ژ خوە پرسیار ژی ئەڤەیە
ژخوه پرس ژی ئه‌ڤه
زارۆکا نه‌کوژن
زارۆکا نه‌ره‌ڤینن
زارۆکتییێ نه‌کوژن
دبێژن”ڕاستی قوربانا پێشی یا شه‌ری یه”. ئه‌ڤ گۆتنا سه‌ناتۆرێ ئەم‌ریکی هرام جۆنسۆن یا ل دژی به‌شدارییا ئەمریكایێ بۆ شه‌رێ جهانی یێ یه‌که‌م، سالا 1917ێ کری، ئێدی ڤه‌گوهه‌زیه سه‌ر “کاکلکا پرۆپاگاندا، شه‌رێ پسیکۆلۆژیک و بەهانه‌یا ڕێخوه‌شکرن/ره‌وادیتنا شده‌تێ”.
پارانته‌ز
(عەبەبدولا ئۆجەلان –یان ژی یه‌کی دن- د پرتووکا “کوردستاندا زۆرون ڕۆلو”، (رۆلا شده‌تێ ل کوردستانێ) پشتی ئانالیزه‌کا دوورودرێژ یا جڤاکا کوردی/کوردستانی، گرینگیا شده‌تێ و ڕۆلا بکارانینا شده‌تێ د جڤاکا کوردی دا ژ خوه ڕا کریه بابه‌ت. ئه‌ڤ پرتووک یه‌ک ژ پرتووکێن پێشی “یێن عەبدولا ئۆجەلان”ی بوو و گومان تێ دا نینه کو پەروەردەیا پێشی یا ئه‌ندامێن ڕێخستنا وی بوو: بکارانینا شده‌تێ: ته‌سیرا شده‌تێ یا بهێز ژ بۆ “چاره‌سه‌رکرنا” ناکۆکییێن جڤاکا کوردی و ده‌ستهلاتا ل ناڤ جڤاکێ.)
ژ هه‌ر مالێ شه‌هیده‌ک/دڤێ سه‌رێ مالێ یه‌ک بێ کوشتن –یه‌ک ژ ئه‌نجامێن بکارانینا شده‌تێ- تاکو مالبات ب مه ڤه بێن گرێدان. ژ هه‌ر ماله‌کێ یه‌ک، دو، سێ، چار هاتن کوشتن؛ ده‌شت و نه‌وال و به‌رپالێن چیا پر بوون ژ گۆرستانان.
دەیك و باب، برا و پسمام، ئاپ و خال و مالبات که‌ڤنه‌په‌ره‌ستن، گرێدانا مالباتی، گرێدانا خوینێ که‌ڤنه‌په‌رستی یه؛ گرێدانا هه‌ڤالتیێ و سادقبوونا سه‌رۆک و پارتیێ پیرۆزه.
ئه‌ڤە یه‌که‌مین گاڤا ئاڤاکرنا شه‌خسیه‌تا شۆره‌شگه‌ر و پارتیتیێ یه. وه که‌چ و خۆرتێن مه کرن دژمنێن دەیك و بابێن وان، وه ل سه‌ر ناڤێ ئازادیا ژنێ، دەیك و باب، خوشک و برا، ئاپ و پسمام، خال و کورخال ل به‌ر چاڤێن وان ڕه‌ش کرن.
ئه‌ڤینا که‌چ و خۆرتان، قه‌ده‌خه یه. ئه‌ڤینا ژ بۆ سه‌رۆک ئه‌ڤینا ژدله. ئه‌ڤینا پیرۆز ئه‌ڤینا هه‌ڤالتیێ یه. وه چه‌ند که‌چ و خۆرت ژ قولێن زندانان برن به‌ر مه‌حکه‌مه‌یا گه‌ل و ب قه‌ردیان، حاکم و حوقووقا خوه ژ به‌ر ئاورێن دزی جه‌زایێ کوشتنێ ل وان برین؟
دوران کالکان ل چیایێن کوردستانێ ل سه‌ر سه‌رێ کوردان بوو “وه‌زیرێ کولتورێ” و وه که‌چ و خۆرتێن ترکینه‌زان “ژ بۆ خوه‌ندن و فامکرنا پرتووکێن عەبدولا ئۆجەلانی” به‌شداری کورسێن فێربوونا زمانێ ترکی بوون. دوران کالکانێ کوردی نزانه ل سه‌ر پێشخستنا کولتورا کوردی بوو خوه‌دی بریار. وه چه‌ند که‌چ و خۆرتێن ترکینه‌زان ل بیقاع و و ل چییایێن کوردستانێ فێری ترکی کرن؟
وه پانزده هه‌زار که‌چ و خۆرت ب گونه‌هکاریا خائینتیێ ل شکه‌فت و قولێن چییا، ب مه‌حکه‌مه‌یێن تییاترۆ، ب ده‌ستێ خوینڤه‌خواران دانه کوشتن.
