ما سیناریۆیا ئەفگانستانێ ل كوردستان و ئیراقێ دوبارە دبە
ئەمریكا بریار دایه کو هه‌تا داویا سالا 2021ێ هێزێن خوه یێن شه‌رکه‌ر ژ ئیراقێ ڤه‌کشینه. ل سەر ڤێ مژارێ د. ئه‌کره‌م ئۆنه‌ن بەرسڤا پرسێن مالپەرا مە ددە.
پرسیار: گه‌لۆ بریارا ئەمریكایێ کو هێزێن خوه یێن له‌شکه‌ری ژ ئیراقێ ڤه‌کێشه بریاره‌کا ته‌کتیکیه کو هێزێن حەشدا شه‌عبی، ب تایبهتی یێن سه‌ر ب ئیرانێ ڤه ڕازی بکه، یان ژی بریاره‌که و دێ جێبجێ بکه؟
د. ئه‌کره‌م ئۆنه‌ن: ئه‌م د سه‌رده‌مه‌ک وه‌ها دا دژین کو گوهه‌رتنێ جێۆپۆلیتیک و سیاسی پر زوو تێنه گوهه‌رتن، هه‌ڤپه‌یمان پر زوو دکارن ببن دژبه‌رێن هه‌ڤ، هه‌ر وه‌ها دژبه‌رێن هه‌ڤ پر زوو دکارن ببن هه‌ڤپه‌یمان. هه‌ر وه‌ها کۆنژوکتور پر زوو تێ گوهه‌رتن. ئه‌ڤ ته‌ڤ ژ به‌ر تێکچوونا سیسته‌ما جهانێ کو د سالا 1989ێ دا تێک چوو (بتێکچوونا سۆڤیه‌تێ) هه‌تا نوها ژی چو سسته‌م نه‌هاته ئاڤا کرن و ئه‌ڤ شه‌ر، په‌ڤچوون و ته‌ڤلهه‌ڤییا ل جهانێ ژی ژ بۆ ئاڤاکرنا سیسته‌مه‌کا نویه. وه‌ها دیاره ئه‌ڤ ڕه‌وش دێ چەندەكا دن ژی به‌رده‌وام بکه. وه‌ک یه‌ک ژ دو وه‌لاتێن کو سه‌رکێشییا سیسته‌ما جیهانێ یا ده‌رباسبوویی یه‌کێتییا سۆڤیه‌ت ژ سالێن 1980ێ دا که‌ت کریزه‌کێ و د سالا 1989ێ دا ژ هه‌ڤ به‌لاڤ بوو، ئه‌ڤ به‌لاڤبوون گه‌له‌ک بوها ل سه‌ر ڕووسیا ڕونشت وه‌ک و ئا‌شکه‌رایه ڕووسیا د سالا 2008ێ دا هێدی هێدی ب سه‌رخوه‌ڤه هات و نوها جاردن بوو هێزه‌ک کو بێ وێ کێم پرسگڕێکێن گلۆبال تێن چاره‌سه‌ر کرن.
ب یا من، ئەمریكا نوها د کریزه‌ک ناڤخوه‌یی وه‌ک یا سۆڤیه‌تێ یا سالێن 1980 دایه، کریزا ناڤبه‌را “پاتریۆتا” و “گلۆبالیستا”، بوویه‌رێن د هلبژارتنا داوی یێن ئەمریكایێ دا قەومین ژ مه‌را ئه‌ڤ یەك ب زه‌لالی نیشاندا، ئه‌ڤ سیاسه‌تا ئەمریكایێ،كو ل گه‌له‌ک هه‌رێمێن جهانێ نوها ب سه‌ر ناکه‌ڤه ئه‌نجامێ ڤێ ڕه‌وشا ناڤخوەیا ئەمریكایێ یه. ژ به‌ر وێ بریارا وانا ژ بۆ ژ ئیراقێ ده‌رکه‌ڤن نه بریارەك تەکتیکییه دڤێ، ب تایبهتی، کورد ڤێ ب جدی بگرن و خوه ژ ڕه‌وشا خه‌راب ڕا ئاماده بکن. هوون د زانن ژ زوودا دگۆتن ئه‌م دێ ژ ئەفگانستانێ ژی ده‌رکه‌ڤن وایه ده‌رکه‌تن. به‌لکی ئەمریكا، وه‌ک باید‌ن ژی د گۆتارا خوه‌یا ژ بۆ خه‌لکێ ئەمریكایێ گۆت کو وان ته‌خمین نه دکر ب ڤ ئاوایی و زوو ببه. نھا وەسا چێ بوو كو ئەمریكا د ڕایا گشتی دا ده‌ربه‌یەک ژ یا ڤێتنامێ مه‌زنتر خوار. ئه‌ڤ تشت ژ بۆ ئیراق و کوردستانێ ژی دکاره دوبارە بکه. دڤێ کورد خوه ژ ڕه‌وشا هه‌ری خه‌راب ره ئاماده بکن.
