ده‌رکه‌تنا به‌شار ئه‌سه‌د د ۸ کانوونا پێشین ده ژ سووریێ و تێکه‌تنا ئۆپۆزسیۆنێ بۆ شامێ، قۆناغه‌که نوو ل ڕۆژهلاتا ناڤین ده‌ست پێ کر. د کریزا ڕۆژهلاتا ناڤین ده کو ب داگیرکرنا کووه‌یتێ ژ ئالیێ سه‌دام حوسێن ڤه د ته‌باخا ۱۹۹۰ ده ده‌رکه‌ت هۆلێ، هه‌تا نها ئه‌ڤ گورانکاری به‌رده‌وام دکن. داگیرکرنا کووه‌یتێ، بوویه‌رێن ۱۱ ئیلۆنێ ل ئه‌مه‌ریکا، تێکچوونا ڕژێما سه‌دام د نیسانا ۲۰۰۳ ده و بهارا عه‌ره‌بی ژ گاڤا هه‌ری گرینگا ڤێ پرۆسه‌یێ بوون و تێکچوونا ڕژێما ئه‌سه‌د ژی یه‌ک ژ بلندترین قۆناغێن ڤێ پرۆسه‌یێ یه.
سه‌رۆک بارزانی د تێکچوونا هه‌ر دو ڕژێمێن داگیرکه‌ر دا ڕۆل له‌یست
د ڤان ۳٤ سالێن کریزا ڕۆژهلاتا ناڤین دا گه‌له‌ک ده‌وله‌ت و ده‌زگه‌ه ل قادا سیاسی دا هه‌بوون. کێم که‌سایه‌تی و سه‌رۆک بوونه شاهدێ ڤێ پرۆسه‌یێ و هه‌تا نها د ناڤه‌ندا سیاسه‌تێ دا مانه. سه‌رۆک بارزانی یه‌ک ژ وان سه‌رۆکێن کو شاهدی ته‌ڤاهیا پرۆسه‌سا کریزا ڕۆژهلاتا ناڤین کریه و د سییاسه‌تا هه‌رێمێ دا خوه‌دی جهه‌کی دییارکه‌ره. هه‌تا ئه‌م دکارن بێژن ئه‌و یه‌ک ژ سه‌رکرده‌یێن سه‌ره‌که‌یێن هه‌ری گرنگ بوو د تێکچوونا هه‌ردو پارتیێن به‌عس دا کو ل سه‌ر بنگه‌هێ چه‌وساندنا کوردستانێ و دژمنداریا کوردان ئاڤا ببوون.
خه‌تا سه‌رۆک بارزانی ل هه‌مبه‌ری ڕژێما سه‌دام ڕاست بوو. ئه‌و خوه‌دی تێگه‌ها دانووستانێ بوو لێ ڤه‌بژارکا شه‌رێ چه‌کداری ژی چ جاران ژ ده‌ست ده‌رنه‌خست. سه‌دام ڤه‌بژێرکا دانووستانێ نه په‌ژراند. ئه‌نجام سه‌رۆک د تێکچوونا وی دا ڕۆله‌ک گرنگ له‌یست. هێژ زێده‌تر، جه‌نه‌رالێ خانه‌نشین یێ ئه‌مه‌ریکی و والیێ سڤیلیێ به‌رێ یێ ئیراقێ جه‌ی گارنه‌ر گۆت: “گه‌ر ڕۆلێ سه‌رۆک مه‌سعود بارزانی نه‌بایا، ڕژێما سه‌دام نه‌دهات تێکبرن.”
د ۲۰ سالان پشتی وێ، د ۱۰ کانوونا پێشین یا ۲۰۲٤ دا هه‌یه‌تا دانوستاندنێ یا سووریێ د داخویانیه‌کا خوه دا گۆت “سه‌رۆک بارزانی ڕۆله‌کێ گرنگ د تێکچوونا ڕژێما ئه‌سه‌د دا هه‌بوو” و سپاسیا وی کرن.
