نڤیسینا: رەمەزان نەسرەدین كێڤلی
گەلەک ژ مە وەسا هزر دکەن کو قەیرانا رووسى-ئوکراینى گرێدایێ وان گورانکارینە یێن ل ڤێ دوماهیکێ ل ئوکراینایێ دورست بوین دبیت ئەڤە بەشەکێ راستیێ بت، بەلێ سەرچەقێن ڤان ناکوکیان دزڤرنە چەرخێن ناڤین، ئانکو ل کێشەیا شرقیە کو ئێکە ژ کێشەیێن مێژویێ ل سەر دەمێ بدوماهیکهاتنا ئمپراتۆیەتا عثمانى کو وى دەمى بریتانیا هەولێن گەلەک کرن کو رووسیا قەیصرى گەشە نەکت و سنورێن وێ بەرفەرهتر لێ نەهێن.
سەروکێ رووسیایێ وەسا هزر دکەت کو نوکە ئەو بوینە دو ملەت، دو زمان و دو رەوشەنبیریێن ژ ئێک جیاواز، وەکو هزرا پوتینى دڤێت “ئەم ئێک مللەت و ئێک زمان بن”، ل سەر دەمەکێ دا رووسیا شیا ببت ئمپراتۆریەت و ئوکراینا شکەستن ئینا کو بشێت سەربەخوە بیت، تایبەت ل وى چەرخى و ل سالا 1917 شیا سەربەخوە بیت، بەلێ رووسیا سوڤیت دوبارە وێ داگیر دکەت. ل سالێن 1991 ئوکراینی دگەل بێلارووسیا و رووسیا بویە وەکو سێ برا کو شیان بریارا ژ ئێک جودا کرنا ئوکراینا و بێلارووسیا بدن وى دەمى مۆسکو هزر دکر کو ئوکراینا دێ بیتە ناڤەندەکا گرنگ تایبەت بو پروژێن غازێ و دێ وەلاتێن دەردورا وێ پێڤە هێنە گرێدان و مۆسکو دێ شێت نفوزێ خوە ل سەر بسەپینیت، لێ بەلێ بەردەوام ئوکراینا بەرەڤ روژئاڤا دچوو. بەلێ ژ ئەنجامێ مژولبوونا کرملین ب شەرێ شیشان ڤە و دیسان رەوشا وێ یا ئابورى و چڤاکى گەلەکا لاواز بویە لەورا نەشیا گڤاشتنا ل سەر کییف بکەت لەورا ل سالا 1997 دانپێدانێ ب سنورێن ئوکرانیایێ دکەت هەتا دانپێدانێ ب گزیرتا قرم دکەت کو پرانیا وان ژ نڤشێ رووسى نە ب رێکەفتنەک مەزن ل وى سەردەمى.
ل سەر دەمێ سەرۆک پوتین ئێکەم قەیرانا دپلوماسي یا مەزن د ناڤبەرا مۆسکو و کییف ل پایزا سالا 2003 دورست بوو چونکە ژ نشکەکێ ڤە رووسیا دەست ب ئاڤاکرنا سکرەکی ل دەربەندێ کیرتش بەرەف گزیرتا کوسا توسلا یا ئوکراینى کر، کییف وەسا شروڤەکر کو ئەفە دوبارەدانانا سنورانە و ناکوکى کوورتر لێ هاتن، بەلێ پشتى کۆمبوونا سەرۆکێن هەردو وەلاتان کار ل سەر وى سکرى هاتە راوستاندن.
د هەلبژارتنێن 2004 یێن سەرۆکاتیا ئوکراینایێ، رووسیایێ پشتەڤانیا لایەنگەرێ خوە ڤیکتور یانوکوڤیتش کر، بەلێ شورەشا پرتەقالى شیا سەرکەفتنا لایەنگەرێ روژئاڤا ڤیکتور یوشینکو مسۆگەر بکەت. ل ماوێ سەرۆکایەتیا وى دا دو جاران رووسیا هنارتنا غازێ بو ئوکراینایێ راوستاندیە و دیسان چوونا ترانزیت بو ئێکەتیا ئەۆرپایێ ژى راوستاند.
