پێشەکى
ل دووڤ ژێدەرێن دیرۆکى مللەتێ کورد کەڤنترین نەتەوەیە ل دەڤەرا روژهەلاتا ناڤەراست، هژمارا ئەوان دگەهیتە پێنچى ملیۆن مروڤان و مللەتەکێ ناسیارە ب جوامێری، مێرچاکى، زانا و دلسۆز و پرى سەربور و هەمى ساخلەتێن باشیێ ل دەف کوردان هەنە و داهێنان کرینە و هاریکار بوویە ژ بو ڤەژاندنا ژیانێ ل سەر گویا زەمینێ، کوردان د درێژاهیا دیرۆکێ دا هەڤ خەم و هەڤال و دۆست بووینە ل گەل هەمى مللەت و ئایین و کۆمەلان و بووینە فاکتەرێ بهێز یێ باشیێ و ئەگەرێن بەلاڤبوونا باشیێ و مروڤاتیێ ل هەمى کوژیێن جیهانێ، دوور ژ هەمى شێوازێن توند و تیژى و خرابکارى و توندرەویێ.
بەلێ ژ ئەنجامێ چەندین رێکەفتنامەیێن ناڤدەولەتى د ناڤبەرا دەولەتێن زلهێز ل سەر دەمێن جودا جودا دا، کوردستان هاتییە دابەشکرن و کرینە پارچە پارچە، ژ ئەوان چالدێران 1514 و لۆزان 1923ێ، ژ بو بەرسینگرتنا داگیرکاریێ و بدەست ڤەئینانا مافێ مللەتێ کورد و ئاڤاکرنا کیانەکێ سیاسی یێ سەربەخو، بەردەوام مللەتێ کورد شۆرەش و سەرهلدان کرینە دژى رژێمێن داگیرکەر.
ل دووڤ رێککەفتنا لۆزان 1923ێ، باشورێ کوردستانێ ب عیراقێ ڤە هاتە گرێدان بێ حەز و ڤیانا خەلکێ کوردستانێ، پشتى دەولەتێن زلهێز و سەرکەفتى د شەرێ جیهانی یێ ئێکێ دا رێککەفتین دەولەتا ئوسمانى دابەش بکەن و دەولەتا عیراقێ ل سالا 1921ێ هاتییە دامەزراندن.
مۆرکرنا رێککەفتنا د ناڤبەرا دو ئالیان دا، یان زێدەتر نیشانا هەبوونا ئالۆزیانە د ناڤبەرا ئەوان ئالیان دا و ئەڤ گرفتە پێدڤى ب چارەسەریێ یە و رێککەفتن دهێتە ئیمزا کرن پشتى چەندین کۆمبوون و روونشتنێن درێژ و جوراوجور ژبەرکو هەر لایەکى دڤێت پتر مافا بدەست خوڤە بێخیت بەرى ئەو رێککەفتن ببیتە بەلگەنامەکا مێژوویی و یاسایی، کو پشتبەستن ل سەر بێتە کرن ل ئایندەى دا ل ناڤەندێن ناڤدەولەتى و زۆر جورێن رێککەفتنا هەنە.
پێناسەیا رێکەفتنا 11 ئادار سالا 1970ێ
یا خویایە کو مللەتێ کورد ناسیارە ب ڤیانا ئاشتیێ و پێکڤەژیانێ و مەردینیێ و خەباتا بەردەوام بو بدەست ڤەئینانا مافێن رەوا.
پشتى رێکەفتنا سیڤەر ل سالا 1920ێ هاتیە مۆرکرن و دانپێدان ب مافێ مللەتێ کورد هاتییە کرن بو ئاڤاکرنا کیانەکێ سەربەخو، بەلێ ل رێککەفتنا لۆزان 1923ێ، هەمى هیڤی و ئومێدێن ئەڤى مللەتى بن ئاخ کرن و بێ حەز و ڤیان هاتن دابەشکرن و پارچەیا باشورێ کوردستانێ ب عیراقێ ڤە هاتە گرێدان و شۆرەش و سەرهلدان بوونە تاکە رێکا سەرەکى بۆ بەرگریێ ژ مافێ خوە بکەت و هەمى دەما دەرگەهێن بزاڤا رزگاریخوازا کوردستانێ بۆ دانوستاندنێ دگەل رژێمێن عیراقێ، چ ل دەمێ پاشایەتیێ یان کۆمارى د هەمى قۆناغان دا د ڤەکرى بوون ژبەر باوەرییا سەرکرداتییا سیاسییا کوردستانێ ب ئاشتیێ و دانوستاندنا بۆ چارەسەرکرنا ئالۆزییا د بەرامبەر وان دا هەر دەمێ رژێمێن عیراقێ دەرگەهێ دانوستاندن ڤەکرى بۆ مەرەما خوە رێکخستنێ بوویە و ژ لاوازیێ بوویە و کوشتنا دەمى بوویە، ئانکو چ باوەری ب دانوستاندنا نەبوویە و چ رێز ل ئیمزا خوە نەکرییە ل سەر کاغەزەکێ مافێن مللەتێ کورد تێدا بیت .
