مرنه‌کا تراژیدیک و بێخوه‌دی: ئیحسان نووری پاشا
ئیحسان نووری پاشا، پشتی کو سه‌رهلدانا نه‌ته‌وه‌یی یا ئاگری شکه‌ستخوار ته‌سلیمی ده‌وله‌تا ترک نه‌بوو، ده‌رباسی ڕۆژهه‌لاتا کوردستانێ بوو. ل ئیرانێ بوو په‌نابه‌ر. وی د ۲٥ێ ئادارا ۱۹۷٦ێ دا ل ته‌هرانێ د شه‌رتێن گه‌له‌ک زه‌همه‌ت دا، ئه‌نجاما بوویەرەكا ترافیکێ ژیانا خوه ژ ده‌ست دا.
هه‌زار مخابن ئه‌ز هه‌ر ده‌مێ مرنا ئیحسان نووری پاشا، مرنه‌کا تراژیدیک و بێخوه‌دی ب ناڤ دکم.
پشتی کو ئیحسان نووری پاشا ژیانا خوه ژ ده‌ست دا، ئه‌و ل ته‌هرانێ هات بناخ کرن.
ئه‌و سه‌رۆکێ سه‌رهلدانا نه‌ته‌وه‌یی یا ئاگریێ بوو. پشتی کو سه‌رهلدانا ئاگریێ شکه‌ستخوار ده‌رباسی ئیرانێ بوو. ل ئیرانێ د زیندانێ دا ما. پشتی زیندانێ ژیانا خوه ل ته‌هرانێ ده‌رباس کر. ده‌ما کو ئەو ل ته‌هرانێ دژیا، ژ کوردان ھاتبوو ڤەدەر كرن. ڕژێما ئیرانێ چ وه‌خت ئیزن نه‌دا کو ب کوردان ڕا دانووستاندن بکه.
لێ ڕاستیه‌کا دن هه‌یه کو کورد ژی ژ سه‌رۆکێ خوه ڕا خوه‌دی ده‌رنه‌که‌تن.
هێشتا ژی ئیحسان نووری پاشا ژ ئالیێ کوردان ڤە زێده نایێ ناس کرن. د ئه‌سلێ خوه دا ئیحسان نووری پاشا سه‌رۆکه‌کێ نه‌ته‌وه‌یا کورد یێ بالکێشه. سه‌رۆکه‌کێ عه‌گیت، له‌شکه‌ر و سڤیله.
چ وه‌ختان، د شه‌رتێن زه‌حمه‌تتر دا سه‌رێ خوه نه‌چەماندیە.
موحسین دزه‌یی دبێژه کو شاه ڕزا په‌هله‌وی ژ وی (ئیحسان نووری) ڕا ڕێز دگرت…
به‌ری کو ئه‌ز ژ ژیانا وی بەحس بکم، د ژیانا وی دا بوویه‌ره‌کا گه‌له‌ک گرنگ كو ل ئیرانێ ب سه‌رێ ئیحسان نووری پاشا ھاتیە. ئه‌ز د ده‌ستپێکێ دا دخوازم ڤێ بیرانینێ پێشکێش بکم.
من ئه‌ڤ بیرانینا ژ ده‌ورێشێ سه‌عدۆ گوهدار کر. وی ژی، ژ باڤێ سه‌فین دزه‌یی کو به‌رپرسیارێ پدک ێ بوو ل ترکیێ و نووها ژی وه‌زیرێ ده‌رڤه یێ کوردستانێ، موحسین دزه‌یی گوهدار کریه.
وه‌ک تێ زانین موحسین دزەیی به‌رپرسیاره‌کێ ب ناڤووده‌نگ یێ پدکێ ئا ده‌ما سه‌رۆکێ نه‌ته‌وه‌یی مسته‌فا بارزانی بوو و ئه‌و که‌سه‌کێ گه‌له‌ک نێزکی سه‌رۆک مه‌له مسته‌فا بارزانی بوو. د ده‌ما ئۆتۆنۆمیا کوردستانێ دا ل چه‌کۆسلۆواکیه‌یێ بالیۆز بوو. ده‌ما کو سه‌رۆک مه‌له مسته‌فا بارزانی ژ بۆنا چارەسەریێ چوو ئه‌م‌ریکایێ موحسن دزەیی ژی ب ئیدریس و مه‌سعوود بارزانی ب وی ڕا چوون ئه‌م‌ریکایێ..
