ئارتساخ ناڤێ دروستی یێ ڤێ دەڤەرێ یە و هەر ژ کەڤن دا ئەرمەن خوەجهێت ڤێ دەڤەرێ بوون. د ناڤ بەرا سەدسالا 17 و 18 دا هندەك عەشیر و کومێن ترکان ژ ئاسیا ناڤەڕاست تێن دەوروبەرێن ڤێ دەڤەڕێ و گەلەك جاران دبە شەر د ناڤبەرا ڤان خێل و عەشیرێن ترک و ئەرمنێن خوەجھ دا. دوی چاخی دا ترکا ناڤێ دەڤەرێ کریە كەرەباخ ئان ژی ناگۆرنۆ كەرەباخ و ببورینا وەختی ئەڤ ناڤە چهێ خوە دگرە و دبە ناگۆرنۆ كەرەباخ.
ئەڤ ھەرێم ب سەدان سالان د بن دەستێ ئمپراتوریا فارسی دا بوو، لێ د شەڕێ 1826-1828ێ دا پشتی شکەستنا ئمپراتوریا فارسی د وی شەڕی دا پەیمانا تورکمەنچای د ناڤ بەرا وان دا هاتە گرێدان و ل گۆر وێ پەیمانێ ئمپراتوریا فارس ڕوبەرەکێ مەزن ژ ئاخا خوە ژ دەست دا بۆ ئمپراتوریا رووسی ئەو ژی ئەرمنیا و ئازربایجانا قەفقازێ بوو. بێ گومان هەتا سالا 1917ێ ئەڤ ولاتە هەمی دبن دەستێ ئمپراتوریا ڕووسی دا بوون.
د سالا 1917ێ دا، چاخێ شۆرشا سوسیالیستی ب سەركەفتی، خەلکێ ئازەربایجانی بێهێزبوونا دەولەتێ ل وێ دەڤەرێ ب دەلیڤە زانی و چەندان جار هێرش کرنە سەر خەلکێ دەڤەرا ناگۆرنۆ كەرەباخ و هەول ددان مال و ئاخا وان ژێ بستینە، لێ ئەرمنستانێ ژی ب دژواری بەرگری ژ خوە دکر. د سالا 1918 بو 1920 هێدی هێدی ئێکەتیا سوڤیەت بهێز دبە و سێ دەولەتێن کوماری، د چارچۆڤەیا یەکەتیا سوفیەت دا، ل قەفقازێ ئاڤا دبن؛ ئازربایجان، ئەرمنستان و گۆرجستان.
ناگۆرنۆ كەرەباخ ژبەر کو 94% ئەرمەن بوون كەتە سەر ب ئەرمنستانێ ڤە و وەکی دەڤەرەکا سەربخوە هات هەژمارتن. ژ سالا 1918 هەتا 1920 ،ەرەباخێ هەمی تایبەتمەندیێن دەولەتێ تێدا هەبوون و د وان سالان دا ترکیێ ئازەربایجا هان ددا ب کوشتن و گرتنا ئاخا وان دیسان شەرەک مەزن د مابەینا ئازەربایجان و ئەرمەنێن كەرەباخ سەرهلدا و نێزیکی 40000 ئەرمەنی هاتن کوشتن و کوچبەکرن، لێ ئازەربایجان نەشیا كەرەباخ ب دەستڤە بینە. لەشکەرێ سوفیەت كەتە ناڤبەرا وان و شەڕ ڕادوەستە.
ل رۆژا 1920.07.04 کومیتەتا ناوەندی یا حزبا کومونیستا سوفیەت بڕیار دا كو كەرەباخ بکەڤە سەر کومارا ئەرمنستانێ، لێ بدەستتێوەردانا عەلیێف کو وی چاخی رولەکێ مەزن هەبوو و گەلەك نێزیکی ستالین بوو، ل ڕوژا 1920.07.05 بڕیارەک دی ل سەر كەرەباخ دەر کر و د وێ بڕیارێ دا كەرەباخ ئێخستە سەر ئازربایجان بمەرجێ هندی کو خودمختار بە سەر ب ئازربایجانێ ڤە بە.
كەرەباخ کەتە سەر ئازربایجانێ، لێ تم و تم شەر و نەخوەشی و ئالۆزی د ناڤبەرا وان دا هەبوون. عەلیێف دیسان خواست یاریەکا دی بکە كو کوردا ل هەمبەر ئەرمەنان دا ڕاکەت و پیشنیارا کوردستانا سۆر کر ل دەڤەرا كەرەباخ سالا 1923هەتا سالا 1929 کوردستانا سۆر بەشەکێ ڤێ دەڤەرێ پێک دئینا. بێ گومان نە ژبەر خاترا کوردا، بەلکی ژبەر هندێ کو بشێت هەبوونا خوە ل سەر دەڤەرێ مسۆگەر بکە، بەس پشتی دەرفەتەک کێم دوماهی ب وی نەخشێ خوە ژی ئینا و کوردستانا سۆر ژناڤ بر. (بێ گومان ل سەر کوردستانا سۆر بابەتەکێ دوورودرێژ و تایبەتە پێدڤیە، ل ڤێرێ من بەس ئیشارەت پێ کریە)
د درێژاییا دەستھلاتداریا ئازربایجانیان ل سەر كەرەباخ گەلەك ژ ئاخا كەرەباخێ گەهاندە ئازربایجان و زەرەرەکا کولتوری و نەتەوەیی یا مەزن ل ئەرمەنێن كەرەباخ دا. ب زۆری ئاخا كەرەباخ هاتە بئازەریکرن و خواندنا ب زمانێ ئەرمەنی کێم کر….
