بەھجەت ئاڤدەل
پشتی سەرکەفتنا کودەتایا 14ێ تیرمەها سالا 1958ێ و ژناڤبرنا سیستەمێ پاشایەتیێ ل عیراقێ و وەرگرتنا لەشکەری بودەسەلاتێ ب سەرکردایەتیا عەبدولکەریم قاسمی،
سیستەمێ کۆماری ل عیراقێ هاتە ڕاگەهاندن.
سەبارەت پرسگرێكا کوردی، پشتی ئەڤێ کودەتایێ، پێشکەفتنێن بەرچاڤ پەیدابوون وەك؛ بو ئێکەمین جار د دەستورێ نوو یێ عیراقێ دا هاوبەشیا عەرەب و کوردان د ئاخا عیراقێ دا هاتە ڕاگەهاندن، پارتیا دەمۆکراتا کوردستانێ ئیجازا فەرمی پێهاتە دان، رێ ژ روژنامەیێن کوردی را هاتە دان، كو ب فەرمی و ئاشكەرایی دەركەڤن، زیندانێین سیاسی یێن کورد د زیندانان دا هاتنە ئازادکرن و یا ژ هەمیا گرنگتر بریار ھاتە دان كو بارزانی و پێشمەرگەیێن دگەل دا ژ یەكێتیا سوڤیەتا بەرێ ڤەگەرن عیراقێ. بارزانی و پێشمەرگەیێن پێ را د مەها چریا ئێکێ سالا 1958ێ ڤەگەریانە عیراقێ و ژ ئالیێ جەماوەركێ مەزن، كو ژ ھەموو نەتەوەیێن عیراقێ پێكھاتبوو، ھاتن پێشوازی كرن.
د دەستپێکا حوکمڕانیا عەبدولکەریم قاسمی دا پەیوەندیێن د ناڤبەرا حکومەتا بەغدا و سەرکردایەتیا کوردی دا د ئاستەکێ باش دا بوون و کوردان پشتەڤانیەکا بێ سنوور ل دەستکەفتیێن حکومەتا نوو یا عیراقێ كر و بەرسینگێ پلانێن ژناڤبرنا ئەڤێ حکومەتا نوو گرتن. لێ مخابن، هەر زوو سیمایێن دکتاتۆریەتێ و تاکڕەویێ ل دەڤ سەرکردێن نوو یێن عیراقێ پەیدا بوون. نەخاسمە پشتی حكومەتا عەبدولکەریم قاسمی هەڤرکێن خوە یێن شیوعی و بەعسی تەسفیەکرین ئێدی هێدی-هێدی دەست ب ژناڤبرنا دەستکەفتیێن مللەتێ کورد كر و ب چاڤێ دوژمنیێ و گومانێ ل هەمبەر بزاڤا رزگاریخوازا کوردی ڕاوەستا.
بارزانیێ نەمر ژ بۆنا پاراستنا ئەڤان دەستکەفتییان و رێگریكرن ژ پەیدابونا چ شەر و پێکدادانان گەلەك ھەول دا، لێ حكومەتا بەغدایێ ل سەر ھەلوەستێن خوە یێن دژمناتیا كوردان بەردەوام بوو. ب ڤی ئاوایی تێكەلی د ناڤبەرا عەبدولکەریم قاسم و سەرکردایەتیا کوردی دا بەرەڤ خرابونێ ڤە چوون.
حکومەتا عیراقێ چەندین کار و بریاڕێن نەرەوا ل دژی کوردان پەیرەوکرن، مینا؛ گرتنا چالاکڤانێن پارتی، گرتنا بارەگایێن پارتی، چەکرنا هوزێن کوردی ب مەرەما دژایەتیکرنا پارتی، هەروەسا دائێخستنا روژنامەیێن كوردی و بەلاڤکرنا چەند گوتاران د روژنامەیێن خوە دا، کو د وان گۆتاران دا، سڤکاتی ب مللەتێ کورد و دیروکا كوردان دكر.
