نڤیسار

چما ناگۆرنۆ کەرەباخ ژ ئەرمەنستانێ هاتە ستاندن

ئارتساخ ناڤێ دروستی یێ ڤێ دەڤەرێ یە و هەر ژ کەڤن دا ئەرمەن  خوەجهێت ڤێ دەڤەرێ بوون. د ناڤ بەرا سەدسالا 17 و 18  دا هندەك عەشیر و کومێن ترکان ژ ئاسیا ناڤەڕاست تێن دەوروبەرێن ڤێ دەڤەڕێ و  گەلەك جاران دبە شەر د ناڤبەرا ڤان خێل و عەشیرێن ترک و ئەرمنێن خوەجھ دا.  دوی چاخی دا ترکا ناڤێ دەڤەرێ کریە كەرەباخ ئان ژی ناگۆرنۆ كەرەباخ و ببورینا وەختی ئەڤ ناڤە چهێ خوە دگرە و دبە ناگۆرنۆ كەرەباخ.

 ئەڤ ھەرێم ب سەدان سالان د بن دەستێ ئمپراتوریا فارسی دا بوو،  لێ د شەڕێ 1826-1828ێ دا پشتی شکەستنا ئمپراتوریا فارسی د وی شەڕی دا  پەیمانا تورکمەنچای د ناڤ بەرا وان دا هاتە گرێدان و ل گۆر وێ پەیمانێ ئمپراتوریا  فارس  ڕوبەرەکێ مەزن ژ ئاخا خوە ژ دەست دا  بۆ ئمپراتوریا رووسی ئەو ژی ئەرمنیا و ئازربایجانا قەفقازێ بوو. بێ گومان هەتا سالا 1917ێ ئەڤ ولاتە هەمی دبن دەستێ ئمپراتوریا ڕووسی دا بوون.

 د سالا 1917ێ دا،  چاخێ شۆرشا سوسیالیستی ب سەركەفتی، خەلکێ ئازەربایجانی بێهێزبوونا دەولەتێ ل وێ دەڤەرێ ب دەلیڤە زانی و چەندان جار هێرش کرنە سەر خەلکێ دەڤەرا ناگۆرنۆ كەرەباخ و هەول ددان مال و ئاخا وان ژێ بستینە، لێ ئەرمەنستانێ ژی ب دژواری بەرگری ژ خوە دکر. د سالا 1918 بو 1920 هێدی هێدی ئێکەتیا سوڤیەت بهێز دبە و  سێ دەولەتێن کوماری، د چارچۆڤەیا یەکەتیا سوفیەت دا، ل قەفقازێ ئاڤا دبن؛ ئازربایجان، ئەرمەنستان و گۆرجستان.

 ناگۆرنۆ كەرەباخ ژبەر کو 94% ئەرمەن بوون كەتە سەر ب ئەرمەنستانێ ڤە و  وەکی دەڤەرەکا سەربخوە هات هەژمارتن.  ژ سالا 1918 هەتا 1920 ،ەرەباخێ هەمی تایبەتمەندیێن دەولەتێ تێدا هەبوون و د وان سالان  دا ترکیێ ئازەربایجا هان ددا ب کوشتن و گرتنا ئاخا وان دیسان شەرەک مەزن د مابەینا ئازەربایجان و ئەرمەنێن كەرەباخ سەرهلدا و نێزیکی 40000 ئەرمەنی هاتن کوشتن و کوچبەکرن، لێ ئازەربایجان نەشیا كەرەباخ ب دەستڤە بینە. لەشکەرێ سوفیەت كەتە ناڤبەرا وان و شەڕ ڕادوەستە.

ل رۆژا 1920.07.04 کومیتەتا ناوەندی یا حزبا کومونیستا سوفیەت بڕیار دا كو كەرەباخ بکەڤە سەر کومارا ئەرمەنستانێ، لێ بدەستتێوەردانا عەلیێف کو وی چاخی رولەکێ مەزن هەبوو و گەلەك نێزیکی ستالین بوو، ل ڕوژا 1920.07.05 بڕیارەک دی ل سەر كەرەباخ دەر کر و د وێ بڕیارێ دا كەرەباخ ئێخستە سەر ئازربایجان  بمەرجێ هندی کو خودمختار بە   سەر ب ئازربایجانێ ڤە بە.

 كەرەباخ کەتە سەر ئازربایجانێ، لێ تم و تم شەر و نەخوەشی و ئالۆزی د ناڤبەرا وان دا هەبوون. عەلیێف دیسان خواست یاریەکا دی بکە  كو  کوردا ل هەمبەر ئەرمەنان دا ڕاکەت و پیشنیارا کوردستانا  سۆر کر ل دەڤەرا كەرەباخ سالا 1923هەتا سالا 1929 کوردستانا سۆر بەشەکێ ڤێ دەڤەرێ پێک دئینا. بێ گومان نە ژبەر خاترا کوردا، بەلکی  ژبەر هندێ کو بشێت هەبوونا خوە ل سەر دەڤەرێ مسۆگەر بکە،  بەس پشتی دەرفەتەک کێم دوماهی ب وی نەخشێ خوە ژی ئینا و کوردستانا سۆر ژناڤ بر. (بێ گومان ل سەر کوردستانا  سۆر بابەتەکێ دوورودرێژ  و تایبەتە پێدڤیە، ل ڤێرێ من بەس ئیشارەت پێ کریە) 

د درێژاییا دەستھلاتداریا ئازربایجانیان  ل سەر كەرەباخ گەلەك ژ ئاخا كەرەباخێ گەهاندە ئازربایجان و زەرەرەکا کولتوری  و نەتەوەیی یا مەزن ل ئەرمەنێن كەرەباخ دا.  ب زۆری ئاخا كەرەباخ هاتە بئازەریکرن و خواندنا ب زمانێ ئەرمەنی کێم کر….

