چما شەرێ ڤێ جارێ یێ جودا بوو

بۆچی شەرێ حەماس و ئیسرائیلێ د ڤێ جارێ دا جوداھیا خوە هەبوو؟ خواندنەکا: لەشکەری، سیاسی و شروڤەکاری

د. جمعه عباس بەندي – دهوک

دەستپێکێ دێ وان خالا دەستنیشان کەین یێن بوینە ئەگەرێ ڤی شەری یان ئەوێن بوینە ئەگەرێن ئاشکرا بو ڤی شەری د ناڤبەرا حەماس و ئیسرائیلێ دا:  

1- بریارا دادگەهەکا ئیسرائیلێ پێخەمەت دەرێخستنا عەرەبێن فلستینی ژ تاخێ (شێخ جراح) ئەو تاخێ دکەڤیتە د ناڤا باژێرێ قودسێ دا (القدس الشرقیە) ئەوا ل سالا 1967 هاتیە داگیرکرن ژ لایێ ئیسرئیلێ ڤە و ل جهێ وان عەرەبان، ئیسرائیل دەسپێبکەت ب ئاڤاکرنا (مستوطناتا) بو جوهویێن وی تاخی ئەوێن دادگەها ئیسرائیلێ ماڤ دایە وان بێنە ئاکنجیکرن ل وی تاخی.
ئەڤ بریارە بو ئەگەرێ ئالوزیا د ناڤبەرا عەرەب وجوهویێن تاخێ شێخ جەراح و د ڤان ئالوزیان دا جوهویان داخواز ژوان عەرەبان کر و گۆتە وان: “ژ ڤێرێ دەرکەڤن بو ئوردنێ هەرن” و عەرەبا بەرسڤا وان دا و دگۆت: “هین رەگەز پەرستن”. بو زانین ئەڤ تاخە رێکەکا سەرەکیە بو سەرەدانا مزگەڤتا (الاقصی).

2- جوهویان ل بەر بوو خوپێشاندانەکا هزارەهی رێكبێخن و بەرەڤ جهێن پیروز ژ وانا (حائط المبکی) بچن.

3- دڤێ خوپێشاندانێ دا هندەک رەوتێن جوهیان لبەر بوو بچنە دناڤا مزگەڤتا (الاقصی) دا ، بو زانین کورێ سەرۆکوەزیرێ ئیسرائیلێ (یائیر نتنیاهو) ئێک بو ژ داخوازکەرێن ڤێ چەندێ.

حەماس و راگەهاندنا شەری:
————————————
پشتی رویدانێن تاخێ (شێخ جەراح) د ناڤبەرا عەرەب و ئیسرائیلێ دا، بزاڤا حەماس و جیهادا ئیسلامی ئەڤ ئێک بخوە ب دەرڤەت دیت – ڤێجا چ ل سەر داخوازا ئیرانێ بیت یان تورکیا یان سوریا یان ئوردنێ یان هەر وەلاتەکێ دی – پێخەمەت راگەهاندنا شەری دژی ئیسرائیلێ د میانا باراناکرنا باژارێن ئیسرائیلێ ب هزاران موشەکان.

بەلێ ڤێجارێ نە بتنێ هاڤێتنا ڤان موشەکان بو دەوروبەرێن غەزە بوو ، بەلێ بو هەمی باژێرێن ئیسرائیلێ هەر ژ قودسێ بگرە تا تەلئەبیب ژبلی دەڤەر و موستەوتەناتێن دی.

بوچی شەرێ ڤێ جارێ یێ جودا بوو؟.
————————————————
1- هەبوونا جورێن نویێن موشەکا ددەستێن حەماس دا کو دویراتیا وان پتر بوو ژ دوسەد کیلومترا، مینا؛ شەهاب و قاسم و هندەک دبێژنێ قەسام) ئانکو ب ڤێ ئێکێ هەمی عەردێ ئیسرائیلێ کەتە دبن گەڤێن حەماس دا.

2- هەبونا (درونا/ فروکێن بێ فروکەڤان) د دەستێ حەماس دا و ژهەر دو جوران؛ یێن لێدانێ و دیسان یێن تەجەسوسێ و وێنەگرتنێ و تایبەت وێنەگرتنا ب شەڤ، و ئەڤ چەندە خالەکا ب هێز بوو بۆ گوهورینا بەلانسا شەری، چونكو ب رێکا ڤان درونا حەماس شیا د ئێک شەڤدا شەش بنگەهێن سەربازی موشەک باران بکەت.