گۆر ئاگاهداریا موحسن دزه‌یی: وی و سه‌رۆک مه‌له مسته‌فا بارزانی به‌ریا سالا ۱۹۷٥ی گه‌له‌ک جاران خوه‌ستنه کو ب ئیحسان نووری پاشا ڕا دانووستاندن و سه‌ره‌دانیا وی بکن. به‌رپرسیار و دەستھلاتدارێن ئیرانێ ئیزن نه‌دانه وان. به‌س وان پشتی سالا ۱۹۷٥ێ ده‌رفه‌ت دیتنه کو ب ئیحسان نووری پاشا را دانووستاندن بکن. ده‌ما د دانووستاندنێ دا ئیحسان نووری پاشا ڤێ سه‌رپێهاتیا خوه یا ئه‌ز ل ژێر دنڤیسم، ژ وان ڕا پێشکێش دکه.
ئیحسان نووری پاشا ل ئیرانێ د زیندانا بناڤووده‌نگ ئا ئه‌ڤینێ دا یه. ڕۆژه‌کێ شاھ ڕزا په‌هله‌وی تێ زیندانێ. ب گرتیان ڕا دانووستاندن دکه. ده‌ما ئه‌و تێ هه‌موو گرتی ڕادبن سه‌ر پیان. ئیحسان نوری پاشا ڕانابه سه‌ر پیان. ڕزا شاھ په‌هله‌وی پشتی کو ب گرتیان ڕا دانووستاندن دکه، تێ جه‌م ئیحسان نووری پاشا. ئیحسان نووری پاشا وێ ده‌مێ وی وه‌ک مێڤانێ خوه پێشوازی دکه و ڕادبه سه‌ر پیان. ڕزا شاه په‌هله‌وی، پێشیێ هه‌ر چقاس سه‌رۆک ئیحسان نووری پاشا ڕانه‌به سه‌ر پیان ژی، قیمه‌ت دده وی.
پشتی کو شاه ڕزا په‌هله‌وه‌ی ژ حه‌پسێ دچه. د ده‌ربارێ ئیحسان نووری پاشا دا لێکۆلین دکه. وێ ده‌مێ تایبه‌تیێن ئیحسان نووری پاشا باش ناس دکه. ئه‌مر دده کو ئیحسان نووری پاشا ژ حه‌پسێ ده‌رکه‌ڤه و سه‌ربه‌ست بێ به‌ردان.
ئه‌ڤ بوویه‌ر ژی دیار دکه کو ئیحسان نوری پاشا چقاس لایقی سه‌رۆکیا نه‌ته‌وه‌یا کورد بوویه.
سه‌رۆک ئیحسان نووری پاشا کی یه؟
ئیحسان نووری پاشا، د سالا ۱۸۹۳ێ دا ل به‌دلیسێ تێ دنیایێ.
ئه‌و په‌روه‌ردەیا خوه یا ده‌ستپێکێ ل به‌دلیسێ دقه‌دینه. پشت ڕا ل ئه‌رزینجانێ دچە دبستانا ڕووشتیێ یا له‌شکه‌ری. پشتی کو دبستانا له‌شکه‌ری یا ڕووشتیێ دقه‌دینه، ل سته‌نبۆلێ ده‌ست ب “دبستانا له‌شکه‌ری یا بلند” دکه.
ئه‌و په‌روه‌ردەیا وی یا بلند بوو. پشتی کو دبستانا جەنگێ دقه‌دینه، وه‌ک ته‌خمه‌ن به‌شداری ئارتەشا ئۆسمانی دبه.
هه‌زار مخابن ئه‌و وه‌ک کورده‌کی مه‌جبووری ژ بۆنا کو ته‌ڤگه‌را نه‌ته‌وه‌یی یا ئه‌رناوووتێ بێ ته‌مراندن د ئۆردویێ دا وه‌زیفه ددن وی.
