کۆمکوژیا دێرسمێ و دارڤەکرنا سەید رزا
د ده‌ستپێکا سه‌دسالا ۲۰ئان دا به‌شه‌ک ژ به‌رپرسیارێن کوردان خوه وەسا قانع کرن کو ده‌ما ئەتاترک و هه‌ڤالێن وان یێن ئیتیحاد ته‌راقیێ ده‌ستهلاتداری ژ ئۆسمانیا وه‌ربگرن، دێ ره‌وشا کوردان و کوردستانێ باشتر ببه. ل کوردستانێ نه‌ته‌وه‌یا کورد دێ زێده‌تر خوه‌دیێ ماف به و ده‌ستهلاتدار و سه‌روه‌ر به.
ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی ژ بۆنا کو شه‌رێ خوه یێ ده‌ستهلاتداری ڤه‌شێرن، ژ ترکان و کوردان را گۆتن: “وه‌لات که‌تیە بن ده‌ستێ کافران و گاوووران، ئۆل یا ئیسلامی ژی ژ ده‌ست دچه.”.
کوردان و ترکان ژی ب ڤێ ده‌ره‌وێ باوه‌ر کرن، پشتگریا ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی کرن.
تشته‌کی گه‌له‌ک ئاشکه‌ره هه‌بوو کو ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی خەما وان مسلمانتی نه‌بوون. ژ بۆنا ڤێ ژی پشتی کو بوون ده‌ستهلاتدار، سیاسه‌تا وان یا ستراته‌ژیک نە ل دژی ترکێن بیورۆکراتێن سڤیل و له‌شکه‌ر بوو؛ لێ ل دژی مسلمانان و کوردان بوون.
ل رووسیایێ بۆلشه‌ڤیکان ئه‌نجاما کۆدەتایەکا له‌شکه‌ری ده‌ستهلاتداری د ئۆکتۆبرا ۱۹۱۷ئان دا ژ تسار گرتبوون. ل رووسیایێ دیکتاتۆریا خوه ئیعلان کربوون. ل دژی کاپیتالیزمێ و ئه‌مپه‌ریالیزمێ ژی د ناڤ شه‌ر دا بوون. ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی ژ بۆنا کو پشتگریا یه‌کیتیا سۆڤیه‌تان بگرن، گۆتن کو “ئه‌م ل دژی ئه‌مپه‌ریالیزمێ نە.”.
لینین ژی د ده‌ربارێ ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی دا په‌سندار بوو. نڤیساند کو “ل رۆژهلاتێ (ل شه‌رقێ) ل دژی ئه‌مپه‌ریالیزمێ شه‌رێ یه‌که‌مین یێ ملی شه‌ره ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی نه.”
ئەتاترک ب سیاسه‌تا خوه ب دوئالی سه‌رکه‌فتی بوو. ژ ئالیه‌کی دا دۆستانی ڤه پشتگریا ئینگیلته‌ره‌یێ و ئه‌ورووپایێ وه‌رگرت. ل ئالیێ دن، خوه ل دژی ئه‌مپه‌ریالیزمێ نیشان دا، پشتگریا یه‌کیتیا سۆڤیه‌تان وه‌رگرت. لێ هین د ناڤ شه‌رێ ده‌ستهلاتداری دا بوو، هه‌ڤالێن یه‌کیتیا سۆڤیه‌تان و به‌رپرسیارێن پارتیا کۆموونیست یا ترکیه‌یێ مسته‌فا سووپحی و هه‌ڤالێن وی د به‌حرا ره‌ش ده ب ده‌ستێ تۆپال ئۆسمان دان کووشتن.
ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی (یانی بیوراکراسیا سڤیل و له‌شکه‌ر) پشتی کو ده‌ستهلاتداری ژ ئۆسمانیان گرتن، ده‌مه‌کی درێژ ده‌رباس نه‌بوو دیکتاتۆریه‌ک ئاڤا کرن. د ڤێ دیکتاتۆریێ دا ل دژی پرانیا گه‌لێ ترک یێن ئیسلام و ل دژی نه‌ته‌وه‌یا کورد سیاسه‌ته‌ک قرێژ و خه‌ته‌ر و ستراته‌ژک یا ژناڤبرنێ مه‌شاندن.