ل ڤێرێ پرسیارەك دھێتە کرن؛ باشە چما پشتی مرنا ستالینی كەرەباخ نەشیا داخوازا سەرخوەبونێ د ناڤ سوفیەتێ دا بكە؟ ئان ژی داخواز کربا كەرەباخ ئێخستبا سەر ئەرمنستانێ؟ ل گۆر دەستورێ یەکێتیا سوفیەت هەر نەتەوەیەكێ مافێ هەی هەکە بڤێت دشێت ژ یەکێتیا سوفیەت دەر بچە ب مەرجێ ڕەفەراندومێ بكە کو ب پرانی داخوازێ بکەن، بمفا دیتنا وێ دەلیڤێ ل 1987.02.20 گەلێ ئەرمەن ل كەرەباخێ داخواز ژ ئازەربایجانێ کر كو وان دڤێت کۆمارا وان سەر ب ئەرمنستانێ ڤە بە، لێ ئازربایجانی دژی ڕاوەستان. ل هەمبەر ڤێ داخوازا ئەرمەنێن كەرەباخ ل باژارێ باکۆ و هندەك باژێرێن دی ئازەری چونە سەر وان ماڵێن ئەرمەنێن ل ئازەربایجان دژیان و گەلەك ئەرمەنی هاتنە کوشتن و زۆلمەکا مەزن لێ هاتە کرن ل 1988.07.20 ئەرمەنێن كەرەباخ رەفەراندومەک کر 88% داخوازا جودابوونێ ژ ئازربایجانێ کر و داخوازا کۆمارەکا كەرەباخا سەربخوە کر. کریملێ رازیبوونا خوە ل سەر دا، لێ ئازربایجانێ پروسێسا ڤێ پرسێ دوماند و دژی جودابوونا وان ڕاوەستا.
ئەڤێ ئاریشەیێ هەتا سالا ١٩٩١ ڤەكێشا. د وی دەمی دا ئێکەتیا سوفیەت تێکچو و هەر کومارەک سەر خوەبوونا خوە ڕاگەهاند. ئازربایجان ڕژد بو کو كەرەباخ ئاخا وانە و ژ بۆ زڤراندنا وێ بۆ سەر ئازربایجانێ دێ ھەمی ھەولدانا بكە.
ئاریشا كەرەباخ نەهات چارەسەر کرن، هەکە ب چاڤێ دیرۆکی بەرێخوە بدەینێ هەتا ب یاسایی ئاخ ئاخا ئەرمنستانێ یە، د پەیوەندیێن ناڤدەولەتی دا ئازربایجان مفایێ ژهندێ وەردگریە کو وەک یاسایێن ناڤدەولەتی كەرەباخ ب فەرمی ئاخا ئازربایجانێ یە، لەوما ژ بۆ گەلەك دەولەتان کێشە بوو نەدزانی کێ مافدار بزانن.
هندەك بەندێن یاسایێن ناڤدەولەتی دژی ئێکن، ژلایەکی ڤە دبێژە هەمی گەلا مافێ جودابوون و دابینکرنا مافێ خوە هەیە، ژ لایەکێ دی ڤە دبێژە مافێ هەر دەولەتەکێ ھەیە بەرگریێ ژ ئێکەتیا ئاخا خوە بکە. ئەڤەژی ژ بۆ گەلێ ئەرمەن ل كەرەباخێ ئاریشەکا مەزنە. هەرچەندە پەیمانەکا لەشکری د ناڤبەرا ڕووسیا و ئەرمنستانێ دا هەیە و ل ڤی شەری ڕووسیایێ دگۆت كو وان پەیمانەكا لەشکری دگەل ئەرمنستانێ ھەیە، “شەڕ بکەڤە ناڤ ئاخا ئەرمنستانێ وی چاخی ئەم دێ هاریکاریا ئەرمنستانێ بكن”. وەکی رووسیا خویا دکر ئەو نەدشیان ل كەرەباخێ هاریکاریا ئەرمنستانێ بکەن چونکی ئەو ھەرێم ب فەرمی نەدهاتە هەژمارتن وەک ئاخا ئەرمنستانێ.
هەرچەندە سەدەمێ هەرێ مەزن کو ڕووسیا هاریکاریا ئەرمنستانێ نەکری ئەو بوو كو سەرۆکوەزیرێ ئەرمنستانێ، پاشانیان، خوە زێدەتر نێزیکی وەلاتێن رۆژاڤا دکر و ئەڤ نێزیکبوونا وی ژ رۆژاڤا را رووسیا گەلەك توڕە کربوو . حەتا رووسیا چەند جارا ئەرمنستان ئاگادار کربوو کو ھایا وان ژێ ھەیە كو 25 بنگەھێن ئیستخباراتا وەلاتێن رۆژاڤا ل ئەرمنستانێ ھەنە و رووسیا ل سەر ڤێ یەكێ دلگرانە. روسیا دڤیا ب شێوەیەکێ تولا خوە ژێ ڤەکەت ئان ب “عاقل” بێخە…….
هەر چەندە دڤی شەر دا ب هەمی شێوەیەکی ترکیا هاریکاریا ئازربایچان کر بەس خویا بۆ كو ل مەیدانێ د وارێ پراكتیكیدا ئەرمنستان ب تەنێ ما بوو، دۆستێن وێ ژی، وەکی مە کوردان، کێمن، لێ لوبیا ئەرمنستانێ گەلەك ژ یا کوردان بهێزترە.
نەوزاد بەرواری
2020.11.16