پشت ڕا ئۆسمانی وی دشینن عه‌ره‌بیستانێ. ئه‌و ل عه‌ره‌بیستانێ ل یه‌مه‌نێ وه‌زیفا خوه پێک تینه. ئه‌و ژ دو سالان زێده‌تر ل یه‌مه‌نێ دمینه.
د شه‌رێ جیهانی یێ یەكەم دا بریندار دبه. پشت ڕا ده‌رمان دبه و ساخ دبه. ل گوورجیستانێ ل سه‌ر ناڤێ ئۆسمانیان وه‌زیفه دمه‌شینه.
ئه‌و خه‌باتێن وی و هه‌لوه‌ستا ئیمپه‌راتۆریا ئۆسمانی ل هه‌مبه‌ری نه‌ته‌وه‌یێن بنده‌ست دبه سه‌ده‌م کو ئه‌و بێ گوهه‌رتن.
ئیحسان نووری پاشا پشتی شه‌رێ جیهانی یێ یەكەم ب جه‌میه‌تا ته‌عالی یا کورد ڕا پێوه‌ندیێ دكە.
د سالا ۱۹۱۹ێ دا ل هه‌مبه‌ری ئۆسمانیان ب له‌شکه‌رێن موخالیف یێن ترک ڕا کۆمیته‌یه‌کێ ئاڤا دکه. ئه‌و د ڤێ کۆمیته‌یێ دا دبه سه‌کره‌ته‌ر. لێ کۆمیته د خه‌باتا خوه دا سه‌رکه‌فتی نابه.
ئیحسان نووری پاشا د ئۆردویا ئۆسمانی یا کو د ناڤ به‌لاڤبوونێ دا بوو خوه وه‌ک سه‌رله‌شکه‌رێ لیوایێ ئیعلان دکه. ئه‌و هه‌لوه‌ستا وی ل هه‌مبه‌ری ئۆسمانیان سه‌رهلدانه‌ک بوو.
ئیحسان نووری پاشا پشتی کو سته‌نبۆل تێ داگیركرن، ئه‌و ژ بۆنا کو بچه باژارێ خوه به‌دلیسێ حه‌ره‌که‌ت دکه. لێ ده‌ما کو دگەهژه ترابزۆنێ ب داخوازا سه‌رله‌شکه‌رێ ئۆردوویا ۹ئه‌مین ڕوشتوو پاشا، ژ بۆنا کو ب ئۆردوویا سۆر یا سۆڤیه‌تان ڕا دانووستان بکن ب گروبه‌ک له‌شکه‌ر ڤه دچه باکویێ. ئارمانجا وان ئه‌و بوو کو ل هه‌مبه‌ری ده‌وله‌تێن ئه‌ورووپایی، پشتگریا ئۆردوویا سۆر یا سۆڤیه‌تێ بگرن و ئۆردوویا سۆر بێن سینۆرێ ئۆسمانیان بپارێزن.
پشتی هه‌ڤوودیتنا ئۆردوویا سۆر د شه‌رتێن گه‌له‌ک زه‌همه‌ت دا د سه‌ر ئیرانێ ڕا ڤه‌دگه‌رە ناڤ ئۆردوویا ۹ئه‌مین سه‌ر وه‌زیفه‌یا خوه.
د وان شه‌رتان دا بنگه‌ها ئۆردوویا ۱۲ئه‌مین د بن پێشه‌نگیا ئیحسان نووری پاشا دا ئاڤا دبه.
ئه‌و د شه‌رێ ئه‌رمه‌نیان دا بریندار دبه. ل سارکامیشێ ده‌رمان دبه.
ل سارکامشێر ژ بۆنا ڕزگاریا کوردستانێ ب سه‌رله‌شکه‌رێن کورد یێن کو ژ ئۆردوویا ئۆسمانی ڤه‌قه‌تیان ڕا دانووستاندن دکه. ده‌ست ب خه‌باتا ڕێخستنی دکه. وێ ده‌مێ د ده‌ربارێ وی دا لێپرسین چێ دبه، ل دیوانی هه‌ربێ تێ دارزاندن. لێ د ده‌رهه‌قێ وی دا به‌لگه‌یه‌که کو وی ته‌وانبار بکه نایێ دیتن. لۆما ژی ڕزگار دبه.