پێشبینییێن سییاسی یێن سه‌رۆک بارزانی د قۆناغا بهارا عه‌ره‌بی دا ژی ڕاست ده‌رکه‌تن…
ژ ۱۹۹۰ هه‌تا نها، دکارین بێژین سیاسه‌تا گشتی یا په‌ده‌کێ د بن پێشه‌نگیا سه‌رۆک بارزانی دا سه‌رکه‌فتی بوویه. ب تایبه‌تی پشتی سالا ۲۰۱۱ و لگه‌ل بهارا عه‌ره‌بی، پێشبینیێن سه‌رۆک بارزانی ژ بۆ ڕۆژاڤا ڕاست ده‌رکه‌تن. سه‌رۆک بارزانی ئاشکه‌ره گۆت کو ” کوردێن ل ڕۆژاڤا ئالیکاریا ڕژێما ئه‌سه‌د کرین سیاسه‌ته‌کا شاش کر و دڤێت کورد ب قاسی هێزا خوه سه‌ربخوه بمینن، په‌یوه‌ندیان لگه‌ل ئۆپۆزسیۆنێ چێکن و دیتنه‌کا کو ڤه‌بژارکا ترکیه‌یێ ب ته‌مامی ڕه‌د ناکه نیشان بدن.”
کوشتنا مشعه‌ل ته‌مۆ د ۷ چرییا پێشی یا ۲۰۱۱ دا سه‌رۆک بارزانی تام فێم کر کو ئارمانجا ڕژێما شامێ چیه. پشتی جینایه‌تا کوشتنا ته‌مۆ، ڕژێما ئه‌سه‌د سه‌رۆک بارزانی بۆ شامێ ڤه‌خواند. سه‌ده‌ما ڤه‌خوه‌ندنێ ئه‌و بوو کو د بوویه‌رێن سووریێ دا ب هه‌ڤ ڕا ته‌ڤبگه‌رن و کوردان نێزی ڕژێمێ بکن. سه‌رۆک بارزانی ڤه‌خواندنا ئه‌سه‌د ڕه‌د کر و نه چوو. ئه‌وی دیت کو ڕژێما ئه‌سه‌د ڕه‌ژیمه‌کا مه‌حکووم ب تێکچوونێیه و ژ بۆ کوردان پێویست ناکه کو کورد ته‌مه‌نێ ڤێ ڕه‌ژیمی درێژ بکن.
سه‌رۆک بارزانی هه‌موو ته‌جروبه‌یا په‌ده‌کێ کره بن خزمه‌تا ڕۆژاڤا دا
جهێ ڤێ یه‌کێ، سه‌رۆک بارزانی سیاسه‌ته‌کا ژ بۆ یه‌کیتیا کوردان ده‌ستنیشان کر. ده‌ستپێکێ بۆ خورتکرنا ته‌ڤگه‌رێن سیاسی یێن لاواز ل ڕۆژاڤا و تێکلیێن وان یێن ده‌رڤه گاڤ ئاڤێتن. هه‌ولێر کر ناڤه‌نده‌کا سه‌ره‌کی یا کو پارتیێن ڕۆژاڤا مفا ژێ وه‌رگرن. هه‌موو پارتیێن سیاسی، په‌یه‌ده ژی د ناڤ دا ل هه‌ولێرێ بجه بوون. که‌سێن وه‌کی ئالدار خه‌لیل، ئیلهام ئه‌حمه‌د و سالح مووسلم د جهێن هه‌ری لووکس یێن هه‌ولێرێ دا هاتن مێڤان کرن. ئه‌وله‌هییا وان هات گرتن، و بێیی کو پاسپۆرتێن وان هه‌بن مه‌جالێ بکارینانا فرۆکخانه‌یان ژ بۆ وان هات دابینکرن.
هه‌روه‌ها، د ده‌سپێکێ دا بۆ په‌یه‌دێ گه‌له‌ک هه‌ڤدیتنێن لگه‌ل هێزێن ده‌وله‌تێن ڕۆژاڤا، ب تایبه‌تی لگه‌ل دپلۆماتێن ئه‌مه‌ریکا و ئه‌ورۆپایێ ناڤبه‌ینکاری کر. په‌یوه‌ندی لگه‌ل ترکیه‌یێ ژی هاتن کرن.
گاڤا ئه‌ل نوسره د سالا ۲۰۱۲ دا ده‌ست ب داگیرکرنا سه‌رێ کانیێ کر، ئالیکاریا چه‌ک و هه‌موو جووره پێویستیان هاتن دابین کرن. نه‌خوه‌شخانه‌یێن هه‌ولێرێ ژ بۆ بریندارێن شه‌ری هاتن ڤه‌کرن.