رژێما دیکتاتۆری یا ئەتاترک، گه‌له‌ک ئاشکه‌ره دیار کر کو کوردستان نینە. کوردستان ئاخا وانه. لۆما ژی داگیر کر. نەبوونا کوردان وه‌ک ئیدیۆلۆژیه‌کا فه‌رمی یا ده‌وله‌تێ په‌ژراند. ترکبوونا کوردان وه‌ک سسته‌م و ئیدیۆلۆژی پێشڤه ئاژۆتن. ئه‌و ئۆتۆنۆمیا کوردستانێ یا ته‌نگ یا ده‌ما ئیمپاراتۆریا ئۆسمانی ژی، ژ هۆلێ راکرن. هه‌موو مافێن ملی یێن نه‌ته‌وه‌یا کورد ژ ناڤبرن. ئه‌و که‌سێن کو ژ نه‌ته‌وه‌یا کورد، کوردستانێ، هێژاییێن نه‌ته‌وه‌یا کورد قال کرن، سزا کرن و کووشتن. گه‌له‌ک ئاشکه‌ره سیاسەتا نەهێلانا کوردان و ژیۆسیدکرنا وان مه‌شاندن.
ل دژی ده‌وله‌ت و دیکتاتۆریا ئەتاترک ژ بۆنا کوردان خه‌بات و تێکۆشینا ملی فه‌رز ببوو. لۆما ژی د سالا ۱۹۱۹ئان دا کوردان ل کۆچگریێ ژ بۆنا سه‌رخوه‌بوونا کوıردستانێ که‌تن ناڤ تێکۆشینه‌ک نه‌ته‌وه‌یی. ده‌وله‌تا ئەتاترک ئه‌و سه‌رهلدان ب قه‌تلیعامێ ته‌مراند. پشت را ژی سه‌رهلدان و تێکۆشینا نه‌ته‌وه‌یی یا سالا ۱۹۲٥ئان و سه‌رهلدانا ئاگریێ و تێکۆشینێن دن یێن نه‌ته‌وه‌یی ب قه‌تلیعامان ته‌مراندن. سه‌رۆکێن وان ته‌ڤگه‌ران کووشتن و ئیعدام کرن. کورد، ژ کوردستانێ دوور خستن. خوه‌ستن کو ده‌مائۆگرافیا کوردستانێ بگوهه‌رن و کوردستانێ بکن ترک.
قه‌تلیعاما دەرسمێ
ده‌رسیم د ناڤ ئارامیێ دا ژیانا خوه ددۆماند. خوه‌دیێ ژیانا ئۆتۆنۆم و تایبه‌ت بوو. ده‌رسیمێ ب ئاوایه‌کی بێده‌نگ ژیان و سیسته‌م و دیکتاتۆریا که‌مالیستان نه‌په‌ژراند. ئه‌و سیسته‌م قه‌بوول نه‌کر. وێ ده‌مێ ده‌وله‌تا ئەتاترک بریار دا کو ده‌رسیمێ “ته‌ربیه‌ت” بکه و ته‌سلیم بگره. لۆما ژ بۆنا کو ده‌ست ب حه‌ره‌که‌ته‌کا له‌شکه‌ری یا خورت بکه، ئاماده‌کاری کر. راپۆرت ئاماده کرن. ئاژان/سخوورێن خوه شاندن ده‌رسیمێ. پشتی ئاماده‌کاریه‌کا مه‌زن ل ده‌رسیمێ ته‌ڤگه‌ر و حه‌ره‌که‌تا له‌شکه‌ری یا ده‌وله‌تێ ده‌ست پێ کر. راسته راست ده‌ست ب قه‌تلیعامێ کرن. ل ده‌رسیمێ ژن و مێر، کال و پیر، جوان و زارۆک ب مه‌تۆده‌کی بارباری و هۆڤ ب کار ئانین.
