چاخێ ئه‌ز به‌رپه‌ڕێن دیرۆكێ ڤه‌دكه‌م شه‌رم من داتگریت، سه‌ربۆرا گه‌لێ من ، گه‌له‌كێ نێزیكی ٥٠ ملیونی بێ ده‌وله‌ت و بن ده‌ست، هه‌ژارو ده‌ست ته‌نگ، پاشكه‌تی و خوشباوه‌ر. هه‌ر چه‌نده من گەلەك باوه‌ری ب دیرۆكێ نینه چونكی دیرۆك زێدەتر ژ ئالیێ هێزا فه‌رمانره‌وا و حاكم ڤە ھاتیە نڤیسین و چاوا د به‌رژه‌وه‌ندیێن وان دا بوویە وه‌سا نڤیسیە.
هه‌ر د كه‌ڤن دا هه‌ر شاهه‌كی دیروكنڤێسێ خو هه‌بوو و چاوا شاهی دڤیا وه‌سا دیروك دنڤێسی. د سه‌دسالا 18و 19 ێ دا گەلەك لێكولینه‌ر و مێژونوس هاتنه ڕوژهه‌ڵاتا ناڤه‌ڕاست و گەلەك ژ وانا بێ لایه‌ن نه‌بون و د هه‌مبه‌ر دا ژماره‌یه‌ك ژ وان وژدانا خو خراب نه‌كریه ئه‌و تشتێن ب چاڤێن خوە دیتین و رەوشا هه‌بویه نڤێسیە.
بوویەرا كو زێدەتر د مێژویا كوردا دا و ل ده‌ڤه‌رێ باڵكێشه كومكوژیا ئه‌رمەنیا یه كو جیرانێن مه بوونه و ب سه‌دان سالا ئه‌م ب هه‌ڤڕا ژیانه. بێ گومان دپاڵ وانا دا كومكوژیا كوردێن ئێزدی ژی ھەیە، لێ كومكوژیا ئێزدیا هاته وندا كرن و بێدەنگ كرن، چونكی ئه‌رمەنیا روژهه‌لات (ئەرمەنستانا نھا) ھینگێ د بن فه‌رمانڕه‌وایا رووسیا دا بوو و رووسیا پڕوپاگه‌نده‌كا زێدە ژ بۆ ئه‌رمەنێن د بن ده‌ستێ ئوسمانیان دا د كر و كۆمكۆژیا وان گەھاندە رایا گشتی، لێ كه‌س نه‌بو به‌حسێ كوردێن ئێزدی و كومكوژیا وان بكه كو ئه‌و ژی ب دەستێ توركێن ئوسمانی د بن ناڤێ ئیسلامێ دا و ب ده‌ستێ برایێن وان یێن بسلمان دانه كوشتن. هه‌تا ئه‌رمەنی شیان كومكوژی و نه‌هامه‌تیا ئێزدیان ژی وه‌ك پروپاگه‌نده د بەرژەوەندیا خوە دا حساب بكه‌ن.
ترك هه‌ر د كه‌ڤن دا گەلەك زیره‌ك بوونه و شیانه ب باشی دینێ ئیسلامێ ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا خو بكار بینن. نه‌خوێنده‌واری و پاشكه‌تنا جڤاكا فه‌ئودالیا كوردی ڕێ خوەش كر بوو كو ترك بناڤێ ئیسلامێ كوردا بو به‌رژه‌وه‌ندیێن خو بكاربینن.
بێ گومان بزاڤ و هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یی ل ناڤ ئه‌رمەنیا زێدەتر و ب ھێزتر بویه ژ كوردان، ئه‌ڤه ژی ببوو سه‌به‌بێ هندێ كو د هه‌موو شه‌رێن ئوسمانیان و ده‌وله‌تێن دن دا، نه‌مازه شەرێ ڕووسیا و ئوسمانیان دا، ئه‌رمەنیا پشتا ڕووسیا دگرت، ب تایبەتی د شه‌ڕێ ساڵا 1828دا. ڤێ یەكێ ژی ژ بۆ تركێن ئوسمانی سه‌رئێشی چێ كربوو، ژبەر ھندێ تركا گڤاشتنا بو سەر ئەرمەنیا زێدە كر و دخوەستن به‌ڵا ئه‌رمەنیا ژ خو ڤه‌كه‌ن. تركیا دیت كو باشترین كه‌س كوردن ل دژی ئەرمەنیا بكار بینن، ئوسمانیا ده‌ستێ ئاغا و مروڤێن ئایینی وه‌كی شێخ و مه‌ڵا ڤه‌كر و ل گەلەك باژێڕێن وه‌كی وان، ئامه‌د ….جزیه وه‌كی كافر ژ ئه‌رمەنیا وه‌ردگرت.
