کوردستان و شارستانیەت
گۆمان تێدا نینە، کو کوردستان، ئێکە ژدێرینترین ھەرێمێن جیھانێ یێن مڕۆڤ لسەر ژیای و تێدا گەشەکریە، شینوارێن کەڤنارێن مرۆڤایەتییێ وێ چەندێ پشت ڕاست دکەن کو مرۆڤێ دەستپێکی (نیاندەڕتال) بۆ یەکەم جار ل کوردستانێ ژیایە و ھەستیکێن وی دشکافتا شانادەر ل دەڤەرا بارزان ھاتینە دیتن کو لگۆر شینوارناسان ئەڤ ھەستیکە بۆ بەری ٧٥ ھزار سالان ڤەدگەرن.
دیسان ل کوردستانێ ژبۆ جارا یەکەم مڕۆڤی شێوازێ ژیانا شکەفتان گوھڕی بۆ گوندان و یەکەمین گوند ددیروکا مروڤایەتیێ دا ل کوردستانێ ھاتینە ئاڤاکرن مینا؛ گوندێ چەرمۆ لدەڤەرا چەمچەماڵ و گوندێ نەرمۆ لدەڤەرا سێمێلێ.
لسالا ١٩٨٨ ل موسکۆیا پایتەختێ ڕۆسیایێ دوو پەرتوک کەتن دەستێ من بناڤێ (الجدید حول الشرق القدیم) و كتێبا دن ژی بناڤێ ( المدن الاولی) کو ژزمانێ ڕۆسی ھاتبوون وەرگێڕان بۆ سەر زمانێ عەرەبیی و تا نوکە ئەو ھەردوو پەرتوک لدەف من دپاراستینە،
د پەرتوکا یەکەمدا ھاتبوو کو مڕۆڤی ژبۆ جارا یەکەم ل کوردستانێ دەست بچاندنێ کریە و ئاماژە بدەستکافتەکێ شاندەکێ پشکنینێن شینواران یێ ئەلمانیا ڕۆژھەلات-پۆلۆنی ھەڤبەش دابوو کو وان ل سالا ١٩٦٩ دەرئەنجامێ لێگەڕینێ دسەر عمبارەکا گەنمی ژێر عەرد ھەلبوون ل دەڤەرا شەنگالێ ، ل گۆر وان شینوارناسان ئەو عمبارا گەنمی ژ بۆ ١٤ ھزار سالان بەری زاینێ ڤادگەرە، لڤی دەمی پتر ژنیڤا ئەورۆپا بکێری ژیانێ نەدھات ژبەرکۆ بەستی بوو ونخافتی بوو ژبەفرێ.
د پەرتۆکا دووێ دا (المدن الاولی) ھاتبوو کو لکوردستانێ (ناڤێ کوردستانێ وەک خۆ ھاتبوو) بو جارا یەکەم سیرامیک ھاتیە چێکرن و بەرھەم ئینان.
ھەلبەت سەرەرای کو شینوار وبەرمایێن شارستانیەتا سومەریان یا کو دھێت ھەژمارتن یەکەم شارستانی ددیرۆکێ دا ل باشۆرێ عێراقێ بوویە، لێ دیرۆکناسێ ناڤدارێ عێراڤی محمد باقر، دبێژە شارستانیەت ژباکۆر بەر ب ژێریا عێراڤێ چوویە و ھاتیە سەلماندن کو نێزیکبوونەکا مەزن یا زمانڤانی دناڤ بەرا کورد و سومەریا دا ھەیە ،نە تنێ سۆمەری بەلکۆ تەڤایا مللەتێن کەڤن یێن چیایێن زاگرۆس مینا؛ کۆتی، خلدی، سۆباری، میتانی، جودی و لولوبی نە دوور و نە نێزیک چ پەیوەندی دگەل نەژادێ سامی نەبووینە، بەلکۆ ل گۆر گەلەک دیرۆکناسان ئەڤ مللەتێن ھان دگەل چەند تیرەکێن ئاریان مینا؛ میدی، کاردۆخی و ئارارتی مللەتێ کورد پێک تینن.
