ئەنالیز: ئیراق دیسا به‌ر ب مه‌رکه‌زیبوونێ ڤه دچه و گاڤ ب گاڤ سیستەما فه‌ده‌رالیزمێ دهەلوه‌شینە
الخلیج الجدید: ٢٠٢٣/٧/١٦
مارنا ئۆتوای، سه‌رۆکا به‌رنامه‌یا رۆژهلاتا ناڤین ل ده‌زگه‌ها کارنیجی ژ بۆ ئاشتیا ناڤده‌وله‌تی، د ڤەکۆلینەکا خوە دا دبیژە کو نها ئیراق میراته‌یه‌ک ئه‌رێنی یێ دەما داگیرکرنا وێ ژ ئالیێ ئارتێشا ئامه‌ریکی ڤه د سالا ۲۰۰۳ دا یه، کو ئه‌و ژی سیستەما فه‌ده‌رالیزمێ یە، گاڤ ب گاڤ دهەلوەشینە.
ئۆتوای کو، د نڤیسێن خوه دا ب ژنووڤه‌ئاڤاکرنا سیاسی ل ئیراقێ ڤه مژوول دبە، دبێژە کو به‌غدا نها ژ بۆ کێمکرنا ئۆتۆنۆمیا هه‌رێما کوردستانێ دخه‌بته و هەرێما کوردستانێ ژ چاڤکانیێن سه‌ره‌کی یێن داهاتا سه‌ربخوه بێپار دهێله.
د ڤه‌کۆلینه‌کێ دا کو ژ ئالیێ “ویلسۆن سه‌نته‌ر” ڤه هاتیه وه‌شاندن و ژ ئالیێ “الخلیج الجدید” ڤه بۆ زمانێ عەرەبی هاتیه وه‌رگه‌راندن، ئەو ئاماژێ ب وێ یه‌کێ دکه کو ده‌ستوورا ئیراقێ یا کو ئەمریکا د سالا ۲۰۰٥ئان دا رۆله‌ک سه‌ره‌کی د نڤیساندنا وێ دا لیست، ب له‌ز و به‌ز هاتیه بەرهەڤ کرن و لهه‌ڤهاتنه‌کا ئیراقیان بده‌ست نه‌خستیه و ژ به‌ر وێ ژی گه‌له‌ک پرسگرێک بێچاره‌سەری هشتنە.
ئۆتوای د به‌رده‌وامیا ئاخافتنا خوه دا دیار دکە کو ژ به‌ر ڤێ یه‌کێ فه‌ده‌رالیزما ئیراقێ ژ ده‌ستپێکێ ڤه شکه‌ستی و نه‌وه‌کهه‌ڤ چێبوو و ته‌نێ هه‌رێمه‌ک فه‌ده‌رال، کوردستان، د ناڤ ده‌وله‌ته‌که ناڤه‌ندی دا بوو.
ل گۆر ئۆتوای، پەرلامه‌نتۆیا ئیراقێ یاسایێن کو ب ئاوایه‌کی تیۆری ئیمکانا ڤه‌گوهه‌رتنا پارێزگه‌هێن دن بۆ هه‌رێمێن فه‌ده‌رالی، کو خوه‌دیێ هه‌مان ئۆتۆنۆمیێ بن، وه‌کی کوردستانێ، قه‌بوول کرن. لێ ده‌ما کو هندەک پارێزگه‌هان گاڤا یه‌که‌م بەر ب ئاڤاکرنا هەرێمێن فەدەرال ڤە ئاڤێتن یەکسەر به‌غدایێ ئەو گاڤێن ئاڤاکرنا هەرێمێن فەدەرال خەتماندن و رێ نەدا کو ئەو پرۆسەس بەردەوام بە.
حەتا ئۆتۆنۆمیا کو هه‌رێما کوردستانێ ژێ سوود وه‌ردگره، هه‌ر ده‌م راستی کێشه‌یان هاتیه، دگه‌ل چه‌ند پرسێن سه‌ره‌کی یێن هلاویستی.