پرسیار: ئەمریكا د بن زختا ئێریشێن حەشدا شه‌عبی ئه‌ڤ بریار دا یان ژی ئارمانجه‌کا دی یا ئەمریكایێ ژ ڤێ بریارێ هه‌یه؟
د. ئەكرەم ئۆنەن: وه‌ک من ل ژۆر ژی به‌حس کر، ئه‌ز نه باوه‌رم ئەمریكایێ د بن زه‌ختا حه‌شدی شه‌عبی دا بریاره‌ک وه‌ها بگره. پرس ژ حه‌شدا شه‌عبی، ئیراق و ئیرانێ مه‌زنتره، ئەڤ یەك پتر حه‌سابێن جۆپۆلیتیک و گلۆباله و هه‌ر وه‌ها یا ئەساسی کریزا ناڤخوه‌یی ئا ئەمریكایێ یە (کۆنسه‌نسووسا ناڤخوه‌یی ئا ئەمریكایێ کو ژ 100 سالا ڤرده ئاڤا بووبوو تێکچوویه). وه‌ک میناک بوویه‌رێن ل ئەفگانستانێ بوون نه کو ئەمریكا ب هێزا ناتۆ و هێزێن هه‌ڤپه‌یمان، دۆر 60 وه‌لاتان بوون، نکاریبوون ب تالبانا نا، ل ڤر دڤێ ئه‌م ڕۆلا ڕووسیا ژ بیر نه‌کن کو ده‌ما سۆڤیه‌ت که‌تبوو ئەفگانستانێ ئەمریكایێ پشتگری دان تالیبانا و سۆڤیه‌ت مه‌جبوورکرن ژ ئەفگانستانێ ده‌رکه‌تن هه‌ر وه‌ها ڕووسیا ژی نوها پشتگری دان تالیبانا ئه‌ڤ بوویه‌ر ب سه‌رێ ئەمریكایێ ژی دا ئانین (رووسیا ئینتقام کر) هه‌ر وه‌ها ڕۆلا چینێ کو وان ژی ڤەشارتی پشتگری دان تالیبانا.
ئیسپاتا ڤان گۆتنان ئه‌وه کو ده‌ما تالیبان که‌تن کابوولێ ئەمریكا و ھەموو وه‌لاتێن ئه‌ندامێ ناتۆ و هه‌ڤپه‌یمان بالیۆزخانێن خوه گرتن ڕه‌ڤین و ژ ئەفگانستانێ ده‌رکه‌تن به‌ری کو تالبان بکه‌ڤن کابوولێ، به‌س ڕوسیا و چینێ بالیۆزخانێ خوه نه گرتن، نه به‌س وه‌ها تالیبان ب خوه هاتن ژ کۆنسولێ ڕووسیایێ را گۆتن ئه‌و دێ بالیۆزخانا ڕووسیا بپارێزن و پاراستن، ئه‌ڤ ته‌ڤ ژ مه را ڕێ دده بێژین كو پرس ژ تالبانا مه‌زنتره، حه‌سابێ جۆپۆلیتیکه. ئه‌ڤ هه‌تا ده‌ره‌جەکێ ژ بۆ ئیراقێ ژی وه‌هایه.
