سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان ل باکوورێ کوردستانێ مه‌زنترین سه‌رهلدانه
ئیبراهیم گوچلو
سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان د 13ێ شباتێ دا ل باکوورێ کوردستانێ ده‌ست پێ کر. د ده‌مه‌کێ نه‌درێژ دا گه‌له‌ک ب هێز بوو و پشگریه‌کا مه‌زن و جەماوەرەك بەرفرەھ پەیدا كر. زۆر دا ده‌وله‌تا ترک یا که‌مالیست. ل دنیایێ ژی بوو ته‌ڤگه‌ره‌کا ڕزگاریخواز یا ناڤدار. دیسا د ده‌مه‌کێ کورت دا گه‌له‌ک باژارێن کوردستانێ ڕزگار بوون و ده‌ستهلاتداریا باژارێن کوردستانێ که‌ته ده‌ستێ نه‌ته‌وه‌یا کورد. لۆما مرۆڤ دکاره ببێژه کو سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان ل باکوورێ کوردستانێ مه‌زنترین سه‌رهلدانه. ژ بۆنا ڤێ یه‌کێ د سالا 1974ئان دا د کۆڤارا ڕزگاری دا مه د ده‌ربارێ سه‌رهلدانا 1925ئان لێکۆلین کر، ئه‌م گەهشتن وێ باوەریێ کو ته‌ڤگه‌را ملی یا 1925ئان خوه‌پێشاندانه‌کا ب چه‌که.
هه‌زار مخابن ئه‌و سه‌رهلدانا مه‌زن یا ل باکوورێ کوردستانێ د ده‌مه‌ک کورت دا هات شکاندن. سه‌رۆکێ ته‌ڤگه‌رێ شێخ سه‌عید ئه‌فه‌ندیێ پیرانی و 47 هه‌ڤالێن وی یێن سه‌رۆکاتیا سەرهلدانێ و ب سه‌دان شه‌رڤانێن سه‌رهلدانێ هاتن دارڤه‌کرن. ب سه‌د هه‌زاران کورد ئه‌نجاما كۆمكوژیا مه‌زن و هۆڤانه هاتن کوشتن. باژار و باژه‌رۆک و گوندێن کوردستانێ هاتن شه‌وتاندن. ب سه‌دهه‌زاران کورد مه‌جبوور بوون کو ژ کوردستانێ مالا خوه بار بکن، بچن وه‌لاتێ بیانی یان باژارێن ترکان. د وه‌لاتێن ترکان دا ب هه‌ر ئاوایی په‌ریشانی کشاندن. زارۆکێن کوردان ئاسیمیله بوون. مالباتان ژ بۆنا دترسیان و زارۆکێن خوه بپارێزن ب زارۆکێن خوه ڕه کوردی قسه نه‌کرن.
کوردان چما ده‌ست ب سه‌رهلدانان کرن؟
ئەگەرێن سه‌رهلدانێن ملی یێن ل باکوورێ کوردستانێ هه‌مان سه‌ده‌من. د سه‌رهلدانا ملی یا کۆچگری دا ئەگەر چ یه، د سه‌رهلدانا 1925ئان و ئاگری و سه‌رهلدانێن دن ژی هه‌مان ئەگەرن.
چیه ئه‌و ئەگەر؟
کورد نه‌ته‌وه‌که. د ده‌ما ئۆسمنایان دا نه‌ته‌وا کورد و کوردستان ئۆتۆنۆم بوو. هیچ شک نینە کو خوه‌سه‌ری و ئۆتۆنۆمیه‌کا سینۆرکری بوو. ژ بۆنا کورد ده‌وله‌تا خوه ئاڤا بکن ده‌ست ب خه‌باتێ کرن. ئۆسمانیان خوه‌ست کو پێشیا وان خه‌باتان بگره. لۆما ژی کورد مه‌جبوور بوون کو سه‌رهلدانێن ملی یێن ب چه‌ک مافێ خوه یێ ملی و سه‌رخوه‌بوونا خوه بپارێزن.
