کۆمارا کوردستان ئاڤابوون و ژناڤچوون
د ۲۲ێ کانوونا پاشین سالا ۱۹٤٦ێ دا، ب ئالیکاریا یه‌کێتیا سۆڤیه‌تێ، ل مه‌یدانا چوارچرا یا مه‌هابادێ، کۆمارا کوردستان ژ ئالیێ قازی محه‌مه‌د ڤه هاته راگەهاندن.
ل سه‌ر ئاڤابوونا کۆمارا کوردستانێ ماکدۆوه‌ل وها دبێژه:
د داویا سالا ۱۹٤٥ێ دا ده‌ستهلاتا ته‌هرانێ ل ئازه‌ربایجانێ کۆنترۆلا خوه وندا کر، له‌شکه‌رێن گرێدایی پارتیا ده‌مۆکراتیک یا ئازه‌ربایجانێ له‌شکه‌رێن ئیرانێ ژ ئازه‌ربایجانێ ده‌رخستن. پشتی ڤێ ده‌رخستنێ حکومه‌تا نه‌ته‌وه‌یی یا ئازه‌ربایجانێ کۆنترۆلا خوه ل هه‌موو ڕۆژهلاتێ ئازه‌ربایجانێ کر. د ڤێ ڕه‌وشێ دا قازی محه‌مه‌د ژی مه‌جبوور ما کو ل ڕۆژاڤایێ ئازه‌ربایجانێ سه‌رخوه‌بوونا خوه ئیعلان بکه. د ۱٥ێ کانوونا پێشین یا ۱۹٤٥ێ دا ب مه‌راسیمه‌کا بچووک حکومه‌تا گه‌لێ کورد هاته ئاڤاکرن. حکومه‌تا کۆمارا کوردستانێ ژ ۱۳ وەزیران هاته ئاڤاکرن و د ۲۲ێ کانوونا پاشین ۱۹٤٦ێ دا ب سه‌رۆککۆماریا قازی محه‌مه‌د ل مه‌هاباد، بۆکان، نه‌غه‌ده و شنۆیێ، کۆمارا کوردستانێ هاته ئاڤاکرن. پارتیا ده‌مۆکراتیک یا ئازه‌ربایجانێ نه‌دخواست بێی وان کورد سه‌رخوه‌بوونا خوه ئیعلان بکن و ژ به‌ر ڤێ ژی قازی محه‌مه‌د ژ ئالیێ پارتیا ده‌مۆکراتیک یا ئازه‌ربایجانێ ڤە هاته ڤه‌خواندن ژ بۆ کو ژێ ڕا بێژن: “هوون دکارن حکومه‌ته‌کا هه‌رێمی یا گرێدایی ئازەربایجانێ ڤە ئاڤا بکن.” لێ ژ بۆ کو سۆڤیه‌تێ ئالیکاری ددا قازی محمه‌د، ئازەربایجان مه‌جبوور ما و هه‌بوونا کوردان یا خوه‌سه‌ر قه‌بوول کر. پاشی ژ بۆ کو یه‌کێتیا ئازه‌ربایجانی و کوردان د ۲۳ێ نیسانێ دا د ناڤبه‌را کورد و ئازه‌ربایجانیان دا هه‌ڤپه‌یمانه‌کا ئاشتیێ هاته ئیمزا کرن”. پشتی ده‌مه‌کی ده‌ستوورا بنگه‌هین یا کۆمارێ ئامادە کرن.
هه‌ر چقاس کۆمارا کوردستانێ ده‌مه‌کێ کورت به‌رده‌وام کر ژی، لێ د وێ ده‌مێ دا بوو ناڤه‌ندا سیاسه‌ت و ڕۆناهیێ. کۆمارا کو ل مه‌هابادێ هاتیه سازکرن، ئالایا نه‌ته‌وه‌یی یا کوردستانێ هلدا و گه‌ل ژی ئارتێشا وه‌لات سازکر. حکومه‌تا کۆمارێ هه‌روها ڕێخستنێن ئابۆری، جڤاکی، وێژه‌یی، هونه‌ری و له‌شکه‌ری ژی ساز کرن. ڕۆژنامه و گۆڤار ده‌رکه‌تن. سیسته‌ما برێڤه‌بر یا کۆمارێ ژی هاته سازکرن. هاته هه‌ولدان کو سیسته‌ما په‌روه‌رده و زمان بهێتە پێشخستن. زمانێ کوردی ب فه‌رمی هاته په‌ژراندن. شانۆیا کورد هاته سازکرن. ژ بۆ ژن د ئالیێ سیاسی و جڤاکی دا پێشبکه‌ڤن، د ۱٤ێ ئادارێ دا، کۆمیته‌یا ژنان هاته ئاڤاکرن. ژنا قازی محه‌مه‌د، مینا قازی، د خه‌باتێن ژنان دا ڕۆله‌کا ئەکتیڤ هەبوو و سه‌رۆکا کۆمیته‌یا ژنان بوو. هه‌روها هه‌ول هاته دایین کو تێکەلیێن دپلۆماسی ژی بهێنە خورتکرن. ب کورتی، هه‌رچه‌ند ته‌مه‌نێ کۆمارا کوردستانێ یێ کورت بوو ژی، لێ مه‌هاباد د ڤێ ده‌مێ دا بوو ناڤه‌ندا سیاسه‌ت و ڕه‌وشه‌نبریێ.