وه “نایلۆنجو ئەزیمه” وه‌ک خه‌لات پێشکێشی دیرۆکا ئیشکه‌نجه‌یا کوردی کر. عەزیمایێ ل سه‌ر به‌ده‌نا “خائین” ان نایلۆن دشه‌وتاند و دلۆپێن نایلۆنا حه‌لیایی نقوت ب نقوت دکه‌ته سه‌ر لاشێن تازی. هه‌ی هاوار ئه‌و چ خوه‌شی بوو، لاشێ عەزیمایێ وه‌ک بیڤه‌له‌رزا ڤۆلکانه‌کێ دهه‌ژاند!؟ ل گۆر ده‌فته‌ر و کاغزێن وە، وه 15 هه‌زار خائینێن کورد یێن ئه‌ندام و گه‌ریلایێن وه، ب ده‌ستێ وه هاتنه کوشتن!!! کیژان عەزیمه سه‌رۆکا مه‌حکه‌مه‌یا وان بوو؟ کیژان عەزیمه‌یان بریارا کوشتنا وان دا؟ کیژان عەزیمه‌یان داوی ل ژییانا وان ئانی؟ کیژان حوقووق ڕێبه‌را وه بوو؟ د دبستانێن وه ده چه‌ند عەزیمه‌یێن وه هه‌نه؟
وه ل گۆر قانوونا باجێ یا حوقووقا خوه، “باجبرێن” گه‌ف و ترسێ وه‌ک ڕه‌ڤده‌یه‌کا گورێن برچی شه‌ڤه‌کا زڤستانێ بکه‌ڤن ناڤ په‌ز و ده‌وارێن گوندێن مه، ل گوند و باژار و باژارۆکان گه‌راندن، “وژدان”، “قه‌له‌م و کاغزێن” وان باجبران بوونه کابووسێن گوندیێن مه، دوکاندارێن مه.
وه سترانێن مه، چیرۆکێن مه هه‌موو کوشتن: وه سترانبێژ و سترانێن نایلۆن ئافراندن. ئه‌م ب چرا و فه‌نه‌ران ل سترانبێژ، ستران و چیرۆکێن کوردی ژی ب ده‌ست ناخن، نابهیسن. پشتی 36 سالێن شه‌رێ وه، ل داوه‌ت و دیلانێن مه، ل شاهی و تازیێن مه، ئه‌م فێری سلۆگان و بژی-بژیان بوون. هه‌موو ستران، هه‌موو چیرۆک بوونه بژی-بژی. جڤاتێن مه بوون مه‌یدانا پرۆپاگاندا و ئاژیته‌یان، بوون بانکایێن پاره جڤاندنێ و نێچیرا که‌چ و خۆرتێن مه ژ بۆ چیایان. ئێدی که‌س نزانه مرۆڤ ژ بۆ چ جڤیانه: داوه‌ت و دیلانه؟ شینیه؟ شاهی یه؟ نێچیرا ڕه‌ڤاندنا که‌چ و خۆرتانه؟ ده‌رفه‌تا به‌رهه‌ڤدانا باجا پارتیێ یه؟ یان هۆلهۆلا ئالهلگرێن ده‌ره‌وانه؟
وه سوور، نسێبین، به‌دلیس، دێرسم، فارقین، جزیرێ، شرنه‌خ، بسمل، سلۆپیا، سێرت، گه‌ڤه‌ر، جۆله‌مێرگ، هه‌رزه‌خ یه‌ک ب یه‌ک کوشتن. نه ب ته‌نێ زارۆکێن وان، خانی ژی بێسه‌رووشوون چوون. نه گالگاله‌ک، نه گۆتنه‌ک. ”خودێ ژی نکاره بیرانینان بکوژه”، لێ وه ئه‌ڤ باژار ب هه‌ستی و گۆرستانێن بابووکالان ڤه خستن ناڤ خه‌نده‌کێن خوه و ل سه‌ر خانییێن ”مۆده‌رن و بلند” ئاڤا کرن.
