کورتەبەحسەک ل سەر رەفەرەندوم یان گشتپرسیێ

نەوزاد بەرواری

رەفەراندوم ئان ژی گشتپرسی، ئانکو وەرگرتنا بیروبوچونێن هەمی تاکێ جڤاکێ ل سەر بابەتەکێ گرنگ وەک: گوهورینا هندەک  بەندێن دەستورێ وەلات،  گشتپرسی ژ بۆ جودابوونا نەتەوەیەک ژ دەولەتا فەرمانرەوا، گشتپرسی ژ بۆ گوهورینا سیستەما دەسهەلاتا دەولەتێ ژ پاشاتیێ بۆ کوماریێ ئان ژی بریارا کەتنا ناڤ هەڤپەیمانیەکا ناڤدەولەتی دا…

 مەبەست ژ گشتپرسیێ ئەوە کو مافێ دەنگدانا پرانیا گەل پاراستی بیت. 

د سەدسالا 18ێ  و هێڤە ل ئەورۆپایێ ئەڤ گشتپرسیە گەلەک هاتە بکارئینان ژ بۆ دیارکرنا ئاخ و نفشێ هندەک نەتەوەیان و گرێدانا وان ب هندەک دەولەتان ڤە، ب تایبەتی د جەنگێ جهانی یێ  ئێکێ و دویێ دا گەلەک مفا ژ مژارا گشتپرسیێ هاتە وەرگرتن ژ بۆ چارەسەرکرنا سنورێن ناڤا دەولەتان دا. نمونە، پشتی جەنگێ جهانی  یێ دویێ ئەلمانیا و فەرەنسا هندەک کێشەیێن د ناڤبەرا خوە دا ب رەفەراندومێ چارەسەر کرن.  یەکێتیا سوفیەتێ د سالا ێ دا1939 دەڤەرا  لڤوڤ و هندەک دەڤەرێن دی بئەنجامدانا رەفەراندمێ  ب سەر  سوفیەتێ ڤە بەردان .  هندەک زانایێن یاسازان هزر دکەن کو رەفەراندوم ئامرزاێ بێهێزکرنا دەستوری یە، لێ د کریار دا بەروڤاژی خویا بوویە کو هێزا وێ ژی ئەوە کو هەمی گەل دەنگی ل سەر بابەتەکەی ددەت.

  گشتپرسی د وەلاتێن دیکتاتۆری دا هندەک جاران گەلەک  ب مفایە،  بۆ نمونە،  رەفەراندومێن سالا1978 و سالا 1980 هەر وەسا سالا  1988 بۆ ئەگەرێ ژناڤچوونا دیکتاتورێ شیلێ   پینوشێن.  مژارا گشتپرسیێ د داویا سالێن 1980 دا گەلەک خورتر بوویە و حەتا نوها باشترین و کاراترین شێوازێ گەهەشتنێ یە  بۆ سەربەخوەیێ.

 بێ گومان گشتپرسی چەند جهێ کەیفخوەشیا گەلێ کو راپرسیێ دکەت بیت  دو هندە  مژارا راپرسیێ بۆ دەولەتا حاکم ب ئێش و نەخوشە،  تایبەتی  د روژهەلاتا ناڤین دا.

 دمێژویا روژهەلاتا ناڤین دا دەولەتا بەحرێن یەکەم دەولەتە  کو ب گشتپرسیێ سەرخوەبوونا خوە وەرگرتی و ژبن دەستێ ئیرانێ هاتیە ئازاد کرن،  ئەو ژی پشتی چەندان سالان ڤەکێشای  ل سالا 1971 پشتی رەفەراندومەکێ خەلکێ بەحرێن دەنگ دا بو جودابون ژ ئیرانێ و شاهێ ئیرانێ ب نەچاری قەبول کر.

 سالا 1990  یۆگوسلاڤیا پشتی د ئەنجامێ شەر و رەفەراندومێ ب سەر چەند دەولەتان دا دابەش بوو.  یەکێتی سوفیەت  ژ ئەنجامێ رەفەراندومێ ب سەر  15 دەولەتێن سەربخوە دا پارچە بوو. دیسان ب گشتپرسیێ ل گەلەک دەولەتێن کو چەند نەتەوە تێدا دژین د دەستورێ وان داهاتیە  کو ژ بۆ ئەنجامدانا هەر گشتپرسیەکێ پێویستە هەمی خەلکێ وی وەلاتی بەشداریێ د وێ راپرسیێ دا بکەت. بو نمونە،  وەلاتێ ئوکراینایێ  پشتی رووسیایێ  بەشەک ژ وەلاتێ وان داگیر کری،  رووسیایێ گشتپرسی ل دیف یاسایێن خوە ل وێ دەڤەرا داگیرکری کر.  وەکی دەڤەرا دونباس و دەنتسک و لهوگان،  لێ ئوکراینا ب ڤێ گشتپرسیێ رازی نەبوو، ژ بەر کو ل دیڤ دەستورێ ئوکراینایێ،  بەندێ 71 و بەندێ 72  ژ بۆ هەر راپرسیەکێ پێدڤیە ل سەر ئاستێ هەمی ئکراینا  بێنە کرن و هەمی خەلکێ ئوکراینا یێ مافێ دەنگدانێ هەبیت دەنگێ خوە بدە، لێ پبەرپرسێن رووسیایێ د وێ راپرسیا وان ل هندەک هەرێمێن داگیرکری کەری د بن گەفێن چەکی خەلک نەچار کر کو ل دیڤ دلێ رووسیایێ دەنگ بدەن. پشتی نەرازیبوونا ئوکراینایێ،   حکومەتا رووسیا داخویاکرن کو وان  ل دیڤ بەیاننامەیا نەتەوەێن ئێکگرتی یا سالا 1970رووسیا مافی ب خوە  ددەت  کو سنورێن ئوکراینا قەبوول نەکەت ژ بەر ئەگەرێ پێشەلکرنا مافێ گەلێ رووس ل وان دەڤەرێن رووس تێدا دژین،  ئوکراینا سیاسەتەکا فاشیستی ل هەمبەر رووسێن خوەجهێ وێرێ بکار دئینیت.  لێ ئوکراینا ڤێ چەندێ رەت دکەت و دبێژن ئەو بەیاننامەیا رووسیا  بەحس ژێ دکەت ژ بۆ دەولەتێن کولونیالیزمێ بکار هاتیە. هەر وەسا ئوکراینا دبێژیت ئەو ئاخا رووسایێ داگیر کری ئاخا ئوکراینایێ یە و ل ولاتێ ئوکراینا چو کولونی نینە و ئاخفتنێن رووسایێ بێ بنەمانە.

  لێ هندەک  وەلات ژی هەنە کو د دەستورێ وان وەلاتان دا چو بەند و مادەیێن دەستوری نینن بەحسا گشتپرسیێ بکەن.  وی چاخی ل دیف یاسایێن ناڤدەولەتی مافێ وانە هەر چاخێ بڤێن گشتپرسی بکەن. 

ب مخابنی ڤە هندە دەولەت ژبەر بوچونێن شوفینی گشتپرسی قەبوول ناکەن،  وەک دەولەتا عێراقێ  د سالا 2017 ێ دا رەفەرەندوما کوردستانێ قەبوول نەکر، هەر وەسا  گشتپرسیا کەتەلونیا بو جودابوونێ  ژ ئیسپانیا سالا2017 نەهاتە قەبوول کرن