3- پێشکەڤتنا موشەکا ژلایێ حەماس و دەربازبوونا وان ژ (مەتالێ ئاسنی) ئەوێ ئەسمانێ ئیسرائیلێ دپارێزیت.

4- هەبونا شاشیا و تایبەت کارنەکرنا (سیستەمێ داودی – دیڤید) دژی موشەکێن حەماس ل دەڤەرا ناڤەراستا ئیسرائیلێ و بێی دیارکرنا ئەگەرێن ڤێ نەکارکرنێ بو ئەگەرێ گەهشتنا موشەکێن حەماس بو بنگەهێن سەربازی و ئەڤێ چەندێ هاوکێشەک چێکر دبێژنێ: “ترس بەرامبەر ترسێ”).

5- هەبونا (غەواسێن) ئاڤێ د دەستێن حەماس دا کو شیانێن راکرنا (50) پێنجی کیلویێن تەقەمەنیا دگەل خوە بو لێدانا باریجە و بەلەمێن ئیسرائیلێ.

6- هەبونا موشەکا دژی (باریجا) ێن ئاڤێ د دەستێن حەماس دا.
7- راوەستاندنا گەشتێن ئاسمانی ل ئیسرائیلێ و تایبەت ل فروکخانا (بن غوریون).

ژبەر ڤان ئەگەرێن بەرجاڤ و دگەل هەبونا گەلەک ئەگەرێن ڤەشارتی شەرێ ڤێ جارێ د ناڤبەرا حەماس و ئیسرائیلێ دا یێ جودا بوو.
بو زانین ئیسرائیل یا ژ کەرتێ غەزە هاتیە ڤەكێشان بێی رێکەڤتنێ بکەت دگەل دەستهەلاتا فلستینێ لسالا 2005 ، ئانکو (انسحاب احادي).

فاکتەرێن دەرکی د شەرێ حەماس و ئیسرائیلێ دا:
————————————————————–
هەکە ل ڤێرێ پسیارەک بێتە کرن، گەلۆ فاکتەرێ دەرەکی و تایبەت یێ ئەقلیمی د ڤی شەری دا رۆلەك ھەبوو؟.

بەرسڤ بێ گومان: بەلێ، ئەگەر بێژین: چەوا؟ بەرسڤ دێ د ڤان خالا دا بیت:

1- پشتی پەقینا بنگەهێ (نطنز) یێ نەوەویێ ئیرانی، دەستهەلاتا ئیرانێ د چەندین راگەهاندنێن خوەدا گۆت : دێ بەرسڤا ئیسرائیلێ د ناڤا ئیسرائیلێ هێتە دان و دبیت ئەڤ شەرە جورەک بیت ژ جورێن بەرسڤدانێ.

2- هەڤپەیمانیا چینێ و پاکستانێ و ئیرانێ و تورکیا:

 ا- بو چێکرنا سیستەمێ موشەکێن س400 د ناڤبەرا وان دا و ژبلی کو چین ژ وان وەلاتانە داخوازا دو دەولەتان دکەت: ئێک بو ئیسرائیلێ و ئێک ژی بو فلستینیان ل سەر ئاخ و توخیبێت سالا 1967 ئانکو قودسا روژهەلات پایتەختێ فلستینێ بیت و قودسا روژئاڤا بو ئیسرائیلێ بیت، پتریا هەلویستێ وەلاتێن جیهانێ و عەرەبا و بریارێن ئەتەوەییێن یەكگرتی دگەل ڤێ چارەسەریێ نە.

ب- ڤەگوهاستنا تەکنۆلوجیا نەوەووی بو تورکیا ژ لایێ پاکستانێ ڤە و هەر دەمێ ئەڤە رویدا ئانکو تورکیا بو ژمارە ئێک ل دەڤەرێ و کونترۆلکرنا وێ ل سەر دەریا سپی و د هەمان دەم دا دانانا توخیبەکی بو ئەۆروپا و تایبەت فەرنسا و روسیایێ.

ج- هەڤپەیمانیەکا بهێز و نهێنی د ناڤبەرا تورکیا و ئیرانێ دا ل سەر لێدانا بنگەهێن موسادا ئیسرائیلێ ل دەڤەرێ و تایبەت د ناڤا سوریێ و هەرێما کوردستانێ دا،  هەر وەک د راپورتێن مخابراتا یونانی دا هاتی. بو زانین ئەڤ راپورتە داخوازا هاریکاریێ ژ مخابراتا ئەمریکی كریە كو ل بەر ڤێ مەترسیێ راوەستن. دیسان د ڤێ راپورتێ دا هاتیە هەر ژ ناڤەراستا هەیڤا چوار (نیسانا 2021) تا نوکە لەشکەرێ تورکیا و ئیرانێ شیاینە پتر ژ (30) بنگەهێن موسادێ بکەتە ئارمانج و گەلەک ژوان ژکارکرنێ ئێخستینە و ئەڤێ ئێکێ کارتێکرنەکا مەزن هەبوو د ڤی شەری دا.