رێککەفتنا 11 ئادارا سالا 1970ێ، ئەوا هاتییە ئیمزا کرن د ناڤبەرا بزاڤا رزگاریخوازا کوردستانێ ب سەرپەرشتییا پارتییا دەموکراتا کوردستانێ ب سەرۆکاتییا (مەلا مصطفى بارزانى) و رژێما عیراقێ، پشتى چەندین سالێن خەبات و قوربانیدانێ د شۆرەشا ئیلونا مەزن دا ژ سالا 1961ێ حەتا کو 1970ێ ئەو شۆرەشا هەمى خەلکێ کوردستانێ کرییە ئێک دەست و دل و ئێک رێز ژ خانەقین حەتاکو زاخۆ، ئەڤ رێکەفتنە مەزنترین دەستکەفتێ مێژوویی بوویە د دەولەتا عیراقێ دا هەر ژ دامەزراندنا وێ ل سالا 1921ێ، دهێتە هژمارتن ئێکەم بەلگەناما یاسایی و دیرۆکى کو بەندێن وێ هەمى کێشەیێن سەرەکى چارەسەرکرینە و دانپێدانەکا فەرمى بوویە ب مافێ مللەتێ کورد یێن نەتەوەیی و رەوشەنبیرى یێن رەوا. ئەڤ رێککەفتنە ئەنجامێ چەندین قووناغێن دان و ستاندنێ بوویە کو رژێما عیراقێ نەچار کرییە دانپێدانێ ب مافێن خەلکێ کوردستانێ بکەت.
ئەڤێ رێککەفتنێ رەهەندێن سیاسی، نەتەوەیی، ئابورى، کۆمەلایەتى و رەوشەنبیرى و … هتد هەبووینە و کارتێکرنەکا ئەرینى ل سەر ژین و ژیارا خەلکێ کوردستانێ هەبوویە و پێشکەفتن بخوڤە دیتییە.
ئەڤ رێککەفتنە بوویە بنیات بو هەمى دانوستاندنێن خەلکێ کوردستانێ دگەل رژێمێن عیراقێ، چ ل سالێن هەشتیان دا و پشتى سەرهلدانا پیروز ل سالا 1991ێ و پشتى شەرێ ئازادییا عیراقێ ل سالا 2003ێ و حەتا نوکە.
نڤیسکار و رەوشەنبیر و ئەکادیمییا ل سەر هەمى رەهەندێن ئەڤێ رێککەفتنێ نڤێسینە و شرۆڤەکرینە و ب رێککەفتنەکا گەلە یا گرنگ و کاریگەر زانیە، لێ رەهەندێن ئێمناهیێ چ ئاماژە پێ نەهاتینە کرن.
رەهەندێن ئیمناهیێ د رێککەفتنا 11 ئادارا سالا 1970ێ دا.