ده‌ما کو ئاتاترک و هه‌ڤالێن وی خوه‌ستن کو د ئیمپه‌راتۆریا ئۆسمانیان دا ببن ده‌ستهلاتدار و ببن خوه‌دیێ ده‌وله‌تێ، ژ کاربده‌ست و مه‌زنێن کوردان ئالیکاری خوه‌ستن. به‌شه‌ک ژ کاربده‌ست و مه‌زنێن کوردان خه‌ته‌ریا بوویەرێن دێ بقەومن زانی ژ بەر ھندێ، پشتگریا ئاتاترک و هه‌ڤالێن وی نه‌کرن. لێ به‌شه‌کێ وان پشتگری کر. ئاتاترک و هه‌ڤالێن وی ژ کاربده‌ستێن کوردان ڕا گۆتن کو ئه‌م دێ خوه‌سه‌ری و ئۆتۆنۆمیه‌کا گه‌له‌ک فره‌ھ بدن کوردان و کوردستانێ.
لێ پشتی کو ئاتاترک و هه‌ڤالێن وی بوونە ده‌ستهلاتدار و ده‌وله‌تا خوه یا فاشست و کۆلۆنیالیست ئاڤا کرن، ئیدی دەست پێ كرن و گۆتن کو کورد و نه‌ته‌وا کورد نینە هه‌موو مافێن کوردان یێن ملی، جڤاکی، مادی و مەعنه‌وی پشتگوھ دستن.
کوردان به‌ریا وێ ل کۆچگریه و پشت ڕا ژی ل̇ گه‌له‌ک هه‌رێمێن دن یێن کوردستانێ سه‌رهلدانێن ملی ئۆرگانیزه کرن و مه‌شاندن.
د سالا 1925ئان دا ژی سه‌رهلدانا ملی ل باکوورێ کوردستانێ هات ل دارخستن. سه‌رخوه‌بوونا کوردستانێ ژ بۆنا خوه کرن ئارمانج. هه‌زار مخابن سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان ب ئاوایه‌کی گه‌له‌ک تراژیک شکه‌ست.
ب گشتی خالا لاوازا سه‌رهلدانێن کوردان
د ده‌ما ئۆسمانیان دا ژی و د ده‌ما ده‌وله‌تا که‌مالیست دا ژی کورد خوه‌دیێ ڕێخستنه‌کا هه‌ڤبه‌ش و خورت نه‌بوون. د هه‌مان ده‌مێ دا خوه‌دیێ ستراته‌ژیه‌کا هه‌ڤبه‌ش ژی نه‌بوون.
ئه‌ڤ خالا لاواز د ده‌ستپێکێ دا د سالا 1919 دا ل کۆچگریێ ده‌رکه‌ت هۆلێ. ل کۆچگریێ، د بن پێشه‌نگیا در. نووری ده‌رسیمی و عه‌لیشێر دا سه‌رهلدانا ملی ده‌ست پێ کر. هه‌زار مخابن کوردێن هه‌رێمێن دن پشتگریا وان نه‌کر.
ڤێ خالا لاوازیێ د سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان ده ژی دۆم کر.
به‌ریا سه‌رهلدانا 1925ئان شکاندن هات هۆلێ
گۆری باوه‌ریا من به‌ریا کو سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان ده‌ست پێ بکه، شکه‌ستی ژدایك بوو. له‌ورا سه‌رهلدان ژ ئالیێ ڕێخستنا ئیستیقلالێ دا دهات ئاماده کرن. ڕێخستنبوون باش دمه‌شیا. ل هه‌موو باژار و باژه‌رۆکێن کوردستانێ به‌رپرسیار و کۆمیته‌یێن وێ ئاڤا دبوون. سه‌رۆکێ ڕێخستنێ ژی سه‌رۆک خالد به‌گێ جبری بوو. ئه‌و ژ بۆنا ڕێخستنێ گه‌له‌ک گرنگ بوو. ئه‌و سه‌رۆکه‌کێ له‌شکه‌ری و سیاسی بوو. هه‌زار مخابن پشتی کو خالد به‌گێ جبری و هه‌ڤالێن وی هاتن زیندان کرن و دیل که‌تن، ڕێخستنا ئیستیقلالێ دەربەیەك مه‌زن خوار و پشتا ڕێخستنێ شکه‌ست.
ب سه‌ر ڤێ دا پرۆڤەکاسیۆنا ل پیرانێ ده‌ما هات هۆلێ، سه‌رهلدان بێ وه‌خت ژی ده‌ست پێ کر. بێ وه‌خت ده‌ستپێکرنا سه‌رهلدانێ، تێ واته‌یێ کو ئاماده‌کاری ژی باش نه‌هاتبوو کرن.
