کۆچ یان کۆچپێکرن!
محمەد چەلکی
ئەڤە مرۆڤ ل سەر روویێ عەردی پەیدابووی و هەتا ئەڤرۆ د لێگەریانا جهەکێ شایستە دا کو تێدا ژیارەکا باشتر و ئارامتر بدەست بێخیت، یێ بەردەوامە وئێکە ژ مافێن وی یێن دەستپێکێ.
کۆچ مافێ هەر کەسییە دەما دبینیت ژیارا وی نە ل گۆڕەی داخوازێن وینە و ل جهێ لێ مافێن وی دهێنە خارن و روومەتا وی دهێتە شکاندن (هەستپێکرنا وی). لێ بۆچی ئەڤ پرسا کەسۆکی ل کوردستانێ هندە مەزن بوویە و ژ رەهەندێ مافی بەر ب خیانەتکرنا دەستهەلات و کۆچکری هەژمار دکەن، ئەڤە دیاردەک مەترسیدارە چونکو ل ڤێرە ڕەواتیا دەستهەڵاتێ و مافێ وەڵاتی دکەڤیتە بەر ترازیا حەزێن کەسۆکی و ئەگەرێن کۆچکرنێ و چارەسەریا وێ د ڤێ گێلەشۆکیێ دا هندا دبیت.
ب چاڤێ دەستەهەڵاتێ و خێر ژێ دیتیێن وێ ئەڤ کۆچکرنە ب پیلان دهێتە کرن بۆ سویشکاندنا دەستهەڵاتا کوردی ل ناڤ ناڤگینێن جیهانێ. هەروەکو ئەڤ دەستە ژبیرا خوە دبن، ئەڤرۆ دنیا بوویە تەپکەکا گەلەک بچویک و بچوکترین لڤین ب چاڤێن کامیران دهێتە دیتن و بەڵاڤکرن، ئانکو چ ل کوردستانێ و جیهانێ دقەومە ب چرکەکێ و تکەکێ ل تەڤایا جیهانێ بەڵاڤ دبیت. هەر تشت یێ دیارە و کۆچ نە ئەگەرێ چ ئاریشەیایە بۆ دەستهەڵاتا کوردی. هەژمارتنا کۆچکرنێ ب پیلان ڕەڤینە ژ ڤەدیتنا ئەگەرێن کۆچکرنێ.
کورد ژ وان مللەتانە یێن حەز ژ کۆچکرنێ ناکەت و دڤی بیاڤی دا هشێ کوردی گەلەک ل سەر کارکریە، چەندین پەندێن پێشینان و چیرۆک و سەرهاتی ڤەهاندنە داکو کۆچ نەکەن وەک ڤێ پەندێ:” بەر ل جهێ خوەی بسەنگە.” ئانکو روومەتا مرۆڤی تەنێ ل وەڵاتی پاراستیە، لێ بۆچی نوکە دەست ب کۆچکرنێ کریە تەڤی هەبوونا دەستهەڵاتەکا کوردی؟ ئەڤە پرسیارەکا گەوهەریە کو دەستهەڵاتا کوردی ناخازیت ل سەر ب ڕاوەستیت!
دەستپێکا کۆچا کوردی بۆ دەرڤەی کوردستانێ وەک کۆچ ئانکو گەلەک مرۆڤ پێکڤە ل بن ئێک هەلومەرجان کۆچ بکەن د چار قۆناغین دیار دا دەرباز بوویە:
١- پشتی شکەستنا شۆرەشا کوردی ١٩٧٥ێ بوو. شکەستنا شۆرەشێ ئەگەرێ سەرەکی بوو کو کورد بەر ب ئیرانێ ڤە کۆچ بکەن. ل وی سەردەمی بۆ چوونا ئەمریکا و ئەورۆپایێ بۆ کۆچبەرێن کورد رێک ڤەبوو لێ رێژەکا کێم چوون، هەموویان ژیانا کۆچبەراتیێ ل بن مەرجێن نەخۆشێن ئیرانێ پەژراندن، لێ کۆچ بۆ ئەورۆپا و ئەمریکایێ نەهەلبژارتن! ئەگەرێن ڤێ چەندێ ئەو بوون کو خەلک یێ بهیڤی بوو جارەکا دن بڤەگەرن وەڵاتێ خوە. ئەوێن وی سەردەمی چووینە ئەورۆپا و ئەمریکا رێژەکا گەلەک کێم بوو.