ژ بۆنا کو ڤێ قه‌تلیعاما خوه ژی ره‌وا و مه‌شروع نیشان بده‌ن، دیار کر کو ل ده‌رسیمێ سه‌رهلدانه‌ک و ئیسیانه‌ک ل هه‌مبه‌ری ده‌وله‌تا ئەتاترک هه‌یه. لێ یا راست گه‌له‌ک ئاشکه‌ره بوو کو ل ده‌رسیمێ سه‌رهلدانه‌ک و ئیسیانه‌ک نەبوو. ده‌وله‌تا ئەتاترک ژ بۆنا کو ده‌رسیمێ ته‌سلیم بگره، بکه جیوارێ ده‌وله‌تا ئەتاترک ده‌ست ب ته‌ڤگه‌ر و حه‌ره‌که‌ت له‌شکه‌ری کربوو.
هه‌موو به‌لگه و هه‌لوه‌ستا سه‌رۆک سه‌یید رزا و هه‌ڤالێن وی ژی، ڤێ راستیێ نیشان ددن. ئه‌گه‌ر نیه‌تا سه‌یید رزا هه‌ڤالێن وی سه‌رهلدان و ئیسیان ببوویا، وێ ده‌مێ ژ بۆنا کو پرسێ چاره‌سه‌ر بکن نه‌دچوون ئه‌رزینجانێ و دیل نه‌دهات گرتن. له‌ورا هه‌لوه‌ستا وی یا دارڤه‌کرنێ ژی دیار دکه کو ئه‌و کورده‌ک و سه‌رۆکه‌کی چقاس بجەرگ و بێ ترسه. هه‌گه‌ر سه‌رهلدان هه‌بوویا، وی وێ ده‌مێ ل چیایێن ده‌رسیمێ مرن و شه‌هیدبوون ددا به‌رچاڤ، ل دژی ده‌وله‌تا ئەتاترک سه‌رهلدانا خوه ددۆماند. د چیایێن ده‌رسیمێ دا ژی ده‌وله‌تا ترک یا وێ ده‌مێ نه‌دکاری کو وی ته‌سلیم بگره.
د زەمانێ ته‌کنۆلۆژیێ دا ده‌وله‌تا ترک ٥۰ ساله کو ل ده‌رسیمێ نکاره زۆرا چه‌ند ئیسیانکارا ببه.
ژ بۆنا کو ده‌وله‌تا ئەتاترک ل ده‌رسیمێ قه‌تلیعام بکه راپۆرتێن ده‌وله‌تێ ب خوه هه‌نه.
د ڤان سالێن داوی دا سه‌رۆکوه‌زیرێ ده‌وله‌تا ترک ئه‌ردۆگان ژی دیار کر کو ل ده‌رسیمێ سه‌رهلدانه‌ک نەبوو، لێ دیسا ژی ده‌وله‌تا وێ ده‌مێ ل ده‌رسیمێ تەڤکوژی چێ کر.
به‌شه‌ک ژ دیرۆکزانێن ده‌وله‌تێ دبێژن کو د قه‌تلیعاما ده‌رسیمێ دا بریار و رۆلا ئەتاتورک، ئان ژی یا عسمەت ئینۆنو نەبوو. ئه‌ڤ نێرین ده‌ره‌وه‌کا مه‌زنه و ژ ئالیێ بوویه‌ر و به‌لگه‌یان دا ژی ده‌ره‌وین ده‌ردکه‌ڤه. که‌چا ئەتاترک یا مه‌عنه‌وی ده‌رسیم ب ته‌ییاره‌یێ بۆمباباران کر. ئینۆنو، ب خوه ل ده‌رسیمێ کۆنترۆلا (مووراکابه‌یا) ته‌ڤگه‌را قه‌تلیعامێ دکر. د ناڤبه‌ینا ئینۆنو و ئەتاتورلک دا د مه‌سه‌لا کوردان دا جوودابوونه‌ک نەبوو.. ناکۆکیێن وان ل سه‌ر پرسێن دن بوو.
ئیعداما سه‌یید رزا
سه‌رۆکێ نه‌ته‌وه‌یا کورد سه‌یید رزا د ئیلۆنا ۱۹۳۷ئان دا ده‌ما کو ژ بۆنا ئاشتیێ چو بوو ئه‌رزینجانێ، ئه‌و و ۳۷ هه‌ڤالێن خوه دیل هاتن گرتن. تەمەنێ وی هات مه‌زن کرن، ئه‌و د ١٩٣٧/١١/١٥ دا ل ئه‌لازیزێ ل قادا بازارا گه‌نم هات دارڤه کرن. هه‌مان رۆژێ کورێ وی یێ ده‌لال ژی تەمەنێ وی ژی هات مه‌زن کرن، هات ده‌رڤه کرن.