ژئەنجامێ تێکدانا پەیوەندیا د ناڤبەرا تورکیا و ئیسرائیلێ دا، سەروکێ تورکیا، ئەردۆگانی،  ئیسرائیل ب دەولەتا تیرورێ ل قەلەم دا و ئیسرائیلێ ل سەر زمانێ سەرۆکوەزیرێ خوە، بنیامێن نەتنیاهو، بەرسڤا وی دا و گۆتێ: تو کوردا دكوژی د ناڤا وەلاتێ خودا، ڤێجا مایێ خوە د ئیسرائیلێ دا نەکە، و پاشی د بەرسڤەکا دی دا ئیسرائیلێ گۆت: شەرێ بێت دێ دگەل تورکیا بیت نە دگەل غەزە !

3- روسیا ژی دڤێت ب رێکا ڤی شەری هندەک رێکەڤتنا دگەل ئسرائیلێ بکەت و تایبەت دەربارێ سوریێ و ئێمناهیا وێ.

4- ژبەر ڤان ئەگەرا و گەلەکێن دی، سەروکێ ئەمریکایێ بو جارا ئێکێ پەیوەندی ب سەروکێ مسرێ کر بو ئاگر بەستنێ د ناڤبەرا حەماس و ئیسرائیلێ دا و ب ڤی شێوەی موبادەرا مسری سەر گرت.

5- دانوستاندنێن د ناڤبەرا ئوردنێ و تورکیا پێخەمەت دانانا سەربازگەهەکا لەشگەرێ تورکیا د ناڤبەرا ئوردن و سعودیێ دا وەک بەرسڤەک بو وێ هەولا هاتیە کرن بو نەهێلان و ئنقلابێ ل سەر شاهێ ئوردنێ (عبدالله بن حسین الهاشمی) ب رێکا برایێ وی ئەمیر حەمزەی و دبێژن : هەکە موخابەراتا تورکیا نەبا نوکە دا شاهێ ئوردنێ و ئوردن ب رەنگەکێ دی بن.

6- سەرەدانا وەفدەکێ سعودیێ بو سوریێ پێخەمەت ڤەکرنا بالۆیزخانا  سعودیێ ل سوریێ و ڤەگێرانا سوریێ بو کومکارا عەرەبی.

7- دانوستاندنا د ناڤبەرا مسرێ و سوریێ دا ب رێکا موخابەرکا دەنگی پێخەمەت ڤەگوھاستنا چەند فروکێن سیخۆ یێن روسی یێن هێرشکەر بو مسرێ بو ئەرگەکێ تایبەت. بۆ زانین موخابراتا ئەمریكی شیایە ناڤەرۆكا ڤێ موخابەر تۆمار بكەت. ھەر بۆ زانین ڤێ پەیوەندیێ گەلەك پردیار یێن ل پاش خوە ھێلاین.

8- هەلوێستێ مسرێ بەرامبەر ئیرانێ ل کەنداڤی و سوریێ و دیسان هەلوێستێ مسرێ بەرامبەر تورکیا ل لیبیا و دەریا سپی و هەڤپەیمانیا وێ دگەل یونان و پەیوەندیێن وێ دگەل روسیا، رۆلێ مسرێ هاتە بەرجاڤکرن دڤی شەری دا. و بێ گومان دێ دەستکەڤتێ مسرێ ل (ئەثیوبیا) بن و تایبەت د بادەکا (سد النهضه ) دا.

پاشەروژا پەیوەندیا د ناڤبەرا کورد و تورکیا و ئیسرائیلێ دا :
———————————————————————-
یا ئاشکرایە کو نوکە ل سەر هەمی ئاستا شەرە د ناڤبەرا تورکیا و ئیسرائیلێ دا و تایبەت ل سەر ئاستێ موخابەراتی، ئابوری و بازرگانی. کورێ نەتنیاهوی (یائیر نەتنیاهو) سەرپەرشتیا بادەکا ڤی شەری دکەت و تایبەت ب رێکا دابرینێ ژ کەلوپەلێن تورکی ل ئیسرائیلێ و ئەۆروپایێ و دەڤەرێن دی و دیسان بزاڤا ژناڤبرنا لیرێ تورکی و دبێژن: هندەک هێزێن تایبەت هاتینە چێکرن بو ژناڤبرنا کەسێن مەزن.

