کورتەبەحسەک ل سەر رەفەرەندوم یان گشتپرسیێ
نەوزاد بەرواری
رەفەراندوم ئان ژی گشتپرسی، ئانکو وەرگرتنا بیروبوچونێن هەمی تاکێ جڤاکێ ل سەر بابەتەکێ گرنگ وەک: گوهورینا هندەک بەندێن دەستورێ وەلات، گشتپرسی ژ بۆ جودابوونا نەتەوەیەک ژ دەولەتا فەرمانرەوا، گشتپرسی ژ بۆ گوهورینا سیستەما دەسهەلاتا دەولەتێ ژ پاشاتیێ بۆ کوماریێ ئان ژی بریارا کەتنا ناڤ هەڤپەیمانیەکا ناڤدەولەتی دا…
مەبەست ژ گشتپرسیێ ئەوە کو مافێ دەنگدانا پرانیا گەل پاراستی بیت.
د سەدسالا 18ێ و هێڤە ل ئەورۆپایێ ئەڤ گشتپرسیە گەلەک هاتە بکارئینان ژ بۆ دیارکرنا ئاخ و نفشێ هندەک نەتەوەیان و گرێدانا وان ب هندەک دەولەتان ڤە، ب تایبەتی د جەنگێ جهانی یێ ئێکێ و دویێ دا گەلەک مفا ژ مژارا گشتپرسیێ هاتە وەرگرتن ژ بۆ چارەسەرکرنا سنورێن ناڤا دەولەتان دا. نمونە، پشتی جەنگێ جهانی یێ دویێ ئەلمانیا و فەرەنسا هندەک کێشەیێن د ناڤبەرا خوە دا ب رەفەراندومێ چارەسەر کرن. یەکێتیا سوفیەتێ د سالا ێ دا1939 دەڤەرا لڤوڤ و هندەک دەڤەرێن دی بئەنجامدانا رەفەراندمێ ب سەر سوفیەتێ ڤە بەردان . هندەک زانایێن یاسازان هزر دکەن کو رەفەراندوم ئامرزاێ بێهێزکرنا دەستوری یە، لێ د کریار دا بەروڤاژی خویا بوویە کو هێزا وێ ژی ئەوە کو هەمی گەل دەنگی ل سەر بابەتەکەی ددەت.
گشتپرسی د وەلاتێن دیکتاتۆری دا هندەک جاران گەلەک ب مفایە، بۆ نمونە، رەفەراندومێن سالا1978 و سالا 1980 هەر وەسا سالا 1988 بۆ ئەگەرێ ژناڤچوونا دیکتاتورێ شیلێ پینوشێن. مژارا گشتپرسیێ د داویا سالێن 1980 دا گەلەک خورتر بوویە و حەتا نوها باشترین و کاراترین شێوازێ گەهەشتنێ یە بۆ سەربەخوەیێ.
بێ گومان گشتپرسی چەند جهێ کەیفخوەشیا گەلێ کو راپرسیێ دکەت بیت دو هندە مژارا راپرسیێ بۆ دەولەتا حاکم ب ئێش و نەخوشە، تایبەتی د روژهەلاتا ناڤین دا.
دمێژویا روژهەلاتا ناڤین دا دەولەتا بەحرێن یەکەم دەولەتە کو ب گشتپرسیێ سەرخوەبوونا خوە وەرگرتی و ژبن دەستێ ئیرانێ هاتیە ئازاد کرن، ئەو ژی پشتی چەندان سالان ڤەکێشای ل سالا 1971 پشتی رەفەراندومەکێ خەلکێ بەحرێن دەنگ دا بو جودابون ژ ئیرانێ و شاهێ ئیرانێ ب نەچاری قەبول کر.
سالا 1990 یۆگوسلاڤیا پشتی د ئەنجامێ شەر و رەفەراندومێ ب سەر چەند دەولەتان دا دابەش بوو. یەکێتی سوفیەت ژ ئەنجامێ رەفەراندومێ ب سەر 15 دەولەتێن سەربخوە دا پارچە بوو. دیسان ب گشتپرسیێ ل گەلەک دەولەتێن کو چەند نەتەوە تێدا دژین د دەستورێ وان داهاتیە کو ژ بۆ ئەنجامدانا هەر گشتپرسیەکێ پێویستە هەمی خەلکێ وی وەلاتی بەشداریێ د وێ راپرسیێ دا بکەت. بو نمونە، وەلاتێ ئوکراینایێ پشتی رووسیایێ بەشەک ژ وەلاتێ وان داگیر کری، رووسیایێ گشتپرسی ل دیف یاسایێن خوە ل وێ دەڤەرا داگیرکری کر. وەکی دەڤەرا دونباس و دەنتسک و لهوگان، لێ ئوکراینا ب ڤێ گشتپرسیێ رازی نەبوو، ژ بەر کو ل دیڤ دەستورێ ئوکراینایێ، بەندێ 71 و بەندێ 72 ژ بۆ هەر راپرسیەکێ پێدڤیە ل سەر ئاستێ هەمی ئکراینا بێنە کرن و هەمی خەلکێ ئوکراینا یێ مافێ دەنگدانێ هەبیت دەنگێ خوە بدە، لێ پبەرپرسێن رووسیایێ د وێ راپرسیا وان ل هندەک هەرێمێن داگیرکری کەری د بن گەفێن چەکی خەلک نەچار کر کو ل دیڤ دلێ رووسیایێ دەنگ بدەن. پشتی نەرازیبوونا ئوکراینایێ، حکومەتا رووسیا داخویاکرن کو وان ل دیڤ بەیاننامەیا نەتەوەێن ئێکگرتی یا سالا 1970رووسیا مافی ب خوە ددەت کو سنورێن ئوکراینا قەبوول نەکەت ژ بەر ئەگەرێ پێشەلکرنا مافێ گەلێ رووس ل وان دەڤەرێن رووس تێدا دژین، ئوکراینا سیاسەتەکا فاشیستی ل هەمبەر رووسێن خوەجهێ وێرێ بکار دئینیت. لێ ئوکراینا ڤێ چەندێ رەت دکەت و دبێژن ئەو بەیاننامەیا رووسیا بەحس ژێ دکەت ژ بۆ دەولەتێن کولونیالیزمێ بکار هاتیە. هەر وەسا ئوکراینا دبێژیت ئەو ئاخا رووسایێ داگیر کری ئاخا ئوکراینایێ یە و ل ولاتێ ئوکراینا چو کولونی نینە و ئاخفتنێن رووسایێ بێ بنەمانە.
لێ هندەک وەلات ژی هەنە کو د دەستورێ وان وەلاتان دا چو بەند و مادەیێن دەستوری نینن بەحسا گشتپرسیێ بکەن. وی چاخی ل دیف یاسایێن ناڤدەولەتی مافێ وانە هەر چاخێ بڤێن گشتپرسی بکەن.
ب مخابنی ڤە هندە دەولەت ژبەر بوچونێن شوفینی گشتپرسی قەبوول ناکەن، وەک دەولەتا عێراقێ د سالا 2017 ێ دا رەفەرەندوما کوردستانێ قەبوول نەکر، هەر وەسا گشتپرسیا کەتەلونیا بو جودابوونێ ژ ئیسپانیا سالا2017 نەهاتە قەبوول کرن