لێ سه‌رۆک بارزانی دزانی کو ب پشتگریا ژ ده‌رڤه، هه‌می شۆل نامه‌شن. له‌ورا یا هه‌ری باش چێکرنا یه‌کیتییا هێزێن ڕۆژاڤا بوو و ئه‌نییه‌کا نه‌ته‌وه‌یی دامه‌زراند ژ بۆ ڤێ ئارمانجا سه‌رکی ژی سه‌رۆک بارزانی هه‌موو شییانێن خوه پێشکێشی ڕۆژاڤا کر.
په‌یمانا هه‌ولێرێ هێژ ژی به‌لگه‌یه‌کا چاره‌سه‌ریێ یه ژ بۆ ڕۆژاڤا
په‌یمانا هه‌ولێرێ د ۱۱ تیرمه‌ها ۲۰۱۱ دا د ناڤبه‌را ئه‌نه‌که‌سێ و په‌یه‌دێ دا هاتیه ئیمزاکرن. ڤێ په‌یمانێ پره‌نیسیپ، چاوانی و به‌رپرسیاری، ماف و ئه‌رکێن هه‌ڤپار ده‌ستنیشان کرن. بریارا ئاڤاکرنا “سه‌رکردایه‌تیا بلند یا کورد” دکاریبوو قه‌ده‌را ڕۆژاڤا بگوهرینه. گه‌ر په‌یمانا هه‌ولێرێ بهاتا جیبجیکرن، نه ڕژێما ئه‌سه‌د ئه‌وقاس ته‌مه‌نێ خوه درێژ دکر و نه ژی ڕۆژاڤا ئه‌وقاس کۆچ و زیان ددیت.
هێزێن کو په‌یمانا هه‌ولێرێ ئاسته‌نگ کرن، په‌که‌که، ئیران، پێکهاته‌یێن شیعا، ڕووسیا و هنده‌ک لۆبییێن د ناڤ ده‌وله‌تێن ڕۆژاڤایی دا بوون. ڕێڤه‌به‌ریا په‌یه‌دێ ل ڕۆژاڤا، جهێ کو ژ تێگه‌ها په‌که‌کێ ده‌رباس ببه، وه‌ک باسکه‌کی په‌که‌کێ ته‌ڤگه‌ریا و په‌یمانا هه‌ولێرێ نه‌هات جیبجیکرن. په‌که‌کێ ته‌رجیه کر کو ڕۆژاڤا بکشینه ناڤ هاوکێشه‌یه‌کا ئایدۆلۆژیک یا بێیهوده کو نها ناڤێ وێ ژی نامینه، وه‌ک کانتۆنێن بێواته.
سه‌رۆک بارزانی پێڤاژۆیا کو لگه‌ل بهارا عه‌ره‌بی ده‌ست پێ کر، ددیت و نه ته‌نێ ژ بۆ ڕۆژاڤا، لێ ژ بۆ کوردان ژی پێشه‌نگیا گاڤێن یه‌کیتیێ کر. نامه‌یه‌ک ژ بۆ سه‌رۆکێ که‌جه‌کێ یێ وێ ده‌مێ موراد قارایلان ڕێکر و کارێن کۆنگره‌یا نه‌ته‌وه‌یی ده‌ست پێ کرن.
لێ جاره‌کا دن ئه‌و جه‌بهه‌یا ب سه‌رکێشیا ئیرانێ کو ل سه‌ری ناڤێ وان هاته گۆتن، ژ جڤینێن یه‌کیتیا کوردان گه‌له‌کی عاجز بوون. داخوازا ئیمرالیێ ژ بۆ کۆتایا چه‌پێن ترک د کۆنگره‌یا نه‌ته‌وی دا هه‌ر وه‌ها لهه‌ڤکرنا جه‌میل بایک لگه‌ل ئیرانێ، ڤان هه‌موو هه‌ولێن خه‌رابکه‌ر ڕێ نه‌دان کو تشته‌ک باش بۆ ڕۆژاڤا چێببه.
هه‌ردو ستراته‌ژیێن کو سه‌رۆک بارزانی ئه‌ندایارێ وان بوو، ئیرۆ ژی بۆ چاره‌سه‌رییا پرسگرێکان ڕۆله‌کێ ئه‌رێنی دلیزن.