وه‌ک سه‌رۆک سه‌یید رزا گۆتیه: “ژ ڤێ یه‌کێ مه‌زنتر زلووم، هۆڤیتی، بارباری نابه”.
دڤێ کورد چو ده‌مه‌کێ سه‌رۆکێ نه‌ته‌وه‌یی سه‌یید رزا و هه‌ڤالێن وی یێن شەهید ژبیرا نه‌کن. هه‌ر ده‌م ب رێز ببیربینن. ژ سەربۆرێن وان ده‌رس وەربگرن.
ئه‌و که‌سێن کو پشتگریێن نێرینێن که‌مالیستانه، ژ کوردان را ئیخانه‌ت دکن ده‌وله‌تێ ل کوردستانێ خرابیێن مه‌زن کر، قه‌تلیعام و کۆمکوژی پێک ئانی، لێ ئه‌ڤ ب گه‌له‌ک هێسانی ڤه‌شارت. بوویه‌ر مانیپوله کرن. پشتی ده‌مه‌کێ ژ بۆنا خوه دیرۆکزان چێکرن. دیرۆکزانێن ده‌وله‌تێ راستی تەزویر کرن. ژ بۆنا خرابیێن ده‌وله‌تێ، ژ بۆنا کۆمکوژی و قه‌تلیعامێن ل کوردستانێ ئیدیۆلۆژیه‌که فه‌رمی ئاڤا کرن.
د په‌روه‌رده‌یێ دا ژی ئه‌ڤ ئیدیۆلۆژیا فه‌رمی و دیرۆکزانیاریا فه‌رمی و ده‌وله‌تێ کو نه ل سه‌ر راستیێ ئاڤا ببوون خستن سه‌رێ هه‌ر خوه‌نده‌ڤانه‌کی. به‌شه‌ک ژی ژ ڤان کورد بوون.
ده‌مه‌ک درێژ پرانیا وان کوردان باوه‌ری ب ئیدیۆلۆژیا فه‌رمی یێن ده‌وله‌تا که‌مالیست ئانین. به‌شه‌ک کورد ژی ژ ترسان را نکاری ل دژی ڤان ته‌ئۆریێن ده‌وله‌تێ و ئیدیۆلۆژیا فه‌رمی ده‌رکه‌ڤن. هیچ شک نینە کو به‌شه‌ک کورد ژی، ژ بۆنا به‌رژه‌وه‌ندیا خوه یا بیورۆکراتیک و ئەکامه‌دیک و ئابۆری و وه‌کی دن، ئه‌ڤ نێرین و ته‌ئۆریێن ده‌وله‌تێ و ئیدیۆلۆژیا فه‌رمی پاراستن. هه‌تا ئیرۆ ژی پاراستنا وان دۆم دکه.
پشتی سالێن ۱۹٦٥-٦۹ئان و ب تایبه‌تی ژی پشتی سالا ۱۹۷٤ئان، ئه‌و ده‌ره‌وێن ده‌وله‌تا که‌مالیست و ته‌ئۆریا وان ئا فه‌رمی و ئیدیۆلۆژیا وان ژ ئالیێ کوردپه‌روه‌ر و ره‌وشه‌نبیرێن کورد، رێخستنێن و سیاسه‌تمه‌دارێن کوردستانێ ڤه هاتن ته‌شهیر کرن. راستیا دیرۆکی دەرخستن هۆلێ. لێ دیسا ژی ده‌وله‌تێ و هه‌ڤالبه‌ندێن وان دەست ژ ئه‌ڤ ته‌ئۆری و ئیدیۆلۆژیا خوه یه فه‌رمی به‌ر نه‌دا.
من ژی ئه‌ڤ ته‌ئۆریێن ده‌وله‌تا که‌مالیست یا کۆلۆنیالیست د گه‌له‌ک به‌رنامه‌یێن ته‌له‌ڤزیۆنێن ترکان دا ره‌خنه کر، ده‌ره‌وین ده‌رخستن.
دیاربه‌کر، ۱۸. ۱۱. ۲۰۲۲