٢- پشتی هەوا ئەنفالێن رەش و شکەستنا هێزێن پێشمەرگەی کو نەشیاین دەڤەرێن کوردستانێ یێن رزگاربووی ژ هێرشێن لەشکەرێ عێراقێ بپارێزن (١٩٨٨)، هەروەسا دەستەوەستانا سەرکرداتیا سیاسی کو د ماوێ شەرێ عێرق-ئیرانێ دا دەرچەیەکا سیاسی ل گەل رژێما عێراقێ ببینیت کو مللەتی ژ هەوێن قرکرنێ بپارێزیت کو ئەڤە بچوکترین ئەرکێ سەرکرداتیا سیاسیە، داگێرانێن بژان بکەت دا مللەتێ خوە ژ هەوێن قرکرنێ بپارێزیت. خەلکەکێ مشە بەر ب ئیران- تورکیایێ ڤە چوون. ئەڤان کۆچبەرێن ١٩٨٨ێ وانا ژی ژیانا د کەمپێن ئاوارەیان دا ل سەر کۆچکرن بۆ ئەورۆپا و ئەمریکایێ هەلبژارتن، هەرچەند ژیارەکا زێدە نەخۆش و ب ژان بوو ب تایبەت ل کەمپێن تورکیا هەتا وی ڕادەی خارنا ژەهرکی ل سەر کۆچبەران بەڵاڤکرن!
بۆ ڤان هەردوو قۆناغا کوردان ژیارا نەمر نەژیێ ل سەر کۆچبەربوونا بۆ ئەورۆپا و ئەمریکایێ هەلبژارت ب هیڤیا وێ رۆژێ دیسا بڤەگەرنە کوردستانێ.
٣- پشتی بدوماهیکهاتنا شەرێ کەنداڤێ یێ دووێ ١٩٩١ێ و دەرئەنجامێن وێ و سەرهەلدان و کۆچا ملیۆنی بۆ سەر سنوورێن ئیران-تورکیا و دەرکەفتان بریارا (٦٨٨) ل بەرژەوەندا کوردان و دروستبوونا حوکمەتا هەرێما کوردستانێ. باهرا پترا کۆچبەرێن ل تورکیا -ئیرانێ زڤڕینەڤە هەتا ئەڤێن ل ئەورۆپا ژی هێدی هێدی دزڤرینەڤە، بهیڤیا هندێ کو ئێدی دێ کارن ل وەڵاتێ خوە ب ئازادی و ئارامی ژین.
مخابن هەر زوو ئەڤ هیڤی و خەونا ڕەوایا کوردی ل سەر قادا بەرژەوەندێن حزبی و کەسۆکی هاتە پەلخاندن و ل سەر کەلەپویڕی و پۆستان پشتا هەڤ قڕاندن و شەرەکێ ناڤخوە یێ بێ ڕامان ڕاگەهاندن، ئها هینگێ شیرازا پێکڤەژیان و هەڤپەژراندنێ ل ناڤ مللەتی شکاندن و کار گەهەشتە هندێ رویدانێن ٣١ تەباخا ١٩٩٦ێ روو بدەن.
ژ ١٩٩٦ێ هێرڤە قۆناغا سیێ ژ کۆچبوونێ دەستپێکر. لێ دیسا حوکمەتێ خوە لێ نەبانکر و هەر بۆ نەخەم بوو. شەرێ ناڤخوە هەتا نوکە ژی ب دوماهی نەهاتیە هەرچەندە دەنگێ تڤەنگا یێ خامۆشە لێ ئاکارێن وێ دبەردەوامن و سنوورێ دیگەلە شاهدە!
٤- قۆناغا نوکەیە و ئەگەرێن ڤێ کۆچێ زێدەتر دخۆمالینە و پەیوەندیا هەی بشێوێ رێڤەبرنا دەستهەلاتێ. کۆچا ڤێ جارێ کۆچەک هیڤیکوژە و ڤەگەر بۆ وەڵاتی گەلەکا بزەحمەتە چونکو کۆچبەر ژ هەموو تەخێن جڤکای و عەمرینە.