هه‌ژمارا گوندێن کو ئێدی نه د خه‌ریته‌یان دا ناڤێن وان، نه ژی د گۆگلێ دا شوونوارێن وان نایێن دیتن، مینا کو قه‌ت نه‌بوون، مینا کو په‌زێ مه لێ نه‌چەریابن، مینا کو ژ سۆبه و تفکێن مه، دومانا ژییانێ نه‌فوورییابن، ئه‌م دکن ناکن، نه ناڤێن وان تێن بیرا مه، نه ئه‌م دکارن ب سه‌ر ڕیا وان ڤه ببن. ب ته‌نێ یه‌ک نیشان مایه: به‌تۆنا ل سه‌ر ئاڤا کانییێن مه. کی دکاره ژ به‌ر ماینێن وه چاندی، ل وان په‌رچه‌به‌تۆنان بگه‌ره؟ خه‌لکێ وان؟؟ یێن ب بیرانینێن خوه ڤه نۆقی خه‌نده‌کان نه‌بوونه، ل کۆلانێن سته‌مبۆل، ئزمیر، ئادانا، ئانتالیا، کۆنیا، ئەنقەرەیێ ده‌ربده‌رن. زمانێ وان؟؟ چ نه‌مایه ئه‌و ژی ل ئاداپازار، ئەنقەرە و ترابزۆنێ تێ کوشتن
وه حوقووقا خوه مینا ده‌ستێن جناوه‌ره‌کی ل سه‌ر هه‌موو وارێن ژییانێ ڤه‌گرتن. وه ژی قانوونا عه‌سکه‌ریێ یا خوه ده‌رخست، ئێدی نه بته‌نێ ده‌وله‌تێ ژ بۆ ئه‌وله‌هیا خوه عه‌سکه‌ر دخوه‌ستن؛ یه‌ک ژ ده‌وله‌تێ ڕا یه‌ک ژ وه ڕا، وه ژی حه‌قێ خوه بر؛ چه‌ند که‌چ و خۆرت، چه‌ند زارۆک پشتی ”سه‌ره‌دانه‌کێ” ژ گوند و باژارێن مه، ژ بۆ ”عه‌سکه‌رییا وه” به‌ر ب چیایان ڤه چوون، کی هه‌ژمارا وان دزانه؟ ناڤێن وان و عه‌مرێ وان ل سه‌ر کیژان ده‌فته‌ر و کاغزان، ب ده‌ستێن کێ هاتنه قه‌ید کرن؟
وه نیڤپێخه‌مبه‌ر و نیڤخودایه‌ک ژ مه ڕا ئافراند، ئه‌و نیڤخودا دپه‌یڤه، دنڤیسه، دپه‌یڤه، دنڤیسه و جڤاته‌ک ل سه‌ر گۆتنێن وی، مه‌به‌ستا وی دپه‌یڤه، دنڤیسه، دپه‌یڤه، دنڤیسه، دپه‌یڤه، دنڤیسه؛ خوه‌دییێ زمانه‌کی تایبه‌ته؛ ببێژه ڕه‌ش، دبێژه سپی، ببێژه وه‌ره، دبێژه هه‌ره، ببێژه دۆژه‌ھ دبێژه به‌هه‌شت. کورد وی فام ناکن، که‌س نزانه مه‌به‌ستا وی چ یه. ژخوه مه‌به‌ست ژی هه‌ر ئه‌وه: د ناڤ تۆز و بابلیسکا مه‌به‌ستان دا هه‌ر مه‌لایه‌ک وه‌ک پرتووکێن پیرۆز ل گۆر خوه ته‌فسیر دکه.
وه دیرۆکه‌ک ژ مه ڕا ئافراند: 15ێ ته‌باخا 1984 ێ؛ به‌ری وێ ڕۆژێ و به‌ری وێ سالێ بناخ بوونه؛ وه ئه‌و ڕۆژ و ئه‌و مه‌ھ و ئه‌و سال کرن ڕۆژا ژدایکبوونا کوردان. ژ 1984ێ هه‌تا ئیرۆ 36 سال چوون، 5-6 نفشێن نوو په‌یدا بوون؛ ب ژێبرێن نیڤخودایی و عه‌بدێن وی، وه به‌درخان به‌گ، شێخ ئوبه‌یدوڵاهێ نه‌هری، شێخ سه‌عید و سه‌یید ڕزا، قازی محه‌مه‌د و مه‌له مسته‌فایێ بارزانی؛ یێن به‌ری وان و پشتی وان هه‌موو ژ بیرا مه برن.
وه ئه‌ده‌بیاته‌کا نایلۆن ئافراند؛ وه نڤیسکار و هه‌لبه‌ستڤان و ڕه‌وشه‌نبیرێن خوه ئافراندن؛ په‌سنێ جوانیا سه‌رۆک، په‌سنێ “شۆره‌شا ڤه‌ژاندنا جڤاکا نوو” بوونه مۆهرا نڤیسکاری و هه‌لبه‌ستان. وه فه‌رقا مرۆڤ و حه‌یوانان؛ فکرین کوشت، شوونا مه هوون دفکرن. فکرین بوو پارا وه.