گرنگیپێدانا سەرکردایەتییا سیاسی یا کوردستانێ ب وارێ ئێمناهیێ و تایبەت جەنابێ (مەلا مصطفى بارزانى) ژبەر باوەرییا وى ب هەبوونا ئێمناهیێ بنیاتە بۆ ژیانەکا پێشکەفتى و ئەڤ چەندە دیار دبیت د ئەوان نامەیێن دهاتنە هنارتن ژ لایێ بارزانی یێ نەمر ڤە بو سەرکردایەتییا رژێما عیراقێ بەرى ئیمزا کرنا رێککەفتنێ و بەرسڤا ئەوان ل سەر نامەیێن بارزانی یێ نەمر، بو نمونە ناما پارێزگارێ هەولێرێ (خالد عبدالحلیم) بو بارزانى ل 7/3/1970ێ: (هیڤیدارم جەنابێ هەوە و هەمى برادەر دباشبن و هوون خەباتێ دکەن بو گەلێ کورد یێ ڤیانا وى بۆ ئارامى و ئاشتیێ بێ سنورە، گرنگییا ب دویماهیکئینانا شەرێ براکوژیێ ب شێوەکێ هیڤیا گەلێ کورد و خەونا وى جێ بەجێ بکەت)
بەرسڤا بارزانیێ نەمر بو پارێزگارێ هەولێرێ ل 7/3/1970ێ، (داخازا ساخلەمى و سەرکەفتنێ بو هەوە دکەین، ئەم دئامادەینە ل گەل هەمى برادەرێن دلسۆز کار بکەین بو ڤەگەراندنا ئاشتى و ئارامیێ بو وەلاتێ مە یێ خوشتڤى و هەمى گرفت و ئاڵۆزى ب شێوەکى بدویماهیک بهێن دخزمەتا هەمى گەلێن عیراقێ دا بن).
ژ ئەنجامێ مۆرکرنێ ل سەر ئەڤێ رێکەفتنێ، هەمى خەلک و گوند و باژێرێن کوردستانێ ژ توپبارانکرن و خرابکرن و کوشتنێ قورتال بوون و بوویە دەستپێک بۆ ژیانەکا ئارام و بەختەوەر پشتى چەندین ساڵێن ترسێ و برسێ ژبەر شۆرەشا ئیلونا مەزن ژ سالا 1961 حەتاکو 1970ێ کو هەمى دەما رژێمێن عیراقى هەولدا ب رێکا فروکا و تۆپان ترسێ پەیدا بکەن و خەلکێ سڤیل وبێ گونەها بکەنە قوربان و ئابور و ژینگەها کوردستانێ تێکبدەن ..
پشتى ئەڤێ رێککەفتنێ ئاشتى بەرقرار بو و ترس نەما و ژیانەکا ئارام دەست پێکر و ئەڤ چەندە بوویە بنیات بو چەندین رەهەندێن دى، ژبەرکو ئێمناهی دەستپێکە بو وەرار و پێشکەفتن و ژیانەکا بەختەوەر.
ئەڤ رێککەفتنامە بوویە چارچۆڤەکێ ئەمنى بۆ پاراستنا مافێن خەلکێ کوردستانێ، ژبەرکو پرانیا بەندێن ئەڤێ رێککەفتنامەیێ داکۆکیێ ل پاراستنا ئێمناهییا چاندنێ و کارکرنێ و دامەزراندنێ و ڤەگەراندنا فەرمانبەرێن سڤیل و لەشکەرى ئەوێن هاتینە دوورئێخستن ژ ئەنجامێ شۆرەشێ. دیارە پاراستنا ئێمناهییا زانینێ و زانستێ و ئاڤاکرنا ئێمناهیا جڤاکى بابەتێن سەرەکى بوون د ئەڤێ رێککەفتنێ دا، زێدەبارى گرنگیپێدانێ ب ئاڤاکرنا قوتابخانەیان.
پشتى مۆرکرنا ئەڤێ رێککەفتنامێ رێک بۆ قوتابیێن ژ نەتەوا کورد هاتە دان بێنە وەرگرتن ل کولیژێن سەربازى و بێنە هنارتن بو دەرڤەى عیراقێ بۆ خاندنێ کو بەرى ئەڤێ رێککەفتنامێ قەدەغە بوو چ کەسێن ژ نەتەوەیا کورد ل کولیژا سەربازى بێنە وەرگرتن کو ل پاشەروژێ ببنە ئەفسەر .
داکۆکییا سەرکردایەتییا سیاسی یا کوردستانى، تایبەت بارزانی یێ نەمر ل سەر هەبوونا هێزا پێشمەرگەیى وەک تاکە هێز بۆ پاراستنا ئێمناهییا کوردستانێ سەرەراى هەولدانێن بەردەوام ژ لایێ رژێما عیراقێ ڤە ل هەمى قۆناغێن دانوستاندنێ ل سەر نەهێلانا ئەڤێ هێزێ ژبەر باوەرییا بارزانی یێ نەمر ب هێزا پێشمەرگەى و رولێ ئەوان بۆ پاراستنا ئارامییا کوردستانێ و ئامادەیا ئەوان بۆ قوربانیدانێ پێخەمەت ئاخ و ئالایێ کوردستانێ و ل ژێر ناڤێ زێرەڤانێن سنورى هاتنە رێکخستن.