سه‌ره‌رایی هه‌موو ئاسته‌نگی و ڕێگرییێن په‌که‌کێ ژی، سه‌رۆک بارزانی د ده‌ما داگیرکرنا کۆبانێ دا دیسا یه‌کیتیا کوردان ئه‌ساس گرت، په‌یمانا دهۆکێ هاته چێکرن، و پێشمه‌رگه شاندن کۆبانێ. و یا هه‌ری گرنگ، سه‌رۆک بارزانی هێزێن هه‌ڤپه‌یمان ئانین ڕۆژاڤایێ کوردستانێ. هه‌که ئیرۆ، هێزێن ئه‌مه‌ریکی ل ڕۆژاڤا هه‌بن ئه‌ڤ یه‌ک ب خه‌باتا سه‌رۆک بارزانی چێبوویه.
د سالا ۲۰۱۳ دا ژ بۆ ڕێ ل پێشییا کۆچبه‌ریا کوردان بۆ لوبنان، ئووردن و ترکیه‌یێ بگره، حکوومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ، سه‌ره‌رایی هه‌موو ته‌نگاسیێن ئابۆری ژی، داخواز کر کو کوردێن ڕۆژاڤا ده‌رباسی باشوور ببن و ۲۰۰ هه‌زار ڕۆژاڤایی هاتن ب جیهکرن. ئه‌ڤ ژی گاڤه‌کا ڕاست بوو. ئیرۆ، ل باشوورێ کوردستانێ پتر ژ قامشلۆیێ ڕۆژاڤایی هه‌نه و ئه‌ڤ ژی ده‌مۆگرافیێ دپارێزه.
په‌که‌که د هه‌موو پێڤاژۆیێ دا دژمنی ل سه‌رۆک بارزانی کر، هنده‌ک چه‌کدار ئانین سه‌ر ته‌له‌ڤیزیۆنان دا ل دژی سه‌رۆک بارزانی بپه‌یڤن. لێ سه‌رۆک بارزانی، لگه‌ل هه‌موو دژمنیا په‌که‌کێ، پشتگریا ڕۆژاڤا کر. د سالا ۲۰۱۹ دا ل هه‌مبه‌ری ئۆپه‌راسیۆنا عه‌فرینێ گۆت: “ئه‌م دێ هه‌ر تشتێ ژ ده‌ستێ مه بهێت بکن دا کو گه‌لێ ڕۆژاڤا ڕاستی کاره‌ساتێ نه‌هێ.”
ل دژی ئۆپه‌راسیۆنێن سه‌رێ کانیێ ده‌رکه‌ت. ل دژی گوهه‌رتنا ده‌مۆگرافیا عه‌فرینێ ده‌رکه‌ت. هه‌ر جوره ئالیکاریا مادی ژ بۆ ڕۆژاڤا پێشکێش کر.
ئیرۆ، پێشڤه‌چوونێن سووریێ و ڕۆژاڤا ل گۆری پێشبینی و سیاسه‌تا سه‌رۆک بارزانی هاتنه ڕوودان. و هه‌موو تشتێ کو په‌که‌کێ ژ بۆ ڕۆژاڤا پێشبینی کربوو، تێک چوون. په‌که‌کێ به‌رییا دو هه‌یڤان دگۆت “ئه‌نه‌که‌سێ ئالایێ چه‌ته‌یان هلدایه”، نها په‌که‌که مه‌جبور ما کو ڤێ ئالایێ ب فه‌رمی قه‌بوول بکه و ل سه‌ر ده‌زگه‌ه و سازییێن ڕێڤه‌به‌رییا خوه‌سه‌ر دالقینه. وان ژی وه‌ک ئه‌سه‌د، که‌سێن وه‌که جۆلانی وه‌ک چه‌ته ب ناڤ دکرن، نها ناڤبه‌ینکارا دشینه دا کو لگه‌ل جۆلانی دانووستاندنا چێبکه. دیسا ژ سه‌رۆک بارزانی داخواز دکن ڕۆلێ خوه بلیزه.
به‌لێ، گه‌ر په‌که‌که ستراته‌ژیا کو سه‌رۆک بارزانی د سالا ۲۰۱۱ دا ژ بۆ ڕۆژاڤا پێشنیاز کربوو، ئاسته‌نگ نه‌کربا، دا ئیرۆ پێڤاژۆیا سووریێ و ڕۆژاڤا د ڕه‌وشه‌کا گه‌له‌ک باشتر دا به.
دارکامازی