د ۲۳ێ نیسانا ۱۹٤٦ێ دا د ناڤبه‌را کورد و ئازه‌ریان دا په‌یمانه‌کا دۆستینی هاته ئامادەکرن. نوێنەرێ کوردان د بن ڕێبه‌ریا قازی محه‌مه‌د، نوێنەریا ئازه‌ریان ژی د بن ڕێبه‌ریا جه‌فه‌ر پیشه‌وه‌ری دا بوو. گه‌له‌ک که‌سێن ناڤدار و سه‌رۆکئه‌شیر د ڤێ په‌یمانێ دا هه‌بوون. ل ته‌برێزێ ئه‌ڤ په‌یمان هاته ئیمزا کرن.
د ٩ ێ تیرمه‌ها سالا ۱۹٤٦ێ دا پێشه‌وا ته‌ڤی ۳۰ که‌سان گه‌شته‌کێ دکه بۆ ته‌هرانێ کو ژ بۆ ماف و خوه‌ستەکێن کوردان ل گه‌ل رێڤەبەرێن تارانێ گه‌نگه‌شه بکه. لێ د ڤێ هه‌ڤدیتنێ دا ئارمانجا ڕێڤه‌بەریا تارانێ ئه‌و بوو کو کورد و ئازه‌ریان ل دژی هه‌ڤ بکاربینە و داویا هه‌ر دو کۆماران ب ده‌ستێ وان بینە.
د ڤان ڕۆژێن کو، پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د ل تارانێ بوو، هه‌ڤدیتنه‌کێ دگه‌ل پێشه‌وایێ سه‌رهلدانا ئاگری، ئیحسان نووری پاشا دکە. پشتی تێکچوونا سه‌رهلدانا ئاگری، ئیحسان نووری پاشا چووبوو تارانێ و ل وێرێ نیشته‌جی ببوو. د ڤێ هه‌ڤدیتنێ دا کو ل مالا ئیحسان نووری پاشا هاتبوو کرن، خوارزایێ قازی محه‌مه‌د، سه‌عید هوومایوون ژی ئامادە بوو، د ده‌ربارێ مالا ئیحسان نووری پاشا دا وەها دبێژه:
“د مالا ئیحسان نووری پاشا دا ئالایا کوردستانێ ب دیوار ڤه هلاوستی بوو، هه‌ر وه‌ها ل سه‌ر ماسه‌یا کارێ وی ئارما پارتیا خۆیبوون داچکاندی بوو.”
ل گۆر هه‌ڤپه‌یمانا ل چله‌یا ۱۹٤۲ێ دا ژ ئالیێ ئیران-سۆڤیه‌ت و ئینگلیزان هاتیه ئامادەکرن دڤیابوو کو ئینگلیز و سۆڤیه‌ت پشتی شه‌رێ جیهانی، د ٦ مه‌هان دا ژ ئیرانێ ده‌ربکه‌ڤن. لێ به‌ری ڤه‌کشینێ سۆڤیه‌تێ ل گه‌ل ئیرانێ هه‌ڤپه‌یمانه‌ک دی ئیمزا کر بوو کو تێکەلیێن سۆڤیه‌ت و ئیرانێ یێن ئابۆری دێ هه‌ر ده‌وام بکن و هه‌ر وسا هاتبوو گۆتن کو پرسگرێکا ئازه‌ربایجانێ (کوردستان ژی د ناڤ دا) پرسگرێکا ناڤخوه‌یی ئیرانێ یه و دڤێت ئیران ب ئاوایه‌ک ئاشتیانه ڤێ پرسگرێکێ چاره‌سه‌ر بکه. ۲٤ێ ئادارا ۱۹٤٦ێ دا له‌شکه‌رێن سۆڤیه‌تێ ده‌ست ب ڤه‌کشاندنێ کرن. ده‌ما ڤه‌کشینا هێزێن سۆڤیه‌تێ ژ ڕۆژاڤایێ ئیرانێ خه‌لاس بوو هێزێن له‌شکه‌ری یێن ئیرانێ د کانوونا پێشین سالا ۱۹٤٦ێ دا ئێریش بر سه‌ر ئازه‌ربایجان و کوردستانێ.
یه‌کێتیا سۆڤیه‌تێ ئەو ئالیکاری و پشتەڤانیا ددا قازی محه‌مه‌د و ئازه‌ریان هێدی هێدی پاشڤه کشاند و ده‌ست ب ڤه‌کشینا له‌شکه‌رێن خوه کر.