بێ گومان ئه‌رمه‌نی چ ژلایێ پێشه‌سازی و چ روشه‌نبیری ڤە ژ كوردان پێشكه‌تی تر بوون، دو رێكخستن وان ھەبوون؛ وه‌كی (هانچاك) كه ڕێكخستنه‌كا چه‌پ بوو و هه‌ر وه‌سا رێكخستنا (هاشتاك) كو زێدەتر رێكخستئنه‌ك بورژوازی بوو لێ ژ بو پێشڤه‌برنا هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یی د ناڤ ئەرمەنیان دا ڕوله‌كێ مه‌زن هه‌بو.
ڕاسته سووارێن (حەمیدیه) كو هێزه‌كا نیزامێ بوو، هه‌موو كورد بون و ل سه‌ر ڕژێم تێنه ئه‌ژمارتن لێ تو چ دبێژی بو وان ئاغا و مه‌لا یێن كورد یێن خه‌لك تێدگەھاند كو ئه‌رمەنی كافرن و ماڵو حالێ وان حه‌لاله؟ ل ئورفایێ مه‌ڵا سعید ئه‌حمه‌د كو ته‌ریقه‌تا شێخاتیێ ژی هه‌بوو و ل وانێ ژی حاجی به‌كو عبدلغەفور…. ب سه‌دان ژن و زارۆكێن ئه‌رمه‌نیا ل گۆر ده‌ستورێ سلتان عبدولحه‌مید كوشتن.
ڤ . گردلیفسكی نڤیسكار و دیروكنڤێسێ ڕووس ل سه‌ر ڤێ بوویەرێ نڤێسیە: “من بخوە ل سالا 1916 ب چاڤێ خوە دیت كا چاوا كوردان كوم كوم ئه‌رمەنی وه‌كی عه‌بدا بكار دئینان و گەلەك ژنێن وان وه‌كی خداما ل ناڤ ماڵا كار پێ دكر.
مخابن، چ جارا مروڤ حه‌زناكه خه‌لكێ وی كو، ئه‌وبخوه ته‌په‌سه‌رن و د بن زولمێ دا دنالە د گه‌ل گه‌له‌كێ دی یێ ژێرده‌ست وه‌سا زاڵم بە. به‌س پێویسته ئه‌م رولێ گەلەك كوردێن جامێر و ئینساندوست ژی ل به‌ر چاڤ بگرن كو ب سه‌دان ئه‌رمەنی ل با خوه ڤه‌شارتن و پاراستن. دڤێ ھەلوەستا خراپ و خه‌له‌ت یا هه‌ردو حزبێن ئەرمەنی؛ هاشتاك و هێنجاك بھێتە بەحس كرن. مێژوناسێ رووسی م س لازاریف نڤێسیە: پروپاگه‌ندا حزبا هاشتاك و هێنجاك باندورا خوە ل سه‌ر ئالوزیا د ناڤبه‌ینا كورد و ئه‌رمەنیان دا هه‌بوو. وان ھەر دو پارتیێن ئەرمەنی پرۆپاگەندا وێ یەكێ دكر كو ئامه‌د، وان و هنده‌ك باژێرێن دن یێن كوردان ئاخا ئه‌رمەنیانه و ئه‌ڤ ژی ببو جهێ دلگرانیا كوردان.
وه‌كی چاوا حاجی قادرێ كویی ژی د شه‌عره‌كا خوە دا دبێژە:
خاكی جه‌زیر و بوتان، یانی ولاتی كوردان
سه‌د حه‌یف و سه‌د مه‌خابن، ده‌یكه‌ن به ئه‌رمه‌نستان.
دیسان گرنگه بزانین كو سوارێن حه‌میدیه سالا 1890 پێك هات بوو و هه‌می ژی كورد بوون، وان زولم و سته‌مه‌كا مه‌زن نە ب تەنێ ل ئەرمەنیان، لێ ل كوردان ژی دكر.
سه‌رهاتیه‌كا ته‌حله لێ بوویەرەكە و چێبوویە، پێوسته ئێدی ئه‌م ژی ب خوه دا بچین و ئاڤریه‌كی ل دیرۆكا خوە ڤه‌ده‌ین، هه‌روه‌سا پێویستە ئەڤ مژار ژ ئالیێ شارەزا، پسپۆر و دیرۆكزانان ڤە ب ئاوایەكی زانستی لێكۆلین ل سەر بكن و ده‌رسێ ژێ وه‌رگرین دا چ جارا ئه‌ڤ بوویەر روو نه‌ده‌نه‌ڤه.
ئامه‌ده‌كرن: نه‌وزاد به‌رواری
2019.08.12