بۆچی کۆچا ڤێ جارێ یا جودایە؟
بەرسڤا پرسیارێ گەلەکا روهن و ئاشکەرایە لێ دەستهەڵات و خێرژێدیتیێن وێ ئەڤێ چەندێ نابینن و ب پیلان و دوژمنێن دۆزا کوردی ناڤ دکەن. بۆچی دەستهەڵات و خێردیتیێن وێ ڤێ چەندێ نابینن کو ژ ٣٠ سالان وەرە هەتا نوکە نەشیانە بنخانەکا ئابوورییەکا بهێز و ڤەدیتنا هەلێن کاری و باشترلێکرنا کەرتێ پەروەردێ، ساخلەمەیێ، هەلێن کاری، دامەزراندن، رێک و جادە، کەهرەب، زێدەبوونا بهایێ ئاهێن خارنێ، زێدەبوونا بهایێ کریێن خانی، زێدەبوونا بهایێ چارەسەریێ و نەمانا چارەسەریا بهەروە کو ئەڤە بچووکترین مافێ وەڵاتیانە و …. و…. لیستە درێژە ژبلی مرۆڤکانێ و گەندەلی و زێدەبوونا تاوانێن دزی و قۆلبڕینا وەڵاتیان ژ لایێن کەسێن نێزیکی دەستهەڵاتێ ڤە ژبلی پرسا هندابوونا داهاتێ گومرگ و پەترۆلێ هەر بەحس نەکە. ئەڤە هەموو ل لایەکی کو چ پاساو ڤەدیتن نکاریت باوەریێ بۆ وەڵاتی چێکەت دێ چاکسازی هێنە کرن.
ئەگەرێن سەتمینا هەر بزاڤەکا چاکسازیێ هەر دەستهەڵات بخوەیە چونکو هەموو سکتەرێن ژیانێ ژ لایێ وانڤە هاتینە قۆرخکرن و مەحالە بڤێ زهنییەتا هەموو کێش و ئاریشا ب پیلانێن نەحەز و سیخۆرێن دەرکە ببینیت، شیانێن چاکسازیێ ل جەم هەبیت.
شێلووبوونا ئاسۆیا ژینەکا باشتر و ئازادانەتر کو تێدا وەلاتی هەست ب ئێمناهیا ژینا خوە و زارۆکێن خوە بکەت، زێدەباری نەسەقامگیریا سیاسی و هەڵامەتێ شەرەکێ ناڤخوە (براکوژی) ئەڤە تەڤ و چەندین ئەگەرێن دن هۆکارن بۆ کۆچبوونێ.
هەر بۆ زانین ژ سالا ٢٠١٥ هەتا بەری پرسا کۆچبەرێن بیلاروسیا ببیتە رۆژەڤ ٦٦٣ هزار* مرۆڤ ژ هەرێما کوردستانێ کۆچبەر بوونە ئانکو ل ژێر چەترا حوکمەتا هەرێما کوردستانێ نێزیکی ٢٥٪ خەلکێ کوردستانێ کۆچبەر بوونە ژ ڤێ دەستهەلاتا نەبان ل کێشێن وەڵاتیێن کوردستانێ و هەر بۆ نەخەم، لێ چونکو ڤێجارێ فۆکسا میدیایا جیهانی کەفتە سەر، دەستهەڵات و خێرژێدیتیێن وێ ب ئێک هەلویست و خوە د سەر کۆکا کێشێ دا هاڤێتن و دەستن ب ناڤزڕاندنا کۆچبەران کرن. بڤێ زهنییەتێ چ کێشە ناهێنە چارەسەرکرن بەلکو کێشە دێ کویرتر لێهێت.
کۆچا ڤێ جارێ گەلەک مەترسیدارە چونکو هۆکار دەستهەڵاتا کوردیە کو هەتا ئها ڤێ کێلیکێ ژی ژ کێشێن وەڵاتیان نەبانە و لەشکەرێ بەرژەوەندپەرێس و بۆریزان هەلگر ڤێ کۆچێ ب پیلان ڤەدگێرن.
ب نەبانیا حوکمەتێ ل کێشێن وەڵاتیان خەلکی نەچار دکەتن کو کۆچ بکەن ئانکو ئەڤە کۆچپێکرنە نەک کۆچبوونە. هەر ئەڤ زهنییەتەیە دێ کوردستانێ بەر ب سۆمالیبوونێ ڤە بەت.
١٦-١١-٢٠٢١