ئانکۆ ئەم دشێین بێژین کۆ کورد ژتێکەلی و ھەڤگرتن و خزمایەتیا ڤان مللەتان پێک ھاتیە.
ئەگەر ئەم ئێرۆ ژی تەماشەی مۆزایک و شیرازێ جڤاکی یێ مللەتی بکەین بۆ مە دیار دبیت کۆ ھندەک جوداھی یێن زاراڤی ، ئۆلی و کەلتوری دناڤ بەرا مەدا ھەنە و ل گۆر دیتنا من ئەڤ چەندە بووچۆنا دیرۆکناس محمد ئەمین زەکی بەگ پشت ڕاست دکەت دەمێ دبێژیت مللەتێ کورد دەرئەنجامێ تێکەلبوونا ئاری و کەڤنە مللەتێن چیایێن زاگرۆس چێبوویە.
ھەلبەت ڤان مللەتێن بباب وباپیرێن مە کوردان دھێن ھەژمارتن، خزمەتێن مەزن پێشکەشی مرۆڤایەتیێ کرینە و خودان دەسھەلات و شارستانیەتەکا پێشکەفتی بووینە. بتایبەتی میدیان، یێن کۆ ل گۆر ڕۆژھەلات ناسێ ڕۆس مینۆریسکی کوردا بنەڤیێن وان لقەلەم ددەت.
گومان تێدا نینە کو میدی کورد بوونە و کورد میدی بوونە بەلکی کەسەک بپرسیت بەلگەیێ تە چیە؟ تو ھوسا یێ ژخۆ پشت ڕاست.
تشتێ دیرۆکێ سەلماندی ئەوە کۆ میدیان دەولەتا خۆ لسالا ٧٠٠ پێش زاینێ دامەزراندیە لسەر دەستێ (دیاکۆی) دامەزراندیە وپایتەختێ ڤێ دەولەتێ ئەخباتان (ھەمەدان) بوو.
لسالا ٦١٢ پ. ز ئیمپراتوریەتا ئاشۆری بسەرکێشیا کەیاکسار (کەیخوسرەو) بڕێکەفتن دگەل بابلیان بسەرکێشیا نەبوخوخنەسر ڕۆخاندیە.
ل گۆر ڕێکەفتنا کەیاکسار پاشایێ میدی و نەبوخودنەسر پاشایێ بابلی دێ ھێزێن بابلیان ژباشۆر بەرەڤ نیناڤا (نینوی) پایتەختێ ئاشۆریان بڕێکەڤن و ھێرشی کەن سەر ئاشۆریان ،دەمێ دگەھن نیناڤا دێ بەرەڤ ڕۆژئاڤای چن، بۆ ڕامالینا بەرمایکێن وان. میدی ژی دێ ژڕۆژھلاتی بەرەڤ نیناڤا بڕێ کەڤن وھێرشی کەن دەمێ دگەھن نیناڤا دێ بەرەڤ باکۆر ڤە چن.
ھەلبەت ئەڤ ڕێکافتنە وەک خۆ ھات جێبەجێ کرن، بابلی تا کەنارێن دەریا سپی و سینا چوون وبۆ یەکەم جار سەبایێن جوھی ئینان بابل و میدی بەرەف باکۆر چوون تا دوماھی پێگەھێ ئاشۆریان ل حەڕانێ ڕۆخاندی.
ئەگەر مڕۆڤ تەماشەی نەخشێ دەسھەڵاداریا میدیا بکەت دێ بۆ مرۆڤی خویابیت کۆ کوردستانا ئیرۆ ھەمی ل ژێر دەستێ وان دا بوویە زێدەباری ھەموو ئیران و ئەفغانستان تا توخیبێن ھندستانێ دگەل ھندەک دەڤەرێن قەفقاس و ئاسیا ناڤێن. ژوی دەمی تا ئیرۆ ڕۆژ کوردان سەرەرای ھاتن و ژناڤ چوونا گەکەک ھێز و دەسھەڵاتداریێن دن پێگەھێ خۆ لسەر ئاخا خۆ پاراستیە.
لەوما من باوەریەکا موکم ھەیە کو کورد و میدی ئیک مللەت وئێک نەتەوەن.
ئدریس ئیسماعیل تروانشی
30.10.2018