ئۆتوای دبێژە کو یا هه‌ری گرنگ ژ ڤان پرسان ب زەلالی نه‌دیارکرنا سنۆرێن د ناڤبه‌را کوردستان و ده‌ڤه‌رێن دن یێن ئیراقێ دا یه و نه‌دیارکرنا سه‌رژمێریا نفووسا کوردستانێ، ژ به‌ر کو سه‌دام حسێن گه‌له‌ک عه‌ره‌ب ڤه‌گوهه‌ستنه هه‌رێمێ کو، کوردان ژ هۆلێ راکن و لاوازبوونا سه‌رخوه‌بوونا هه‌رێما کوردستانێ به‌رده‌وام کر. هەتا نها ئه‌و پرسگرێکێن سه‌ره‌که نه‌هاتینه چاره‌سه‌رکرن.
کۆنترۆلا په‌ترۆلێ
ئۆتوای دبێژە کو پەرلامه‌نتۆیا ئیراقێ یاسایا نه‌فت و گازێ قه‌بوول نه‌کریه کو ئەو یاسا ده‌ستهلاتا حکومه‌تا فه‌ده‌رال و حکومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ د وارێ برێڤه‌برنا ره‌زه‌رڤێن په‌ترۆلێ دا زه‌لال بکه، هه‌روها مافێ کێ هه‌یه گرێبه‌ستان ئیمزا بکه و په‌ترۆل و گازێ ژ کوردستانێ را ده‌رخینه.
حکومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ و به‌غدایێ ل سه‌ر فرۆتنا په‌ترۆلا کوردستانێ ب ئاوایه‌کی بەردەوم (بێدیماهیک) دانووستاندن کرنه و حکومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ ژی پابه‌ندی وێ یه‌کێ بوویه کو مقدارێن په‌ترۆلێ یێن دیارکری راده‌ستی شیرکه‌تا بازرگانیا په‌ترۆلا ئیراقێ (سۆمۆ) بکه و ئیراق ژی رازی بە ژ سه‌دی نسبەیەکێ ژ بوودجه‌یا وێ ژ بۆ هه‌رێما کوردستانێ بنێرە.
وێ دا زانین کو لهه‌ڤکرنێن ناڤبەرا هەولێر و ىەغدایێ چو جاری دۆم نه‌کر و ب به‌رده‌وامی ژ نوو ڤه هاتن گوفتووگۆکرن، بێیی سه‌رکه‌فتنه‌که مایینده.
کارڤەدانا به‌غدایێ و هه‌موو جڤاکا ناڤنه‌ته‌وه‌یی ل هەمبەر ره‌فه‌راندووما سه‌رخوه‌بوونێ ب ته‌ڤاهی نێگەتیڤ بوو.
پشتی ئیلۆنا ۲۰۱۷ئان، ده‌ما کو حکومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ ره‌فه‌راندوما سه‌رخوه‌بوونێ ئۆرگانیزه کر، ره‌وش ب ئاوایه‌کی دراماتیک خه‌رابتر بوو و ب ئاوایه‌کی مه‌زن هێزا خوه و ئاستا پشته‌ڤانیا ناڤده‌وله‌تی یا کو دکاربوو وه‌ربگره شاش حه‌ساب کر.
ته‌ڤی کو پشتگریا ناڤخوه‌یی یا ژ بۆ سه‌رخوه‌بوونێ پر زێده بوو (۷۲% ژ ده‌نگده‌ران به‌شدار بوون و ۹۲% ده‌نگێن خوه دان سه‌رخوه‌بوونێ)، لێ بەلێ کارڤەدانا به‌غدایێ و ته‌ڤاهیا جڤاکا ناڤنه‌ته‌وه‌یی ب ته‌ڤاهی نه‌رێنی بوو.
ئه‌ڤ هه‌لوێست هات نیشاندان تەڤی کو سه‌رۆکێ کوردستانێ زەلال کر کو ره‌فه‌راندوم ته‌نێ شێورداری یه و ب ته‌نێ ده‌ستپێکا پرۆسه‌یه‌کا درێژ یا دانوستاندنان دگه‌ل به‌غدایێ یه.