بارزانیێ نەمر و سەرکردایەتیا پارتی ژ بۆنا پاراستنا دەستکەفتیێن 14ی تیرمەها سالا 1958ێ ب رێکێن جودا-جودا هەمی هەوڵدان، لێ مخابن عەبدولکەریم قاسم سەبارەت ب نەهێلانا سەرکردایەتیا بزاڤا رزگاریخوازا کوردی بریارا خوە دابوو و ل روژانێن 8 و 9 ئیلونا 1961ێ توپبارانکرنا بارزان ب فروکەیێن حکومەتێ دەست پێ کر. لەوڕا ژ بۆ پاراستنا دەستکەفتێن مللەتێ کورد و بەرگریکرن ژ ئاخا کوردستانێ ل 9 ێ ئیلونا 1961ێ بریارا بەرسڤدانا دەستدرێژیێن لەشکەرێ عیراقێ هاتەدان. (ل گۆر بەلگەیین ھەنە شۆرەشێ رۆژا 9ێ ئیلۆنێ دەست پێ كریە، لێ رۆژا 11ێ ئیلۆنێ د ناڤ ئەدەبیتا كوردی دا ھاتیە ب جھ كرن و ب ناڤێ شۆرەشا 11ێ ئیلۆنێ ھاتیە ناسكرن)
تەڤی كو شۆرەشا ئیلونێ بەرگریکرن بوو ژ دەستکەفتیێن مللەتێ کورد ل دژی ستەما حکومەتا عیراقێ ل هەمبەر کوردستانێ، لێ ئەڤێ شۆرەشێ ل هەمبەری بزاڤێن کوردی یێن بەری خوە، جوداهیەکا مەزن هەبوو وەك:
- شۆرەشا ئیلۆنێ درێژترین شۆرەشە د دیروکا هەڤچەرخا کوردی دا کو نێزیکی 14سالان بەردەوام بوو.
- شۆرەشا ئیلۆنێ شیایە 3 حکومەتێن عێراقێ ئێک ل دووڤ ئێک لاواز بکەتن و پاشی بهێنە ژناڤبرن.
- ئێکەم شۆرەش بوو کو هەمی ئاخا کوردستانێ ڤەگرتی، ژ زاخۆ هەتا خانەقین.
- ئەڤێ جارێ ژبلی گوند و باژارۆكان، باژارێن مەزن ژی بوونە جهێ خەباتێ.
- د ئەڤێ شۆڕەشا نوو دا، بەرنامە و داخوازیێن شوڕشگێڕان د جودابوون و پێشکەفتنەکا مەزن ب خوەڤە دیت بوو، کو داخوازا ئوتونومیێ ژ بۆ کوردستانێ و دەموکراسیێ ژ بۆ عیراقێ دكر، ئەڤەژی ل گۆر وی سەردەمی گوھرینێن مەزن بوون د داخوازیێن بزاڤا رزگارخوازا کوردی دا.
- ئەڤ شوڕەشە شوڕەشاکا سەرتاسەری بوو، هەمی تەخ و چینێن مللەتێ کوڕدستانێ تێدا بەشدار بوون، تەنانەت ئاین و مەزهەبێن جودا نوینەراتیا ئەڤێ شوڕەشێ کریە.
- شورەشا ئیلونێ شیا ل وان دەڤەرێن رزگارکری ب ئیدارەکا سەردەمیانە ب رێڤەببەتن و قوتابخانە و دادگەهـ و ڕێڤەبەریێن دیتر یێن میری دامەزراندینە.
مەزنترین دەستکەفتیێ شۆرەشا ئیلونێ ب سەرکردایەتیا مەلا مستەفا بارزانی، مافێ ئوتونومیێ بوو ژ بۆ کوردستانێ و ئیمزاكرنا رێكەفتنا 11ێ ئادارا سالا 1970ێ بوو.
ل وی دەمی حکومەتا عیراقێ نەچار بوو رێکەفتنا 11ێ ئادارێ ل سالا 1970ێ دگەل سەرۆكاتیا شۆرەشا ئیلۆنێ ئیمزا بكە. ئەڤ ئێکەم جار بوو حکومەتا عیراقێ ب فەرمی دانپێدانێ ب مافێن كوردان بكە. حكومەتا عیراقێ، ل گۆر وێ رێكەفتنێ، جوگرافیا کوردستانێ و مافێ نەتەوەیی یێ مللەتێ کورد قەبوول كر. ئەڤ رێککەفتنە بوو بنگەھەك سەرەکی ژ بۆ هەمی ماف و داخوازیێن مللەتێ کورد.
ب مخابنی ڤە، حکومەتا عیراقێ پێگیری ب رێکەفتنێ نەکر و پەنا برە پیلان و دوژمنکاریێ ب مەرەما ژناڤبرنا بزاڤا رزگاریخوازا کوردی و رێککەفتنا جەزائیر ل 6ێ ئادارا سالا 1975ێ د گەل حکومەتا تەهرانێ ئیمزاکر، لێ پشتی کێمتر ژ ساڵەکێ جارەکادیتر مللەتێ کورد ب رێکخستنەکا جودا و ب هێزتر شۆرەشەکا نووتر و جوداتر ل 26ێ گولانا سالا 1976ێ راگەهاند و بەردەوامی ب خەباتێ هاتە دان.
شۆڕەشا ئیلونێ دێ مینیت لاپەرەکێ گەش د دیرۆکا بزاڤا رزگاریخوازا کوردی دا.
دھۆك
تێبینی: ئەڤ نڤیس 2020.09.09 هاتبوو وەشاندن لێ ناڤەرۆكا وێ ھشتا د رۆژەڤێ دا گەرمە ئەم جارەك دن وێ دوەشینن