هەولێن جورج بوش بو ئەندامبوونا ئوکراینایێ و گۆرجستانێ ل د ناڤ ناتۆیێ دا و دارشتنا وان ل ناڤ پروژێ فەرمى یێ ناتۆیێ دا پوتین گەلەک تورە کریە و دایە دیارکرن کو ئەو دژى سەربەخوەیا تەواوا ئوکراینایێ نە و ل لوتکەیا بوخارست بوش سوز دا هەردو وەلاتان ب ئەندامبوونێ بەلێ چو ژڤان بو دەست نیشان نەکرن. هەر زوو ئوکراینایێ ڤیا پەیوەندیێن خوە دگەل روژئاڤا بهێز بکەت ب رێکا رێکەفتنێن هەڤپشکیێ، بەلێ بەرامبەرى وێ مۆسکو فشارێن ئابورى دانان ل سەر کییف و ئاستەنگ بو داهاتێ وێ دورست کرن.
حکومەتا یانو کوڤیتش ل سالا 2010 رابوو ب هلاویستنا وێ رێکەفتنێ، لێ بەلێ ئوپۆزسیونا ئوکراینى گەلەک توند دژی راوەستیان و ژ ئەنجامێ فشارێن رایا گشتى ل سالا 2014ێ کوڤیتش بەرەڤ رووسیایێ رەڤى. ئەو ڤالاتیا سیاسى ژ ئەنجامێ چوونا سەرۆکى بۆ رووسیایێ دورست بوو مۆسکو ب دەلیفە زانى قرم بکەت بەشەک ژ ئاخا خوە و ئەڤ بوو دەست پێکەک شەرەک رانەگەهاندى د نافبەرا هەردوو وەلاتان دا
هێزێن رووسى پشتەڤانیا سەرهلدانێن دونباس و پاشان دوو کۆمار ب ناڤێن دونیتسک و لوهانسک هاتنە راگەهاندن، چونکە کییف ب هەلبژارتن و رەوشا خوەڤە مژوول بوو و ئەڤ گەشەسەندێن دورست بوین ب تیرور هژمارتن. د ڤێ قوناغێ دا گەلە ناکوکى بلند بوون هەتا کو ئەلمانیا و فرنسایێ هەول دان کو بژیظانىێ بکەن و سەرۆکێن هەردوو وەلاتان کۆم ببن بو ئێکەم جار پشتى هەلبژارتنێن 2014 ێ، بەلێ ئەف هەولە هەمى دبێ ئەنجام بوون ژبەر چەندین هوکارێن ستراتیژى. موسکو بریارا داگیرکرنێ دا و دانپێدان ب هەردوو کومارێن هاتى راگەهاندن کر و خاندنا مۆسکو بو ئوکراینایێ خاندنەک جیوپولوتیکى یە و دبینیت ئوکراینا مەجالەکێ حەیەوى یە گرنگە بۆ هەژمونکرن ل سەر ئەورۆپایێ و پاراستنا پێگەهێ خوە یێ جاران و هەروەسا دورستکرنا هزرا ئمپراتیوریەتا رووسى و هەروەسا گوهورینا سیستەمێ جیهانى ئەوێ ئەمریکایێ پشتى شکەستنا سوڤیەتێ راگەهاندى و بۆ گشت وەلاتێن جیهانى بدت دیارکرن کو ئێدى هەژمونا ئەمریکایێ ل سەر وەلاتێن روژهەلاتا ئەورۆپایێ دێ ب دوماهیک هێت.
ڤاکتەرێ رەدعا نەوەوى ئێک ژ خالێن هەرى گرنگە کو ئەمریکا و چو وەلاتێن دى نەشێت راستەخو رووبروویێ رووسیایێ ببەن و مەترسیا دەرئەنجامێن شەرەکێ دگەل مۆسکو زێدە مەزنن و هەروەسا لاوازبوونا ئەورۆپایێ هەمبەرى رووسیایێ خالەکا دیا وەرچەرخانێ بوو و نامەک رون و ئاشکەرایە بۆ گشت وەلاتێن دى تایبەت پۆلۆنیا، سوید، مەجر، بۆلگاریا و لاتفیا .ب گشتى ب ڤى شەرێ نوکە روودایێ سیستەمێ پەیوەندیێن ناڤدەولەتى بەرەڤ گوهرینێ ڤە دچیت و هەروەسا ئەنجامێن ئەڤى شەرى زورگرنگن چونکە گەلەک بابەت و شروڤەکرنێن دى دێ بخوە فە بینیت.
رەمەزان نەسرەدین كێڤلی
٢٠٢٢/٢/٢٧
دهۆک
