ژ هه‌ژمارا (۱-۲۳)ئان ب دو ئالفابه‌یان دهات نڤیساندن؛ عه‌ره‌بی و لاتینی. لێ ژ هه‌ژمارا (۲٤)ئان و پێ دا، ته‌نێ ب ئالفابه‌یا لاتینی هاتیه نڤیساندن. ده‌ما کو میر جه‌لاده‌ت به‌درخان هه‌ژمارا پێشی ژ هاوارێ به‌لاڤ کر، هینگێ وی ئالفابه‌یا خوه ب زمانێ عه‌ره‌بی، ترکی، فارس و فرانسی دیار و ئاشکه‌را کر. ب ده‌رکه‌تنا کۆڤارا هاوارێ ڕا، وه‌لاتپارێزێن کوردان خوه ل دۆر دانه هه‌ڤ، نه‌مازه ئه‌وێن کو ژ به‌ر زلم و زۆرا ترکۆ ڕه‌ڤیابوون بنخه‌تێ. هینگێ پرانیا وان ل شامێ، د بن ڕوونشتنا زۆرێ دا، ب جی و وار ببوون. ب گرسبوون ژ ئاغا، به‌گ، شێخ و ڕه‌وشه‌نبیرێن کوردان بوون. ته‌ڤان خوه ل مالا میر جه‌لاده‌ت دگرتن و هنده‌کا ژ وان ڕووپه‌لێن کۆڤارا وی ب به‌رهه‌مێن خوه دخه‌ملاندن. ته‌ڤی کو گه‌له‌کان ژ وان خوه‌ندن و نڤیساندنا ب زمانێ کوردی نه‌کربوون.
هنده‌ک ژی هه‌بوون قه‌ت نه‌چووبوون دبستانان، ئه‌و د ڕێکا کۆڤارا هاوارێ ڕا هینی خوه‌ندن و نڤیساندنا زمانێ کوردی لاتینی ببوون و دبوون.. د ده‌ستپێکێ دا، ب ته‌نێ میر جه‌لاده‌ت و برایێ خوه در. کامیران ب نڤیسارێن خوه، هاوارا کوردان دنه‌خشاندن و ب گه‌له‌ک ناڤان.
ب ته‌نێ هه‌لبه‌ستڤان قه‌دری جان، ژ هه‌ژمارا پێشی ڕا ب وان ڕا به‌شداری کریه. ئانکو ئه‌و نوخوریێ هاوارێ یه. د هه‌ژمارا دویه‌م دا، ئۆسمان سه‌بری خوه به‌ردایه ناڤ کاروانێ نڤیسکارێن هاوارێ. د هه‌ژمارا ٣ئێ دا، حه‌مید فه‌ره‌ج ژ باشووری کوردستانێ هاوار پیرۆز کریه و در. ئه‌حمه‌د نافز به‌گ زازا، وه‌ک بژیژکێ هاوارێ، د قونجکا بژیژکی دا نڤیساندیه. لێ ژ هه‌ژمارا چاران و پێدا، هاوار ب هه‌لبه‌ست و نڤیسێن ڤان که‌سان هاتیه خه‌ملاندن وه‌ک: جه‌گه‌رخوین، موسته‌فا ئه‌حمه‌د بۆتی، نووره‌دین زازا، لاوێ فندی، حه‌سه‌ن هشیار، ڕه‌شیدێ کورد، ئه‌حمه‌د نامی و قه‌دری جه‌میل پاشا..هتد. هه‌م ژی ژ کوردستانا باشوور ڤان نڤیسکارێن ب ناڤ و ده‌نگ د هاوارێ دا نڤیساندیه وه‌ک: فایق بێکه‌س، گۆران، ته‌وفیق وه‌هبی، شاکر فه‌تاح، هه‌ڤندێ سۆری، ئه‌بدولخالق ئه‌سیری، مه‌لا ئه‌نوه‌رێ مایی، پێرووت، لاوکێ کورد..هتد. هه‌ر وها ڕووپه‌لێن هاوارێ ژ وان که‌سێن کو نوو خوه فێری خوه‌ندن و نڤیساندنا کوردی کربوون ڤه‌کری بوو.. به‌لێ به‌شێ فرانسیزی، ژ بلی کو میر جه‌لاده‌ت و برایێ خوه در. کامیران، ب گه‌له‌ک ناڤان د ڤی به‌شی دا دنڤیساندن، ڤان کورده‌ناسێن بیانی ژی ئه‌و به‌ش ب نڤیسێن خوه دخه‌ملاندن وه‌ک: پر. گ. مکهائه‌لان و ر. له‌سکۆت.
٥۷ هه‌ژمار ژ هاوارێ، د ناڤبه‌را سالا ۱۹۳۲ئان و سالا ۱۹٤۳ئان دا، هاتنه وه‌شاندن. هه‌ژمارا پێشی (۱)، د ۱٥ێ گولانا ۱۹۳۲ئان دا و هه‌ژمارا داوی (٥۷)، د ۱٥ێ ته‌باخا ۱۹٤۳ئان دا هاتنه وه‌شاندن،.
ته‌مه‌نێ هاوارێ یێ ئاکتیڤ سێ ساله، لێ ژ به‌ر ره‌وشا ئابووری، یا کو میر جه‌لاده‌ت به‌درخان تێرا ده‌رباس دبوو، یازده سالان پێ را درێژ کریه.
هاوار، ژ هه‌ژمارا (۱-۲۳)، د ۆژا ۲٥ تیرمه‌ها ۱۹۳۳ئان دا، ب دووڤ هه‌ڤ را هاتیه وه‌شاندن، هه‌ژمارا ۲٤ئان د رۆژا ۲٤ێ نیسانا ۱۹۳٤ئان دا ده‌رکه‌تیه، هه‌ژمارا (۲۷)ئان د رۆژا ۱٥ نیسانا ١٩٤١ێ دا هاتیه وه‌شاندن، تا کو هه‌ژمارا داوی (٥۷)، د ۱٥ێ ته‌باخا ۱۹٤۳ئان دا هاتیه وه‌شاندن و ئێدی هاوارێ رۆناهی نەدییە.
جهێ داخێ یە، ژ به‌ر ره‌وشا ئابۆری و جیۆپۆلۆتیکی، ئه‌ڤ کۆڤارا به‌ده‌و و سپه‌هی، ته‌ڤ هه‌ژمارێن وێ، ل گۆر پرۆگرامێ خوه‌دییێ وێ، نه‌هاتنه چاپ و به‌لاڤکرن و داویێ هاتیه راوه‌ستاندن.
کۆنێ ره‌ش
قامشلۆ
٢٠٢٢/٥/١٥