پرسیار: ئه‌گه‌ر ئەمریکا ژ ئیراقێ ڤه‌کێشه، ڕه‌وشا ئیراقێ چه‌وا دبه، شه‌رێ ناڤخوه ده‌ست پێ دکه، دێ ڕۆلا ئیرانێ چ به؟
د. ئەكرەم ئۆنەن: ل ئیراقێ ژی هه‌مان تشت دکاره دوبارە بکه، دکاره شه‌ره‌کێ ناڤخوه‌یی ده‌رکه‌ڤه، لێ ل ئیراقێ، ژ ئەفگانستانێ فه‌رق، ڕه‌وشا کوردان هه‌یه ده‌وله‌تێن جیران دکارن ئێریشی سه‌ر هه‌رێما کوردستانێ بکن هه‌ر وه‌ها وه‌ک ل ئەفگانستانێ ڕۆلا ڕووسیا و چینێ دێ چەوا بە؟ ژ به‌ر به‌رژوه‌ندییێن خوه وه‌ک د 2017ێ دا ڕوسیا دکاره پشتگرییا هه‌رێما کوردستانێ بکه، ژ به‌ر گه‌له‌ک به‌رژه‌وه‌ندییێن ئابۆری و جۆپۆلیتک یێ ڕووسیا ل هه‌رێما کوردستان هه‌یه، شیرکه‌تێن ڕووسیا یێن مه‌زن وه‌ک گازپرۆم، ڕۆسنه‌فت، لیکۆل، تاتنه‌فت و گه‌له‌کێن دن ب ملیاران دۆلار ل هه‌رێما کوردستانێ رازاندنە، زوو ب زوو ده‌ست ژ به‌رژه‌وه‌ندییێن خوه یێن ل هه‌رێما کوردستانێ به‌رنادن هه‌ر وه‌ها چینێ ژی هه‌سابێ وێ یێن ئابۆری و جۆپۆلیتیک ل ئیراقێ هه‌یه.
پرسیار: گه‌لۆ ئەمریکا دێ ژ هه‌رێما کوردستانێ ژی ڤه‌کێشه؟ ئه‌گه‌ر ڤه‌کێشه سه‌ناریۆیا ئەڤگانستانێ ل هه‌رێما کوردستانێ دوبارە دبه کو حەشدا شه‌عبی ئێریشی سه‌ر هه‌رێما کوردستانێ بکه؟ دڤێ سه‌رۆکاتیا هه‌رێما کوردستانێ چ ته‌دبیر وه‌ربگره؟
د. ئەكرەم ئۆنەن: ب یا من ده‌ما ئەمریكا دبێژە ئه‌م دێ ژ ئیراقێ ده‌رکه‌ڤن هه‌رێما کوردستانێ ژی وه‌ک پارچەیەك ئیراقێ قه‌بوول دکن و قه‌سدا وان هه‌گه‌ر ده‌رکه‌ڤن دێ ژ هه‌رێما کوردستانێ ژی ده‌رکه‌ڤن. دڤێ ته‌ڤگه‌را کورد ده‌ست ژ ئارمانجێن خوه یێب ستراته‌ژیک به‌رنه‌ده، لێ دڤێ ڕه‌ئالیست بن و سیاسه‌تا ڕاست ئا ڕاسیۆنه‌ل-ره‌ئالسته، هه‌تا نوها نێرینا ئەمریكا، ڕووسیا، چین د وارێ پرسا کورد دا د چارچۆڤەیا تخووبێ وه‌لاتێ کوردستان پا‌رچه‌کرنه دایه، ئه‌ڤ نایێ وێ واتەیێ ئه‌ڤ هه‌ر ده‌م دێ وه‌هابه، ئه‌م د قۆناغەكا وه‌ها دا ده‌رباس دبن کو ئه‌م ل به‌ر ئاڤاكرنا سیسته‌مه‌ک نوو ئا جیهانێ نه هه‌ر گاڤ ڕه‌وش تێ گوهه‌رتن دڤێ کورد خوه ژ گوهه‌رتنان ڕا ئاماده بکن.