ڤه‌گه‌را ناڤه‌ندی
ئۆتوای دیار کر کو ل گۆری ڤان هاوکێشەیان ره‌فه‌راندووما کوردستانێ ژ پێنگاڤا سه‌رخوه‌بوونێ ڤه‌گوهه‌ری پێنگاڤا یه‌که‌م یا کێمکرنا خوه‌سه‌ریا کوردستانێ و هلوه‌شاندنا سیسته‌ما فه‌ده‌رال یا ئیراقێ.
به‌غدایێ یه‌کسه‌ر هه‌موو هنارتنا په‌ترۆلا کوردستانێ راوه‌ستاند، نه‌هشت کو حکومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ باجا گومرکێ ل سه‌ر هنارده‌کرنا ده‌رڤه وه‌ربگره و فرۆکه‌خانه‌یێن هه‌ولێر و سلێمانیێ ژی خست بن کۆنترۆلا خوه.
دانووستاندنێن د ناڤبه‌را هه‌ر دو ئالیان دا هشت کو هنارده‌کرنا په‌ترۆلێ ژ کوردستانێ هێدی هێدی ده‌ست پێ بکه و فرۆکه‌خانه ژ بۆ گه‌شتێن ناڤده‌وله‌تی ڤه‌بوون، لێ د بن کۆنترۆلێن توندتر یا به‌خدایێ دا. هه‌ر دو ئالی ل سه‌ر وه‌رگرتنا باجێن گومرکێ ل هه‌ڤ کرن کو جاره‌کا دن رۆلا حکومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ کێم کر.
ل گۆر ئۆتوای، به‌غدایێ د شباتا ۲۰۲۲ئان دا ده‌ما کو دادگه‌ها بلند یا فه‌ده‌رال بریار دا کو قانوونا نه‌فت و گازێ یا سالا ۲۰۰۷ئان یا کوردستانێ نه‌ده‌ستووری یه، نیه‌تا خوه یا ده‌مدرێژ یا ل هه‌مبه‌ر حکومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ ئاشکه‌ره کر.
هه‌روها بریار دا کو حکومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ هه‌موو په‌ترۆلا کو به‌رهه‌م تینه، ژ بۆ بازارکرنێ راده‌ستی شیرکه‌تا بازرگانیا په‌ترۆلا سۆمۆیێ بکه.
حکوومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ ل دژی ڤێ بریارێ نه‌رازیبوون نیشان دا، لێ ئەو هێزا وێ نەبوو کو فشارێ پەیدا بکە و رووبروویێ بەغدایێ ببە. د ده‌ستپێکا ۲۰۲۳ئان دا شه‌رتێن کو ژ هێلا به‌غدایێ ڤه هاتنه دانین قه‌بوول کر کو رێ بده هنارتنا نه‌فتێ ژ نوو ڤه ده‌ست پێ بکه.
ئۆتوای ده‌ستنیشان کر کو هێدی هێدی هلوه‌شاندنا فەدەرالیا ئیراقێ ده‌ربه‌یه‌که گرانه ل سه‌ر کوردستانێ، هه‌روها ده‌ربه‌یه‌که ل سه‌ر هه‌ولا ئەمریکایێ یا ژ بۆ ئاسته‌نگکرنا ناڤه‌ندیبوونا کو باندۆرێ ل هه‌موو وه‌لاتێن عه‌ره‌بی دکه، و دا زانین کو ئه‌ڤ ناڤه‌ندیبوون ته‌شویقێ گورکرنا ناکۆکیێن ئه‌تنیکی و مه‌زهه‌بی دکه. رۆژهلاتا ناڤین کو جڤاکێن وێ هه‌موو ب پرالیبوونێ ڤه گرێدایی نه.
چاڤکانی: مارنا ئۆتوای/ ناڤه‌ندا ویلسۆن
بەرهەڤکرن و ەرگێران ژ عەربی: مالپەرێ سبەهی