پشتی ڤه‌کشینا سۆڤیه‌تێ، کورد و ئازه‌ریان ل ده‌رگەهێ تاهرانێ ددا کو پرسگرێکێن وان ب ئاشتی بهێنە چاره‌سه‌ر کرن. ب سه‌رۆکاتیا پیشه‌وه‌ری د ناڤ هه‌یه‌تێ دا سه‌یفی قازی ژی هه‌بوو کو نوێنه‌رێ کوردان بوو، چوون تارانێ و ۱۳ێ خزیرانا ۱۹٤٦ێ دا هه‌ڤپه‌یمانه‌ک د ناڤبه‌را هه‌یه‌تێ و حکومه‌تا ئیرانێ دا هاته ئیمزا کرن. چەبد خال ژ وێ هه‌ڤپه‌یمانێ :
– داهاتوویێ ل ئازه‌ربایجانێ و کوردستانێ تێن کۆم کرن دێ %۷٥ێ ل هه‌رێمێ بمینه، %۲٥ ژی دێ بچه تارانێ.
– له‌شکه‌رێن ئازه‌ربایجانێ و کوردستانێ دێ وه‌ک ژاندارمایێن حکومه‌تا ئیرانێ بمینن.
– خوه‌ندن ل ڤان هه‌رێمان ب سێ زمانان بە: کوردی، فارسی، ئازه‌ری.
حکومه‌تا ئیرانێ ئەو پەیمان بن پێ کر و ل سه‌ر گۆتنا خوه نه‌ما و ئێریشی سەر ئازەبیجان و کوردستانێ کر.
٤ێ کانوونا پێشین ۱۹٤٦ێ هێزێن ئیرانێ ئێرش ل سه‌ر ئازه‌ربایجانێ کرن. د ۱٤ێ کانوونا پێشین سالا ۱۹٤٦ێ، هێزێن ئارتێشا ئیرانێ پایته‌ختا ئازه‌ربایجانێ ب ده‌ستخستن و به‌ر ب مه‌هابادێ ڤه مه‌شیان. هێزێن ئیرانێ د ۱۷ێ کانوونا پێشین سالا ۱۹٤٦ێ، کۆمارا کوردستانێ یا ل مه‌هابادێ هلوه‌شاند.۲۰ێ کانوونا پێشین هه‌موو کوردستان و ئازه‌ربایجان هاته داگیر کرن. سه‌رۆکێ ئازه‌ربایجانێ پیشه‌وه‌ری به‌ر ب سۆڤیه‌تێ ڤه ڕه‌ڤی، لێ قازی محه‌مه‌د ل مه‌هابادێ ما و سۆزا خوە ب جهئینا کو سۆز دا بوو د گەل خەلی خوە بمینە.
پێشه‌وا نه‌دخواست ئه‌و هۆڤیتیێن ل ئازه‌ربایجانێ چێبوون ل کوردستانێ ژی چێبن. سۆز دا گه‌لێ خوه کو هه‌تا داویێ ئه‌و دێ ل ماهابادێ بمینه و کو زه‌رار نەگەهیتە کوردستانێ دێ بخه‌بته.
گه‌نه‌رال مسته‌فا بارزانی ڕۆژا ۱۷ێ کانوونا پێشین ۱۹٤٦ێ ژ پێشه‌وا خاترا خوه خواست. ده‌ما خاترخواستنێ دا پێشه‌وا ئالایا کوردستانێ کو ل سه‌ر ماسه‌یا کارێ وی بوو، پێچا، ڕامووسا و دا ده‌ستێ مه‌لا مسته‌فا و گۆت:
“ئالایا کوردستانێ ل بال خوه بپارێزه! هێڤیدارم هوون ناهێلن ئه‌ڤ ئالایە بکه‌ڤه ئاخێ”
قازی محه‌مه‌د، وه‌زیرێ پاراستنێ سه‌یفی قازی و برایێ وی ئه‌بولقاسم سه‌در قازی کو نوێنه‌رێ مهابادێ بوو د پەرلەمه‌نتۆیا ئیرانێ دا، ل مه‌یدانا چارچرا جهێ کو کۆمارا مه‌هابادێ هاتبوو ئیعلانکرن، د ۳۱ێ ئادارا ۱۹٤۷ێ دا هاتن دارڤه‌کرن.
گۆتنا قازی محەمەد بەری کو بهێتە دارڤەکرن: “هوون نها قازی محه‌مه‌ده‌کی دکووژن. لێ سبێ دێ ژ هه‌ر دلۆپه‌کا خوینا من گه‌له‌ک قازی محه‌مه‌د ڕابن و د ڤێ ڕێ دا دێ بمه‌شن”
مفا ژ ویکیپێدیا هاتیە وەرگرتن