ئه‌ڤ ده‌مێ داوی د مه‌دیا کوردی دا گه‌که‌ک ئێریش دچن سه‌ر ئەمریكایێ و دوژمناتییا وێ تێ کرن. ل ڤر دخازم تشته‌کی کو هه‌ر ده‌م دوبارە دکم، جاره‌کا دن بێژم، دڤێ کورد ب چو ئاوایی دژمناتییا ئەمریكا، ڕووسیا، چین و یا نه‌کن، ڤان وه‌لاتان چو دژمناتییا وان ب کوردا را نینه. ئه‌ڤ وه‌لاتنە ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندییێن خوه ته‌ڤدگه‌رن و به‌رژه‌وه‌ندییێن وان گلۆبالن، جار جاران به‌رژه‌وه‌ندییێن وان و کوردان ل هه‌ڤ دکه ئه‌م دبن هه‌ڤکار جار جاران کۆنژوکتوره‌ك به‌رژه‌وه‌ندییێن مه و وان ل هه‌ڤ ناکه ئه‌م هه‌ر یەك ل ئالیکی جودا جھ دگرن ، لێ ئه‌و نایێ وێ واتەیێ کو ئه‌و دوژمناتییا کوردا دکن، به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه دپارێزن دڤێ کورد ب چو ئاوایی دوژمناتییا وان نه‌کن، دوژموناتییا وان نه د به‌رژه‌وه‌ندییا کوردان دایه. ده‌ما به‌رژه‌وه‌ندیین مه و وان ل هه‌ڤ دکه دبێ ئه‌م وێ فه‌رسه‌ندێ ب کار بینن هه‌گه‌ر ئه‌م ب کار نەئینن ئه‌و نه سووجێ که‌سی یه دڤێ کورد ل خوه بنێرن ئه‌و چ دکن؟
ل باشوور بنێرە ئه‌ڤ 30 سالن ئەمریكا و هه‌ڤپه‌یمان ئه‌و پاراستن هه‌تا نوها کورد نکارن حكومەتەك، پارله‌مه‌تۆیه‌ک، ئۆردییەك، ئیساتخباراته‌ک یه‌کگرتی چێکن، باشه بلا ئەمریكا و هه‌ڤپه‌یمان زێدەتر چ بکن؟ هه‌مان تشت ژ بۆ ڕۆژاڤایێ کوردستانێ ژی ده‌رباس دبه، ئه‌ڤ دۆر 14 سالە، گه‌ھ ب ئەمریكا گه‌ھ ب ڕووسیا یێ را د تێکلییا چێ دكن، هه‌تا نوها ل ڕۆژاڤا دشیان هلبژارتن کربانا، پارله‌مه‌نتۆیەک هه‌رێمی ئاڤا بکرانا، ڕه‌فه‌راندوومه‌ک ژ بۆ ئیدارەک هه‌رمی کربانا، حكومەتەك هه‌ره‌می ئیداری ئاڤا بکرنا نه ئەمریكا و نه ڕووسیا دژبه‌رییا ڤێ یەكێ نه دکرن، هه‌تا د وارێ داخوازێن مله‌تێ کورد دا ئەمریكا و ڕووسیا، ژ ھێزا ل ڕۆژاڤا کو نوها خورته، پتر ژ کوردا را دخوازن، مناک ڕوویسیا دبێژە د پاشه‌رۆژا سووریێ دا دڤێ کورد مافێن خوە یێن مللی ب ده‌ست خن. لێ هێزا نوها خورته كو ل رۆژاڤایێ كوردستانێ حوكم دكە دبێژە: ” ئه‌م فه‌ده‌راسیۆنا باکورێ ڕۆژهلاتێ سوریێ دخوازن” گۆتنه‌که کو چو داخوازێن کوردا تێدا نینه، شیعارەك شێلوو و نه دیاره چ دخوازه. د خوازم بێژم ئه‌م “شووژنا د چاڤێ خوه دا نابینن لێ ده‌رزییا د چاڤێ خه‌لکێ دا دبینن”. ب کورت کورمانجی خه‌لک ب “سیاسه‌تڤانێ” کورد ڕا بوه‌ستییان.
ب ھەڤكاری دگەل مالپەرا: رۆژەڤاكورد
2021.08.17