چما
وه گۆتنا چما ژ ناڤ فه‌رهه‌نگا بیرا مه ڕاکر. وه پرس کوشتن. وه قالبێ به‌رسڤێن ل فابریکه‌یا ده‌ره‌وان پاکێتکری پێشکێشی هه‌موو پرسێن مه کرن. وه ته‌ڤنا ترسێ، خه‌مساریێ و نۆرمال قه‌بوولکرنێ ل سه‌ر مه‌ژییێ مه ڕست. یێن کو نه‌پرسن چما، ل سه‌ر سه‌رێ مه بوون نڤیسکار و هه‌لبه‌ستڤان و ڕه‌وشه‌نبیرێن ناڤدار یێن ته‌له‌ڤیزیۆنان.
وه ترکیه؛ ترکیتی و ترکی ل به‌ر دلێ کوردا شرین کر؛
“ترکیا یا مه هه‌موویانه. ئه‌ڤ هه‌موو ب هه‌ڤ ڕا تورکییه نه. نه‌خوه ئه‌م مه‌جبوورن فه‌زیله‌تا ب هه‌ڤ ڕا ڕێڤه‌برن و ئاڤاکرنێ ئیسبات بکن.”
سۆسره‌ت و ڕسواتی ئێدی بوونه پارچه‌یه‌کی نۆرمال یێ مه‌ژیێ مه. هه‌ر کرن، هه‌ر گۆتن نۆرماله. کیژان سه‌رۆکێ کیژان مله‌تی دکاره وه‌ها ئه‌شکه‌ره، وه‌ها زه‌لال، وه‌ها بێترس وه‌لاتێ خوه، مله‌تێ خوه پێشکێشی هه‌بوونا مله‌تێ سه‌رده‌ست بکه؟ کیژان سۆسره‌ت، کیژان ڕسواتی دکاره مینا تشته‌کی پر نۆرمال پێرگی بێده‌نگیا ڕه‌وشه‌نبیرێن مله‌ته‌کی بێ؟
ڕه‌وشه‌نێ چار بهار نه‌دیتن. 7ێ تیرمه‌ها 2016ێ ل زاخۆیێ ڕه‌وشه‌نا 3 سالی د گه‌ل بابێ خوه هات کوشتن. هه‌موو ڕه‌وشه‌نبیر، هه‌موو نڤیسکار، هه‌موو پربێژێن ته‌له‌ڤیزیۆنان بێده‌نگ مان.
ل عاموودێ 27- 28خزیرانا 2013ێ وه ئێرشی خوه‌پێشانده‌ران کر. وێ ڕۆژێ ژی، ئیرۆ ژی ڕه‌وشه‌نبیر؛ نڤیسکار و هه‌موو پربێژ و ئانالیستێن ته‌له‌ڤیزیۆنان وه بێده‌نگن.
وه جیهانا سنفا نه‌هێ
https://www.facebook.com/jan.dost.official/videos/686755818845448
سه‌باح به‌شیر حسێنێ 16 سالی :
https://www.facebook.com/jan.dost.official/videos/357339251944636
و ڤێ داوییێ ژی ڕۆنیدایا 10 سالی ڕه‌ڤاندن. ڕێخستنێن وه یێن ڕه‌وشه‌نبیری، ناڤێن وه یێن قه‌راسه، هه‌موو بێده‌نگن.
https://www.facebook.com/jan.dost.official/videos/280500426529266
نه جارا پێشی یه، نه ژی جارا داویێ یه هوون زارۆکا دکوژن، دره‌ڤینن. هوون ژ ڕوندکێن دایکان و ژ لاڤلاڤا دایک و بابێن کو ل قه‌ندیلێ ل گۆرستانێن زارۆکێن خوه دگه‌رن، تێر نه‌بوون؟
وه جڤاکا کوردی سه‌رووبن کر؛ وه چ تشتێ بێهنا کوردی، کورده‌واری، کوردیتیێ ژێ بێ، سه‌قه‌ت کر؛ وه هه‌موو وار و هه‌موو بهایێن جڤاکی کوشتن و شوونا وان نایلۆن و پرۆته‌ز دانین.
نه‌بێژن شه‌ره، ئه‌م چ بکن نۆرماله. ده‌وله‌تا ترکی زالمه.
ژخوه پرس ژی ئه‌ڤه: فه‌رقا وه و وێ ده‌وله‌تێ چ یه گه‌لۆ؟
رەمزی كەریم-سوێد
2020.07.11