شه‌خسیه‌تا وی د ناڤ سه‌رله‌شکه‌رێن ئۆسمانی دا دبه ناکۆکیه‌کا مه‌زن. لێ ئیحسان نووری پاشا ئه‌ڤ جار ژی دبه به‌رپرسیارێ لیوایا چلدرێ.
ده‌ما کو سه‌رله‌شکه‌رێ ئۆسمانی دخوازه کو ئه‌رمه‌نیان سرگون بکن و ل ڕێ وان قر بکن ئیهسان نووری پاشا ل دژی ڤێ بریارێ ده‌ردکه‌ڤه. ب ئه‌رمه‌نیان ڕا دانووستاندنا دکه وخوه باش پێش دخه. ئه‌رمه‌نی ژ وی گه‌له‌ک حه‌ز دکن. پشتی کو ب ئه‌رمه‌نیان ڕه ئۆسمانی په‌یمان چێ دکن، ئیهسان نوری پاشا ژی دبه به‌رپرسیارێ له‌شکه‌ری یێ بازیدێ کو د تخووبا باکورێ کوردستانێ و ڕۆژهه‌لاتا کوردستانێ دا بوو.
سه‌رهلدانا به‌یتولشه‌بابێ…
ده‌ما کو پرسگرێکا مووسوولێ دكەڤە ڕۆژه‌ڤێ، ئه‌و ل دیاربه‌کرێ دبه به‌رپرسیارێ له‌شکه‌ری. ل دیاربه‌کرێ ب کوردێن له‌شکه‌ر و پێشه‌نگێن کوردستانێ ڕا دانووستاندن دکه. دکه‌ڤه ناڤ ڕێخستنبوونا کوردی. ل به‌یتولشه‌بابێ سه‌رهلدانا نه‌ته‌وه‌ییدەست پێ دكە.
هه‌زار مخابن سه‌رهلدانا به‌یتولشه‌بابێ تێک دچه. وێ ده‌مێ گه‌له‌ک به‌رپرسیارێن سه‌رهلدانا به‌یتوولشه‌بابێ تێن گرتن و تێن حه‌پس کرن. ئیحسان نووری پاشا ژی د سه‌ر سێرت و دیارباکرێ ڕا ده‌رباسی ڕۆژاڤایێ کوردستانێ (بنخه‌تێ) دبه.
ئیحسان نووری پاشا ژ ڕۆژاڤایێ کوردستانێ ده‌رباسی باشوورێ کوردستانێ شه‌نگالێ دبه. ئینگلیز وێ ده‌مێ ژ ئیحسان نووری پاشا ڕا پێشنیار دکن کو ب وان ڕا خه‌بات بکه. ئه‌و ڤێ پێشنیارێ قه‌بوول ناکه.
داخوازا وی یا به‌شداربوونا ته‌ڤگه‌را نه‌ته‌وه‌یی یا سالا ۱۹۲٥ێ…
ئیحسان نووری پاشا پشتی ڤێ پێشنیارێ ب هه‌ڤالێن خوه ڤه ده‌رباسی ڕۆژهه‌لاتا کوردستانێ دبن. وێ ده‌مێ سه‌رهلدانا نه‌ته‌وه‌یی یا ۱۹۲٥ێ ده‌ست پێ دکه. ژ بۆنا کو به‌شداری سه‌رهلدانێ ببه ژ ڕۆژهه‌لاتا کوردستانێ ده‌رباسی باکورێ کوردستانێ دبه.
هه‌زار مخابن به‌ریا کو به‌شداری سه‌رهلدانا نه‌ته‌وه‌یی ببه، سه‌رهلدان شکه‌ست دخوه. سه‌رۆکێ ته‌ڤگه‌رێ شێخ سه‌عید ئه‌فه‌ندی و هاڤه‌لێن وی تێن گرتن. به‌ریا وان ژی سه‌رۆکێ ڕێخستنا ئازادی خالد به‌گێ جبری و که‌مال فه‌وزی و هه‌ڤالێن وان هاتبوون گرتن و ل به‌دلیسێ هاتبوون دارزاندن و ئیعدام کرن.
