ئیرۆ عه‌ردنیگارییا کو ئه‌رمه‌نستان و ئازه‌ربه‌یجان وه‌ک خاکا خوه دبینن و ل سه‌ر وێ شه‌ر دکن، عه‌ردنیگاریا کوردان ئا دیرۆکی یه. ئه‌ڤ عه‌ردنیگاری د بن ده‌ستهلاتدارییا ئیمپراتۆرییا مه‌دیا کورد دا بوو و ب کۆنفه‌ده‌رالیزما عه‌شیرێن کوردان دهات برێڤه‌برن. ده‌ما کو ل ڤێ عه‌ردنیگارییێ کۆنفه‌ده‌راسیۆنێن عه‌شیرێن کوردان هه‌بوون، ل ڤێ هه‌رێمێ نه ئه‌رمه‌نی و نه ژی ئازه‌ری هه‌بوون. هاتنا ئه‌رمه‌نی و ئازه‌رییان بۆ ڤێ عه‌ردنیگارییێ ب سه‌رده‌مێن پێشه‌رۆژێ را هه‌ڤده‌مه. ئیرۆ، ل ڤێ هه‌رێما قه‌دیم یا کوردان ئێدی بەحسێ کوردان نایێ کرن. پۆلیتیکایێن ئاسیمیلاسیۆنێ یێن کو هه‌ر دو وه‌لاتان ل سه‌ر کوردان کرن و ب دارێ زۆرێ کۆچکرنا کوردان ژ ڤێ هه‌رێمێ، هه‌ما بێژه ناهێله کو ل ڤر هه‌بوونا کوردان بێ سه‌ر زمان. کوردێن کو د ناڤبه‌را ڤان هه‌ر دو وه‌لاتان ئاسیمیله بوونه، کۆچبه‌ر بوونه و ئاسێ مانه.
کوردستانا سۆر ژ ده‌شتا مووگانێ ده‌ست پێ دکه هه‌تا ل هه‌ڤ کۆمبوونا چه‌مێن ئاراس و کورا؛ عه‌ردێ کو ژ ور دگەهژه که‌لبه‌جارێ (پارێزگه‌هه‌ک کوردستانا سۆر)، د ناڤبه‌را سالێن ۱۹۲۰-۱۹۳۰-ئان دا د ناڤ عه‌ردنیگارییا نه‌ته‌وی یا کوردی دا کو ب ناڤێ “کوردستانا سۆر” تێ ناسکرن، دا بوو. د سالا ۱۹۲۳ئان دا ژ ئالییێ کۆمیته‌یا برێڤه‌بر یا ناڤه‌ندی یا ئازه‌ربایجانێ ڤه وه‌ک یه‌کینه‌یه‌ک دیسیپلینێ یا کوردستانێ هات ناسکرن.
ئا. بووکشپان د پرتووکا خوه یا ب ناڤێ “کوردێن ئازه‌ربایجانێ” دا سینۆرێن ڤێ یه‌کینه‌یێ وها راڤه کریه: “سینۆرێن باکورێ ناڤچه‌یا کوردستانا که‌ڤن هه‌تا ناڤچه‌یا گه‌نجا یا مورۆڤداگێ درێژ دبن.ب ئاڤا کو ژ رێزه چیا دهه‌رکی دیار بوو. کوردستان ب ناڤچه‌یا نۆر-به‌یازت (کامۆ-سۆر) یا ئه‌رمه‌نیستانێ را ب چه‌مێ کو د زنجیرا چیایێن کانگور-ئالانگه‌ز (گۆنور ئه‌له‌گه‌ز) را ده‌رباس دبوو را هه‌ڤسینۆر بوو. ل باشوورێ رۆژهلات ژی هه‌تا پارێزگه‌هێن ده‌ره‌له‌یه‌ز و زه‌نگه‌زوورێ دچوو. سینۆرێن باشوور-رۆژهلاتێ کوردستانێ ژ ناڤچه‌یا جه‌وانسر یا که‌ڤن د سه‌ر چه‌مێ هه‌که‌ری را ده‌رباس دبوون، ژ گوندێ ئه‌فه‌ندیله‌ر ده‌ست پێ دکرن و هه‌تا دگەهژن ملخه‌له‌ڤ، شاخێ چه‌پێ یێ هه‌که‌ری. کوردستان ل باشوور-رۆژهلاتێ سینۆرێ قه‌ره‌باخێ یه و ئه‌ڤ سینۆر ژ جهێ کو ئاڤا ملخه‌له‌ڤ ب هه‌که‌ری را تێکه‌ل دبه هه‌تا زنجیرا چیایێن موورۆڤداگێ درێژ دبن. جته‌س؛ ژ لاجین (پرجان)، که‌لباجه‌ر (که‌ڤن باژه‌ر)، زه‌نگلان، کوبادل، جه‌برال و به‌شه‌ک ژ زه‌نگه‌زوورێ پێک دهات.