 ل ڤێرێ پرسیارەك دھێتە کرن؛ باشە چما پشتی مرنا ستالینی كەرەباخ  نەشیا داخوازا سەرخوەبونێ د ناڤ سوفیەتێ دا بكە؟  ئان ژی داخواز کربا كەرەباخ ئێخستبا  سەر ئەرمەنستانێ؟ ل گۆر  دەستورێ یەکێتیا سوفیەت هەر نەتەوەیەكێ مافێ  هەی هەکە بڤێت دشێت ژ یەکێتیا سوفیەت دەر بچە ب مەرجێ  ڕەفەراندومێ بكە کو ب پرانی داخوازێ بکەن، بمفا دیتنا وێ دەلیڤێ ل 1987.02.20 گەلێ ئەرمەن ل كەرەباخێ داخواز ژ ئازەربایجانێ کر  كو وان  دڤێت کۆمارا وان سەر ب ئەرمەنستانێ ڤە بە، لێ ئازربایجانی دژی ڕاوەستان.  ل هەمبەر ڤێ داخوازا ئەرمەنێن كەرەباخ ل باژارێ باکۆ و هندەك باژێرێن دی ئازەری چونە سەر وان ماڵێن ئەرمەنێن ل ئازەربایجان دژیان و گەلەك ئەرمەنی هاتنە کوشتن و زۆلمەکا مەزن لێ هاتە کرن ل 1988.07.20 ئەرمەنێن كەرەباخ رەفەراندومەک کر 88% داخوازا جودابوونێ   ژ ئازربایجانێ کر و داخوازا کۆمارەکا كەرەباخا سەربخوە کر. کریملێ رازیبوونا خوە ل سەر دا، لێ ئازربایجانێ پروسێسا ڤێ پرسێ  دوماند  و دژی جودابوونا وان ڕاوەستا.

 ئەڤێ ئاریشەیێ  هەتا سالا ١٩٩١ ڤەكێشا.  د وی دەمی دا ئێکەتیا سوفیەت تێکچو و هەر کومارەک سەر خوەبوونا  خوە ڕاگەهاند. ئازربایجان ڕژد بو کو كەرەباخ ئاخا وانە و ژ بۆ زڤراندنا وێ بۆ سەر ئازربایجانێ دێ ھەمی ھەولدانا بكە.

ئاریشا كەرەباخ نەهات چارەسەر کرن، هەکە ب چاڤێ دیرۆکی بەرێخوە بدەینێ هەتا ب یاسایی ئاخ ئاخا ئەرمەنستانێ یە، د پەیوەندیێن ناڤدەولەتی دا ئازربایجان مفایێ ژهندێ وەردگریە کو وەک یاسایێن ناڤدەولەتی كەرەباخ ب فەرمی ئاخا ئازربایجانێ یە، لەوما ژ بۆ گەلەك دەولەتان کێشە بوو نەدزانی کێ مافدار بزانن.

  هندەك بەندێن یاسایێن ناڤدەولەتی  دژی ئێکن، ژلایەکی ڤە دبێژە هەمی گەلا مافێ جودابوون و دابینکرنا مافێ خوە   هەیە، ژ لایەکێ دی ڤە دبێژە مافێ هەر دەولەتەکێ ھەیە بەرگریێ ژ ئێکەتیا ئاخا خوە بکە.  ئەڤەژی  ژ بۆ گەلێ  ئەرمەن ل كەرەباخێ ئاریشەکا مەزنە.  هەرچەندە پەیمانەکا لەشکری   د ناڤبەرا  ڕووسیا و ئەرمەنستانێ دا هەیە و ل ڤی شەری  ڕووسیایێ دگۆت كو وان پەیمانەكا لەشکری دگەل ئەرمەنستانێ ھەیە، “شەڕ بکەڤە ناڤ ئاخا ئەرمەنستانێ  وی چاخی ئەم دێ هاریکاریا ئەرمەنستانێ بكن”.  وەکی  رووسیا خویا دکر  ئەو نەدشیان ل كەرەباخێ هاریکاریا ئەرمەنستانێ بکەن چونکی   ئەو ھەرێم ب فەرمی نەدهاتە هەژمارتن وەک ئاخا ئەرمەنستانێ.

 هەرچەندە سەدەمێ  هەرێ مەزن  کو ڕووسیا  هاریکاریا ئەرمەنستانێ نەکری ئەو بوو كو سەرۆکوەزیرێ ئەرمەنستانێ، پاشانیان، خوە زێدەتر نێزیکی وەلاتێن رۆژاڤا دکر و ئەڤ نێزیکبوونا وی ژ رۆژاڤا را رووسیا گەلەك توڕە کربوو .  حەتا رووسیا چەند جارا ئەرمەنستان ئاگادار کربوو کو   ھایا وان ژێ ھەیە كو 25 بنگەھێن ئیستخباراتا وەلاتێن رۆژاڤا ل ئەرمەنستانێ ھەنە و رووسیا ل سەر ڤێ یەكێ دلگرانە. روسیا دڤیا ب شێوەیەکێ تولا خوە ژێ ڤەکەت ئان ب “عاقل” بێخە…….

 هەر چەندە دڤی شەر دا ب هەمی شێوەیەکی ترکیا هاریکاریا ئازربایچان کر بەس خویا بۆ كو ل مەیدانێ د وارێ پراكتیكیدا ئەرمەنستان ب تەنێ ما بوو، دۆستێن وێ ژی،  وەکی مە کوردان، کێمن، لێ لوبیا ئەرمەنستانێ گەلەك  ژ یا کوردان بهێزترە.

نەوزاد بەرواری

2020.11.16

Back to top button