دڤی شەری دا ئیسرائیلێ ل سەر زمانێ نەتنیاهوی و کورێ وی یائێری پتر ژجارەکێ ئاماژە دا وێ زولما ل کوردا دهێتە کرن ژلایێ تورکیا ڤە و دیسان بەحسێ جینوسادا ئەرمەنا ژی هاتە کرن و تورکیا ژی بەرسڤا وی دایە: کو هین دەولەتا ئیرهابێنە و مروڤێن بێ تاوان دکوژن.

دڤی دیمەنێ ئالوز و دژوار دا مروڤ دشێت چەند خالا بێژیت:

1- ئەرێ ئیسرائیل دێ بزاڤێ کەت ل ئەمریکا و ئەۆروپا ب رێکا لوبیێ خوە پێخەمەت دەرخستنا پەكەكێ ژ لیستەیا تەرۆرێ؟  و هەکە ئەڤ چەندە رویدا دێ گەلەک تشت هێنە گوهورین.

2- ئەرێ  ئیسرائیل دێ بزاڤێ کەت چەکێ پێشکەڤتی رادەستێ پەكەكێ بكەت ب تیابەتی چەلێ دژی یانك و فرۆكەیان؟.
و دبیت ژبەر ڤێ خالێ تورکیا و ئیرانێ هەڤپەیمانی کر بو لێدانا بنگەهێن موسادێ ل دەڤەرێ و تایبەت د ڤان هێرشێن هەیڤا نیسانا 2021 و هەتا نوکە یا بەردەوامە ، دا رێکێ ل ڤێ چەندێ بگریت.

3- ئەرێ ئیسرائیل دێ بزاڤێ کەت بو لێدانا ناڤمالا تورکی و تایبەت ب رێکا دوزا کوردی و بادەکا ئەرمەنان ؟.

4- نوکە هەولێن مەزنێن دهێنە دان بو ئالوزی و لێکدانێ د ناڤبەرا روسیا ژلایەکی ڤە و ئوکرانیا و تورکیا ژلایەکێ دیڤە تایبەت ل دەڤەرێن (قرم و دونباس) ودەریا رەش.

5- گەلۆ تورکیا دێ شێت تەکنۆلۆجیا درونا مینا فروکا (بیرقدار) ڤەگوهێزیت بو حەماس و هندەک وەلاتێن دی مینا پاکستانێ و ئوکرانیا؟
بو زانین ڤێ فروکێ (بیرقدار) رولێ سەرەکی هەبو د شەرێ ئازربێجانێ دژی ئەرمینا ل هەرێما قەرباغ کو د هێرشەکێ دا شیان پتر ژ سەد دەبابێن ئەرمینا ژناڤببیت و ژبلی هێزو رۆلێ ڤێ فروکێ د شەرێن ئەلکترۆنی دا.

6- دڤی شەری دا ئاشکرا بو هەتا رادەکێ بەرچاڤ کو ئیدارا ئەمریکا و تایبەت سیاسەتا جو بایدن و نەتنیاهویێ (تەوازی و تەوازن) تێدا نینە بەرامبەر کێشێن دەڤەرێ و تایبەت د بادەکا ئیرانێ دا.

7- هەرێما کوردستانێ و نەفت و گاز

ٲ- گەلۆ دڤی شەرێ ئابوری و بازرگانی و موخابەراتی دا د ناڤبەرا ئیسرائیل و تورکیا دا، چارەنڤێسێ گازا هەرێما کوردستانێ دێ لکیڤە و چەوا بیت؟.
ب- ئەرێ هەرێما کوردستانێ دێ ب چ پیڤەر شێت بەلانسا خوە پارێزیت؟.
ج- گەلۆ هەرێم  بیتە ئالیەك د ڤێ کێشێ دا باشترە یان ب خوێئالیا خوە پارێزیت؟.
د- رۆلێ کومپانیێن ئەمریکی و روسی دێ چبیت دڤێ كێشێ دا؟.
هـ – حکومەتا عیراقێ چەوا تەماشەی ڤان هەمی رویدانا دکەت و تایبەت رۆلێ هەرێمێ د ڤێ هاوکێشێ دا ؟

ئەنجامێن بابەتی :
———————-
1- هەکە ئەم شیاین ب بابەتانە بەرسڤا ڤان پسیارا بدەین دێ وی دەمی شێین د ئاخڤتنێن خانم (چینێن هێنس بلاسخارت) نوینەرا سکرتێرێ گشتیێ نەتەوێن ئێگرتی ل عیراقێ گەهین دەمێ گۆتی : “هزر نەکەن ئۆتۆنۆمیا هەرێما کوردستانێ-یان قەوارێ هەرێمێ- هەتا هەتا دێ بو هەوە مینیت”.