د سه‌دسالا ۱۹ئان دا گه‌لێ کورد ل ڤێ هه‌رێمێ کۆم بوویه. کوردان هه‌تا سه‌دسالا ۲۰ئان ل ڤر باندۆرا خوه پاراستیه. یه‌کیتییا کۆمارێن سۆڤیه‌ت ئێن سۆسیالیست کو د سالا ۱۹۱۷ دا هات دامه‌زراندن، ل جهێن کو نه‌ته‌وه‌یێن خوه‌دی نفووسا پر زێده بوون، ده‌وله‌تێن ل گۆر مافێ چاره‌نووسی ئاڤا کرن. ب ئینسییاتیفا یه‌کیتییا سۆڤیه‌تێ د ناڤبه‌را سالێن ۱۹۲۳-۱۹۲۹ئان دا ل باشوورێ رۆژاڤایێ ئازه‌ربه‌یجانا باکور ده‌وله‌تا ئۆتۆنۆم یا کوردستانا سۆر هات ئاڤاکرن. د سالا ۱۹۲۹ئان دا ب باندۆرا لۆبییا ئه‌رمه‌نییان، ده‌ردۆرێن نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستێن ئازه‌ری و موستافا که‌مال و ئه‌کیبا وی یا ل دۆرا ستالین و ده‌ردۆرا وی، ستالین داوی ل ئۆتۆنۆمییا کوردان ئانی.
سه‌ده‌ما کو کۆمارا ترکییێ دژبه‌رییا ده‌وله‌تا ئۆتۆنۆم یا کوردستانا سۆر دکه؛ تێکۆشینا کۆمارا نوو ئاڤاکری یا ب سه‌رهلدانێن کوردان را بوو. یه‌کسه‌ر پشتی ته‌په‌سه‌رکرنا سه‌رهلدانا شێخ سه‌عید یا د سالا ۱۹۲٥ئان دا، د ناڤبه‌را سالێن ۱۹۲٦-۱۹۳۰ئان دا ل ئاگری و ده‌ردۆرا وێ ب پێشه‌نگییا گه‌نه‌رال ئیحسان نووری سه‌رهلدانه‌ک ده‌ست پێ کر. هه‌گه‌ر ئۆتۆنۆمییا کوردستانا سۆر نه‌هاتبا راکرن، دکاربوو روحێ یه‌کیتییا نه‌ته‌وی د ناڤ کوردان دا بئافراندا. د چارچۆڤه‌یا ئیحتیمالا یه‌کبوونا کوردان دا، موستافا که‌مال ب رێیا دیالۆگێ ب رژێما ستالین ره ده‌ستتێوه‌ردانا ڤێ ره‌وشێ کر. ب سه‌رکه‌فتنا ڤێ پێنگاڤێ را خوه‌سه‌رییا کوردستانا سۆر ژ هۆلێ هات راکرن. کورد ژ جیهو وارێن وان هاتن ده‌رخستن. د ئه‌نجامێ دا یه‌کیتییا سۆڤیه‌تێ، ترکییێ و ئیرانێ ب هه‌ڤ را ته‌ڤگه‌رییان و سه‌رهلدانا ئاگرییێ د سالا ۱۹۳۰ئان دا هات ته‌پساندن.
ب راکرنا ئۆتۆنۆمییا ل کوردستانا سۆر، جارا یه‌که‌مین د سالا ۱۹۳۰ئان دا و جارا دویه‌مین ژی د سالا ۱۹٤٥ئان دا کورد ژ عه‌ردنیگارییا خوه هاتن ده‌رخستن. ئه‌ڤ ره‌وش هەم ئازه‌ربایجان و هەم ژی ب کێری ئه‌رمه‌نیستانێ هات. ژ به‌ر کو پربوونا نفووسا کوردان ژ بۆ هه‌ردو ده‌وله‌تان ژی پرسگرێک بوو.
د داوییا سالێن ۱۹۸۰ئان دا، رووسیایێ ب ناڤێ خوه‌نووکرنێ ڤه‌گه‌راندنا گه‌لێن سرگوونی ل سه‌ر ئاخا خوه پێشوازی کر. کوردان ژی نوونه‌رێن خوه شاندن مۆسکۆڤایێ و ب گۆرباچۆڤ را هه‌ڤدیتن پێک ئانین. مۆسکۆ ئه‌و ره‌وش پێشوازی کر. لێ نه ئازه‌ربایجان و نه ژی ئه‌رمه‌نیستانێ ئه‌ڤ ره‌وش نه‌دخوه‌ست. د سالا ۱۹۹۰ئان دا ده‌ما یه‌کیتییا سۆڤیه‌تێ هلوه‌شییا، ره‌وشا کوردان نه زه‌لال بوو.
د ئه‌نجاما گرتنا قه‌ره‌باغێ ژ ئالییێ ئه‌رمه‌نیستانێ ڤه، د سالا ۱۹۹۲ئان دا کوردێن هه‌ری داوین یێن مایی ژی جهێن خوه یێن ل ور هێلان. ناڤێ هه‌موو وارگه‌هێن کوردان یێن ل ور ب ناڤێن ئه‌رمه‌نی هاتن گوهه‌رتن. ئیرۆ عه‌ردنیگارییا کو ئازه‌ری و ئه‌رمه‌نی لێ شه‌ر دکن، عه‌ردنیگارییا کوردان یا دیرۆکی یه. لێ مخابن ئیرۆ د عه‌ردنیگارییا دیرۆکی یا کوردان دا ناڤێ کوردان نایێ بلێڤکرن.
رۆژەڤاکورد
