گــەنـدەلی، ئـەگـەرێـن بـەلاڤبــوونـێ و میکانیزمێن نەهێلانا وێ! (بەشێ ئێکێ)

کاژین شەوکەت

دەسپێک
گەندەلی دیاردەیەکە ژ دیاردەێن جڤاکی یێن خراب و پر شاشی، ب دیاردەیەکا کرێت د ناڤ جڤاکان دا دهێتە دیتن، ب شێوەیەکێ گشتی یا بەربەلاڤبووی، تایبەت دجڤاکێن ڕۆژهەلاتا ناڤین کو جڤاکێ کوردی ژی بخوڤە دگرە.

 گەندەلی جورەکێ هزری یە و رەفتار و کریاران دروست دکە، کومکرنا سەروەت و سامانی ب رەنگەکێ نە شەرعی و نە یاسایی ژلایێ تاکەکێ جڤاکی یان گرۆپەکێ یان کۆمپانیەکێ یان دامودەزگەهێن حکومی و نەحکومی ڤە دهێتە ئەنجامدان، ژ بۆ بەرژەوەندیێن خوە یێن تاکە کەسی ل سەر هژمارا بەرژەوەندیا گشتی. واتە گەندەلی پێشێلکرنا یاسایێ و نەهێلانا یەکسانیێ یە د ناڤ جڤاکی دا. دیاردەیەکە گەلەکا مەترسیدارە ل سەر ئاسایشا نشتمانی و تێکدانا پەیوەندیێن جڤاکی، چونکی ئەڤ دیاردەیە هەمی تەخێن دەولەتێ دگرە، وەک؛ لەشکەر، هێزێن ناڤخوە، تەندرۆستی، پەروەردە، شارەداری، بازرگانی و کرین و فروشتن …… ت،د. هەر وەسا دیاردەیەکا ناڤخوەیی بتنێ نینە، بەلکو سنوور و کیشوەران دەرباس دکە.

پێناسە
گەندەلی: بکارئینانا پلە و پۆستێن گشتی ب شێوەیەکێ خراب و نە یاسایی، د بەرژەوەندیا تایبەت دا.

جۆرێن گەندەلیێ
① گەندەلیا ئاسویی/ Horizontal Corruption گەندەلیەکا بچووکە ب شێوەیەکێ گشتی فەرمانبەران دگرە، دانا بەرتیلی بۆ فەرمانبەری بەرامبەر ئەنجامدانا کارەکی، ڤیجا ئەگەر ئەو بەرتیل یا بچووک ژی بە.
② گەندەلیا ستوونی Vertical Corruption : گەندەلیەکا مەزنە ژ سەری دەسپێدکە  بۆ خوارێ، واتە ژ سەروەری و دەسەلات و سەروکوەزیران هەتا رێڤەبەرێن گشتی.
ئەڤ هەردو جورێن گەندەلیێ چار دیاردەیان پەیدا دکە و بەربەڵاڤ دکە :

•  بەرتیل (Bribery) : ژ دەردێن جڤاکان یێن ترسناکە ل پرانیا وەلاتان   هەیە، دیاردەیەکا سەرەکی یا گەندەلیێ یە وەکی پێدانا کوژمەکێ پارەی بۆ کەسەکی/ێ ژ بۆ مەبەستا بدەستڤەئینانا کارەکێ، ددەمەکێ دا کو مافێ وی نەبیت.
• خزمناسیاری (Nepotism) : بەرپرسەک راببە بدانا کارەکێ، پۆستەکێ، پارچەکا ئەردی، پڕۆژەکێ کو بدەتە کەسەکی/ێ یان کۆمپانیەکێ کو ئەو کەس ناسیار و مرۆڤێن وی بەرپرسی بن.
•  واستە: وەکی نساخیەکێ دناڤا جڤاکان دا هاتیە دیارکرن و وەسا ددەنە دیارکرن، کو دیاردەیەکا جڤاکی یە، لێ د راستی دا وەکی نەخوشیەکا دومدرێژە دناڤا جڤاکێ ڕۆژهەلاتی و پاشڤەمایی دا، وەکی داخازکرنا وەزیفەکێ یان هەر کارەکێ دی چ حکومی یان نەحکومی بە، ئەگەر واستەکاری هەبە باوەرنامێ گرنگیا خۆ نینە!
• دزینا پارێ گشتی: پارێ گشتی ئانکو سامانێ وەلاتی، ئەڤ سامانە ملکێ گشتییە ب یەکسانی، وەک سەرچاوێن سروشتی، دارستان، پارچێن ئەردی، ئاڤا سەر ئەردی، ئاڤا بن ئەردی، نەخوشخانە، قوتابخانە، گۆمرک، باج و رسومات، هاریکاریێن دەرڤە، قەرزێن دەرڤە، و …. ت.د.  ئەڤە هەمی ملکێ گشتی یێ هەڤوەلاتیانە. ب چەند شێوازەکا ئەڤ سامانێ گشتی دهێتە دزین

ئێک: دزینا راستەوخۆ ژ خەزینا گشتی.
دو: سەرفکرنا پارە و سامانی د چارچوڤێ ئاهەنگێن کەسێن د دەسەلاتێ دا.
سێ: ژ سامانێ گشتی باجێن کۆمپانیێن حزبی و کەرتێن تایبەت ددەن.
چار: تەرخانکرنا موچەکێ زێدە بۆ بەرپرسان.
پێنج: تەرخانکرنا موچا بۆ بن دیواران.
شەش: خەرجکرنا سامانێ گشتی بۆ پروژێن وەهمی.
حەفت: داگیرکرنا زەڤیێن هاولاتیان و دابەشکرن ل سەر بەرپرسان.
هەشت: ئیمزاکرنا گرێبەستێن نە شەفاف دگەل کومپانیێن زەبەلاح یێن بیانی.