وێ ده‌مێ ئه‌و ل وانێ سارایێ مێڤانێ سه‌رۆکێ عه‌شیرا میلانێ ئۆسمان به‌گه. پشتی کو خه‌به‌ر تێ گرتن کو ئه‌و ل سارایێ یە، ئەو دەڤەر تێ بۆمباران کرن.
سه‌رهلدانا نه‌ته‌وه‌یی یا ئاگری…
پشت ڕا ڤه‌دگه‌ره ڕۆژهه‌لاتا کوردستانێ. ژ ده‌وله‌تا ئیرانێ مافێ په‌نابه‌ری دخوازه. وێ ده‌مێ تێ حه‌پس کرن. وی دشینن زه‌نجانێ. ئه‌و ده‌مه‌کێ ل ور دمینه. پشت ڕا دچه باژارێ ڕۆژهه‌لاتا کوردستانێ خۆیێ. خۆیێ ژ بۆنا کوردان باژاره‌کی گرنگ بوو.
وێ ده‌مێ ل ئاگری سه‌رهلدان ده‌ست پێ دکه. ئه‌و ژی ب بریارا ڕێخستنا خۆیبوونێ د سالا ۱۹۲۷ێ دا ده‌رباسی باکورێ کوردستانێ دبه. ئه‌و به‌ریا بچە باکورێ کوردستانێ، گروبه‌کا چه‌کدار ئاڤا دکه و دچه. د ده‌ستپێکێ دا ل ئه‌رزرۆمێ خه‌باتا خوه یا نه‌ته‌وه‌یی و ڕێخستنی دمه‌شینه. پشت ڕا ژی وه‌ک سه‌رله‌شکه‌ر دبه سه‌رۆکێ سه‌رهلدانا نه‌ته‌وه‌یی یا ئاگری.
لێ سه‌رهلدانا ئاگری ژی ب تفاقا ده‌وله‌تێن کۆلۆنیالیست ئیرانێ و ترک هات ته‌مراندن. ئه‌و و هه‌ڤژینا خوه یاشار خان ب هه‌ڤ ڕا ده‌رباسی ڕۆژهه‌لاتا کوردستانێ بوون و که‌تن بن زۆرداریا ده‌وله‌تا کۆلۆنیالیست یا ئیرانێ.
ب وان ڕا هه‌ڤوودیتن ب ئیزن بوو. مالا وان دائیمی د بن کۆنترۆلا ساڤاکێ دا بوو.
د وان شه‌رتان دا ژی ئیحسان نووری پاشا لێکۆلینان دکه و مه‌قه‌لایان دنڤیسینه. ل سه‌ر سه‌رهلدانا نه‌ته‌وه‌یی یا ئاگریێ پرتووکا خوه ئاماده دکه. بیرانینێن خوه دنڤسینه.
د ده‌ما شه‌رێ جیهانی یێ ۲ئه‌مین دا ده‌وله‌تا ئیرانێ دترسە کو ئه‌وێ دیسا سه‌رهلدانه‌کا نه‌ته‌وه‌یی رێكبخوە دەست پێ بكە، ب داخوازا ده‌وله‌تا ترک وی دگرن و حه‌پس دکن.
ده‌ما کو هێزێن موته‌فیق ئیرانێ داگیر دکن، ب داخوازا وان سه‌ربه‌ست تێ به‌ردان. لێ دگرن بن کۆنترۆله‌کا گه‌له‌ک توند.
ئیحسان نووری پاشا ۱۸ێ ئادار سالا ۱۹۷٦ێ دا ل پایته‌ختێ ئیرانێ ل ته‌هرانێ ب قه‌زایا مۆتۆرسیکله‌كێ بریندار دبه. برینا وی کوور بوو.. ئه‌و ۷ ڕۆژان ل به‌ر خوه دده. د ۲٥ێ ئادارا ۱۹۷٦ێ دا ژیانا خوه ژ ده‌ست دده.
هیچ شک تێدا نینە كو مرنا ئیحسان نووری پاشا مرنه‌کا تراژیدیک، بێخوه‌دی بوو.
بلا سه‌رێ نه‌ته‌وه‌یا کورد ساخ به.
دیاربەر 2020.03.27
ئیبراهیم گوچلو
(سه‌رکانی: ئیحسان نووری پاشا: سه‌رهلدانا چیایێ ئاگری)