د ئه‌نجامێ دا ژی ئه‌ڤ ڕاستیا ته‌حل ده‌رکه‌ت قادا ژیانا نه‌ته‌وه‌یا کورد.
سه‌ده‌مێن دن یێن شکاندنا سه‌رهلدانێ
هیچ شک نینە کو ئەگەرێن دن یێن شکه‌ستنا سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان ژی هه‌بوون.
سه‌رهلدانێ بێوه‌خت و نەكامل ده‌ست پێ کر.
ژ ئه‌نجاما پرۆڤەکاسیۆنه‌کێ ده‌ست پێ کر.
سه‌رهلدان نه‌بوو ته‌ڤگه‌ره‌ک گشتی یا کوردستانێ. ئه‌ڤ ژی ژ بۆنا سه‌رهلدانێ بوو ئاسته‌نگیه‌کا گه‌له‌ک مه‌زن.
سه‌رهلدانێ ل هه‌موو هه‌رێمێن کوردستانێ نەکاری خوه رێخستنی بكە.
ده‌وله‌تا ترک، سیاسه‌ته‌کا قرێژ و دوروو مه‌شاند. ڤێ یه‌کێ ژی ل سه‌ر ته‌ڤگه‌رێ باندۆره‌کا نه‌رێنی ھەبوو.
ده‌وله‌تا ترک، د ناڤخوە دا دیار کر کو سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان دخوازه ترکیه‌یێ پارچه بکه. د هه‌مان ده‌م دا دگۆتن کو سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان ل دژی ئۆلی یه.
ب ڤێ سیاسه‌تێ بالا ڕایا گشتی یا ترک كێشا سەر خوە. د ئه‌سل دا پرانیا ترکان ژی ژ ئاتاترک و هه‌ڤالێن وان حه‌ز نه‌دکر. ئاتاترک و هه‌ڤالێن وی دیکتاتۆریه‌ک ئاڤا کربوو. ژ ده‌رڤه‌یی بیرۆكراسیا سڤیل و له‌شکه‌ر ل هه‌ر که‌سه‌کی زوولم دھات كرن.
ژ بۆنا کو دنیایا سه‌کوله‌ر بخاپینن، ئه‌و دنیا ژ کوردان ڕا نه‌بن ئالیکار، ژ دنیایا سه‌کوله‌ر ڕه ژی گۆتن کو سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان، ته‌ڤگه‌ره‌که ئۆلی و که‌ڤنه‌په‌ره‌سته. ل دژی ده‌مۆکراسی و هه‌ڤده‌می و کۆمارێ یه.
لۆما دنیایا سه‌کوله‌ر ژی ل هه‌مبه‌ری كۆمكوژیا ترکان بێده‌نگ مان.
کۆمونیستێن ترک و یه‌کێتیا سۆڤیه‌ت، ئیخانه‌ت هەم ل نه‌ته‌وه‌یا ترک و هەم ژی ل نه‌ته‌وه‌یا کورد کرن. ده‌وله‌تا که‌مالیست ژ بۆنا پشتگریا یه‌کێتیا سۆڤیه‌ت قه‌زه‌نچ بکه سه‌خته‌کاری کرن. لێنین ب خوه ژ ئاتاترک و هه‌ڤالێن وی یێن فاشیست ڕا پشتگری کر. ژ کوردان ڕا دژمناتی کر .
گرینگتر مژاره‌ک ژی ئه‌و بوو کو د ناڤ ته‌ڤگه‌را 1925ئان دا خوه‌فرۆشی و خیانه‌تکاری ده‌رکه‌ت هۆلێ. ئه‌و ژی بوو ئەگەر کو سه‌رۆک شێخ سه‌عید ئه‌فه‌ندیێ پیرانێ ب هێسانی ب ئێخسیرێ بێ گرتن.
د ئه‌نجامێ دا دکارم ببێژم کو “96 سالن کو د دلێ کوردان دا خوین دهه‌رکه. شکاندنا سه‌رهلدانا ملی یا 1925ئان د هه‌مان ده‌مان دا ژ بۆنا ترکان ژی جه‌ساره‌ته‌ک چێکر. ده‌وله‌تا ترک سه‌رهلدانێن دن یێن باکوورێ کوردستانێ گه‌له‌ک بر ڕه‌حه‌تی شکاندن. گه‌له‌ک ب ڕه‌حه‌تی كۆمكوژی پێک ئانین.”
دیاربه‌کر، 12 شبات 2021