چنکو ئاخڤتنا ڤێ خانمێ مروڤ دشێت د دو قورنەتان دا ب هەلسەنگینیت:

ٲ- هەکە ئەڤ گۆتنە ل سەر بنگەهێ پێزانینا هاتبیتە گۆتن، رامانا وێ ئەوە کو هندەک کومبونێن نهێنی ل سەر هەرێمێ یێن هاتینە کرن و د ڤان کومبونان دا هندەک بریاریێن ڤەشارتی دژی هەرێمێ یێن هاتینە دان، و ب ڤی رەنگی و ب ڤان پەیڤان ڤێ خانمێ بومە بابەتەکێ چارەنڤێس ئاشکرا کر و دڤێت کورد سوپاسیا وێ بکەن و د هەمان دەم دا کار بکەن بو راستڤەکرنا ڤان بریارێن ڤەشارتی.

ب- ژ خوە هەکە ئاخڤتنا وێ د چارچوڤێ شروڤەکرنێ (تحلیل) دا هاتبن، رامانا وێ ئەوە ، ئەڤ خانمە یا دبێژیت : مە وەكە نەتەوەییێن یەكگرتی ھەمی پێزانینێن پێویست ل سەر رێڤەبرن و حكوكمرانیا ھەوە بۆ قەوارەیێ ھەرێما كوردستانێ ھەنە و هەکە هین ل سەر ڤی دەستوداری برێڤەبچن دێ دوماهیا هەوە ژناڤچون بیت و وی دەمی هەوە کەس نابیت پشتەڤانیا هەوە بکەت.

2- پشتی خاندنا ڤان خالا دڤی کەڤالێ ئالوز و دژوار دا ئەوێ هەمی دەڤەر تێدا دبوریت دێ باش زانین رامانێن هێرشێن تورکیا و ئیرانێ ل سەر هەرێمێ بو چنە ؟

3- ژناڤبرانا پرۆژێ (صفقەت القرن) یان ئێفلنجکرنا وی پرۆژەیی بو دەمەك و دەرڤەتەکا دی.

4- هەر سێ خالێن دەستپێکێ یێن دڤی بابەتی دا هاتین، ئەوێن بزاڤا حەماس کرینە هێجەت بو هلکرنا ئاگرێ شەری، هەرسێ خال هاتنە پاشئێخستن ژلایێ ئیسرائیلێ ڤە و بزاڤا حەماس ڤێ ئێکێ بخوە بسەرکەڤتنەکا مەزن دزانیت.

5- شەری دەستپێکر و بەحسێ ڤایروسێ کورونایێ ژی نەما ل پرانیا راگەهاندنا جیهانێ و تایبەت هەر بەحسێ قوربانیێن ڤایروسێ کورونایێ و سوتنا وان ل وەلاتێ هندێ نەما.

دوماهیا ڤی بابەتی دێ پسیارەکێ کەین: گەلۆ د ڤی شەری دا کی بسەرکەڤت؟.
بەرسڤ: بدماهیکهاتنا هەر شەرەکی مروڤ دشێت بێژیت: کێ کێمتر زیان بەڕکەڤتن، چنکو شەر د ناڤەرۆكا خوەدا زیانە و بەلافکرنا ترسێ یە و ترس و ژیان و ئاڤاکرنا وێ دگەل ناکونجن.
ب ڤی لوژیکی هەمی ئالیان زەر و زیان دان؛ ئیسرائیلێ و فلستینیا دڤی شەری دا، بەلێ هەر ئێکێ زیان دان بو وی تشتی یێ وان نە، بو نموونە :
1- ئیسرائیل خوسارەت بو ژلایێ ئەمن و ئەمانا ناڤخوەیا ئیسرائیلێ و ئەڤ چەندە نا گونجیت ل سەر بنەمایێ وەلاتێ ئیسرائیلێ ل سەر هاتیە ئاڤاکرن و دامەزراندن.

2- کەرتێ غەزە ژی خوسارەت بون ژلایێ قوربانیان و دارایی و ژێرخانا ئابوری.

2021.05.22