ئەگەرێن هەبوون و بەلاڤبوونا گەندەلیێ:
① بەلاڤبوونا نەخویندەواریێ و پاشکەفتنێ، نەبوونا هشیاریان ب مافێ تاکە کەسی.
② زاڵبوونا تیتالێن فەودالی.
③ پابەندنەبوون ب یاسایێ، جێبەجێکرنێ و دادوەریێ.
④ لاوازیا دەزگەهێن چاڤدێریێ و زاڵبوونا تاکە کەسی و حزبی ل سەر دەزگەهێن چاڤدێریێ.
⑤ لاوازیا سەرکرداتیا سیاسی و فەرمانداریا وەلاتان بۆ بنبرکرن و نەهێلانا گەندەلیێ.
⑥  دانا موچەکێ کێم بۆ فەرمانبەرێن گشتی.
⑦  نەبوونا مەدیا ئازاد و ئازادیا رادەربرینێ.
⑧ کرینا باوەرنامێن بیانی و بێ بهاکرنا باوەرنامێن ناڤخوەیی.
⑨ نەبوونا یاسا و رێنماییێن ب هێز بۆ ژ ناڤبرنا گەندەلیێ.
باندورا گەندەلیێ ل سەر ئابووری و سیاسی و جڤاکی دەرەنجامێن خراب ل پشت خو دهێلە، وەکی :
 1-  باندورا گەندەلیێ ل سەر جڤاکی : گەندەلی دبە ئەگەرێ ژناڤبرنا رەوشتی و ژ دەستدانا هیڤیێن هەڤوەلاتیان، هەلویستێن نەرێنی و تۆرەبوون و هەلچوونێ دناڤ جڤاکان دا پەیدا دکە. بەڵاڤبوون و ئەنجامدانا تاوانێن سەیر، زۆڵم و غەدرێ و کەرب و کینێ دناڤ جڤاکان دا ب هێز دکە.

2-  باندورا گەندەلیێ ل سەر گەشەکرنا ئابووری : گەندەلی چەندین باندورێن نەرێنی ل سەر گەشا ئابووری پەیدا دکە، راکێشانا وەبەرهێنانا دەرەکی شکەستنێ پێ دئینە و سامانێ ناڤخۆیی بەرەڤ دەرڤەی وەلاتی، هەر دیسان باجێن نە راستەوخۆ دناڤا بازارێن ناڤخوەیی دا ب رێژەکا زێدە و قورغکار، چونکی گەندەلی ژینگەهەکێ دروست دکە کو چ ئازادی و سەربەخویی یا پاڤژ تێدا نینە، ئەڤە ژی دبە ئەگەرێ نەبوونا دەلیڤێن کاری و بەلاڤبوونا بێکاریێ و و هەژاریێ د جڤاکان دا، ئەڤە ژی دبە ئەگەر کو خەلک رێکێن رەڤینێ بگریتە بەر بو وەلاتێن دی.

3- باندورا گەندەلیێ ل سەر سیستەمێ سیاسی: گەندەلی باندورەکا خراب ل سەر سیستەمێن سیاسی دکە، چ ژ لایێ شەرعیەتا سیستەمی یان ژ لایێ سەقامگیریا سیاسی. گەندەلی سیستەمێ دیموکراسی د ئێخیتە ژێر پسیارێ و مافێن سەرەکی و بنەرەتی یێن هەڤوەلاتیان پێشل دکە  و مافێ یەکسانیێ و وەکهەڤیێ لاواز دکە.

میکانیزمێن نەهێلانا گەندەلیێ :
٭ لێپرسین: لێپرسینەکا یاسایی و کارگێری و ئەخلاقی دگەل وان کەسان یێن خودان پلە و پوست ژدەرئەنجامێن وان کارێن وان ئەنجامداین.
٭ شەفافیەت: شەفافیەت ژ پرنسیپێن هەرە گرنگن ژ بۆ حکومەتان، گرنگیا ڤێ پرنسیپێ ئەوە کو ئێکەمین چەکە   بۆ بەرەنگاربوونا گەندەلیێ و رێگریکرنە ژ تالانکرنا داراییێ گشتی.
٭ دەستپاکی: راستگۆیی و ئەمانەت و دلسۆزی د کاری دا. ئەڤە ژی دو لایەنا بخۆ ڤە دگرە: لایەنێ یاسایی و لایەنێ پەروەردەیی و رۆشنهزری. لایەنێ یاسایی چار خالان ددە دیارکرن:
ئێک: لێکۆلین دپرسێن گەندەلیێ دا ب هەبوونا چاڤدێریا دادوەرێن راستگۆ و ب ئەمانەت و دلسۆز.
دو: یاسا و رێنمایی ژ بۆ نەهێلانا گەندەلیێ، گەشەپێدانا دەستپاکی و شەفافیەت و لێپرسینێ.
سێ: پابەندکرنا بەرپرسێن بلند یێن حکومەتێ و دەسەلاتدار بۆ ئاشکراکرنا سەروەت و سامانێ گشتی.
چار: روونکرن د هەژمارێن پرۆژێن گشتی (داهاتێ ناڤخوە، داهاتێ ژدەرڤە).


مفا هاتیە وەرگرتن ژ :
– کتاب الفساد، مٶلف؛ محمد جمعە رمضان عبدو/ تاریخ نشر الکتاب 7 نوفمبر 2019.