پشتى ئەڤێ رێککەفتنامێ، وەرگرتنا وەلاتیێن نەتەوا کورد د ناڤ دەزگەهێن ئێمناهییا عیراقى دا، دەستپێکر وەک (پولیس و هاتن و چوون) و پشکدارى د پاراستنا ژیانا هاوولاتیان دا کر ئانکو دەرگەهێ وەرگرتنێ بۆ کوردا هاتە ڤەکرن رولێ خو ب گێرن بو رێک و پێک کرن و پاراستنا خەلکى و سامانێ ئەوان و سنورەک بو کوشتن و گرتن و سەرکوتکرنا هاوولاتیان ژلایێ دەزگەهێن ئێمناهیێ ڤە هاتە دانان .
رێککەفتنامێ داکۆکى ل مافێن کێم نەتەوەیا ل کوردستانێ کر، دەمێ سەرکردایەتییا سیاسی یا کوردستانێ گرنگى ب دابینکرنا مافێن ئەوان دای ژبەر باوەریا ئەوان کو بۆ پاراستنا کوردستانێ پێتڤى یە مافێ هەمى وەلاتیان بێتە پاراستن دوور ژ نەتەوە و ئایین و رەنگ و دەنگان دا.
دەرئەنجام
رێککەفتنامەیا 11 ئادارا سالا 1970ێ، ئێکەم بەلگەنامەیا یاسایی و دیرۆکى یە ژ لایێ رژێما عیراقێ یا وى سەردەمى هاتییە مۆرکرن دانپێدانێ ب مافێ خەلکێ کوردستانێ بکەت، سەرەرای باوەرییا سەرکرداتییا سیاسییا کوردستانێ و تایبەت بارزانی یێ نەمر کو ب مۆرکرنا ئەڤێ رێککەفتنامەیێ گرفتا کوردان چارەسەر نابیت، ژبەرکو رژێما عیراقێ جهێ باوەریێ نینە و ژ نەچارى پەنا بریە بەر ئەڤێ رێککەفتنامەیێ بۆ دووبارە خوە رێکخستنێ و ب دەست ڤەئینانا دەمى یە بۆ بهێزکرنا پێگەهێ خوە ل عیراقێ و یا گرنگ ئەوە ئەڤ رێککەفتنە ژ چارچۆڤەیێ نڤێسینێ دەرکەڤیت و بیتە پراکتیک و بێتە جێ بەجێ کرن و پێشبینییا بارزانى راست دەرچوو کو پشتى چەند سالا رژێما عیراقێ رێککەفتنا 6 ئادارێ ل جزائر 1975ێ مۆرکر ل گەل شاهێ ئیرانێ و ب ئامادەبوونا ئەمریکا و سەرۆکێ جزائیر (هەوارى بومدیەن) و هەولدانا تیرۆرکرنا (ئدریس بارزانى) ل بەغدایێ . ل هەمى قۆناغێن خەباتێ و بەرخودانێ پێخەمەت مافێن خەلکێ کوردستانێ سەرکرداتیا سیاسی باوەرى ب دانوستاندن هەبوویە و تانوکە بەلێ رژێمێن عیراقێ ب باوەریەکا دەمکى پەنایێ دبەتە بەر رێکەفتنێ دگەل خەلکێ کوردستانێ سەرەراى رۆلێ خەلکێ کوردستانێ د ئاڤاکرنا عیراقێ دا و تانوکە ئەڤ زنجیرە یا بەردەوامە.
دیارە مێژوویا سیاسییا عیراقێ، یا پرە ژ دانوستاندن و مۆركرنا رێککەفتنان، بەلێ لاوازییەکا بەرجاڤ هەیە دجێ بەجێ کرنێ دا و ئەڤە ئەگەرێ سەرەکى یە بو مانا ئاریشەیا و گرفتا وەک خوە و ئەڤ سیستەمە یێ بەردەوامە.
عبدالله جعفر كوفلى
ژێدەر: كۆڤارا مەتین، ژمارە ٢٣٣/ ئادار ٢٠٢٣
