کاژین شەوکەت
دەسپێکەکا دیرۆکی بۆ گەندەلیێ
دیرۆکا گەندەلیێ ب قەد دیرۆکا مرۆڤایەتیێ یە، ئەڤ کریارە ژ ئێکەم مالباتا مسری یا کەڤن ل سالێن (2700- 3100) بەری زاینێ هاتیە تێبینی کرن، هەروەسا ئاماژە ب وەلاتێ چینا کەڤن هاتیە کرن کو هەر مالەکێ خۆداوەندەکێ لێنانگەهێ هەبوو چاڤدێری ل رەفتارێن ئەندامێن ماڵێ دکر، وەسا هاتیە دیارکرن کو هەفتیەك بەری جەژنا سەر سالا نوی یا چینا کەڤن ئەو خوداوەندێ لێنانگەهێ دچوو ئەسمانان بۆ مەبەستا دیارکرنا سزایێ سالانە یێ هەڤوەلاتیان، هەڤوەلاتی د سەرسالێ دا ل شوینا ئەو سزایی وەرگرن وان خوارن و شریناهیێن جوراو جور ددانە خوداوەندی دا کۆ خوداوەند ل وان بوریت.
هیرۆدۆت دیرۆکنڤیسێ یونانی دبێژە؛ مالباتا کامونیون کو قەشەیێن ( ئوراکل دلفی) بوون، وان بەرتیلخواریە، کو ئێک ژ بهێزترین هێزێن دیارێن یونانا کەڤن بوون، دیرۆکا وان د زڤریتە سالا (1014) بەری زاینێ. سەبارەت ڤێ یەکێ خەلکێ یونانێ هاتن دا بەرسڤا پسیارێن خوە ژ کاهنێ پەرستگەهێ وەرگرن، مالباتا ئەپوڵو کو خوەدان سامانەکێ گەلەك بوون پەرستگەها ئەپۆڵۆ ب بەرێن گرانبها نویژەنکر، چۆنکی ژبەر ئەردهەژەکێ پەرستگەهـ خراب ببوو، ل بەرامبەری ڤێ چەندێ (کاهن بیسیای) باوەریێ ب دەولەتا ئسپارتا بینیت بۆ ژناڤبرنا دەسەڵاتا ئەسینا هاریکاریا مالباتا “کامونیون بکەن. هەر ژ بەر ڤێ یەکێ فەیلەسوفێ یونانی ئەرستو دبێژە: “خوەداوەند ژی بەرتیلخۆرن.
پێناسا گەندەلیێ
ئەڤ پێناسە ل هەمی جیهانێ دهێتە دیارکرن و گوتن، گەندەلی: خراب بکارئینانا ئوفیسێن گشتی یە ژلایێ وی کەسێ پێ دهێتە راسپاردن، بۆ بەرژەوەندیێن خۆ یێن تاکە کەسی، زەرەرێ دگەهینە ژیانا خەلکی.
ئەگەر هزر د پێشکەفتن و گۆرانکاریێن مللەتان دا بکەین، نەخاسمە ئەوێن هاتینە بەرچاڤکرن چ ب دیرۆکێ یان دیکیومێنتان، دهێتە دیتن سەرکەفتنا وان دەرئەنجامێ گەشەکرن و کارکرنا وان ل سەر چەند تەوەران بوویە کو گەلەک گرنگ بووینە، ژناڤچوونا وەلاتان ب مژوولبوونا وان ب هندەک کاروباران کو بوینە ئەگەرێ ژناڤچوونا وان، ئەڤ یەکە ژی ژ جڤاکەکێ بو جڤاکەکێ دی جیوازیەکا مەزن هەیە و هاتیە گوهەرین. ئەگەر هەر مللەتەک ب هشیاری، فاکتەرێن لاوازی و بەلاڤکرنا گەندەلیێ دیار بکەن و ل دووف رێکا چارەسەریا وێ بگەرن، شیاینە خوە ژ مەترسیا ژ ناڤچوونێ قورتال بکەن و بگەهنە کنارێن ئارامیێ، د هەمان دەمێ دا ئەوێن نزانن کو گەندەلی هەیە یان ژی ب بەردەوامی باس ل هەبوونێ کربە و نەشیابن دەستنیشان بکەن و ژ بۆ نەهێلانا وێ کار بکەن نەشیاینە گەلەک بمینن و ژناڤ چۆینە. بو زانین سالانە پتر ژ ئێک ترلیون دولارێن ئەمریکی تەنها وەکی بەرتیل ل سەرانسەری جیهانێ دهێنە قازانج کرن، ژلایێ گەندەل و گەندەلکاران ڤە.
جورێن گەندەلیێ ب نێرینا من گەلەک ب ساناهی نینە بهێنە دیارکرن، چونکی گەلەک جورێن گەندەلیێ هەنە و جورێن وانا ژی زنجیرەیەکێ ب ئێکڤە گرێداینە، لێ ئەم دێ یەک ل دووڤ یەک باس کەین.
جۆرێن گەندەلیێ
①. گەندەلییا سیاسی:
گەندەلییا سیاسی بکارئینانا خراب یا دەسەلاتێ ژلایێ سەرکردێن سیاسی ژ بۆ ب دەستڤەئینانا مفایەکێ تایبەت و زێدەکرنا هێزا خوە و سەروەت و سامانێن خوە.
هەروەسا سەپاندنا خوە ل سەر دەسەلاتێ و ملکەچکرنا میللەتی ژبۆ بەرژوەندیێن خوە یێن ماتریالی، کەیفخۆش بوون ب سەپاندنا خوە ل سەر هەڤوەلاتیان ژ بۆ ژێر دەسەلاتداریا خوە. زێدەباری ڤێ یەکێ کو رێرەوێ سیاسەتا وەلاتی ژ بۆ لایێ بەرژوەندێن خوە یێن تاکە کەسی و کەس و کارێن خوە دبە، نەخاسمە د هەمی پروسێسێن هەلبژارتنا
(چ ناڤخوەیێ رێکخستنا سیاسی بن یان یێن ئەنجومەنێ نشتیمانی و سەرکردایەتێ بن) ژ بۆ چێکرنا بریارا سیاسی. شەنگستێ گەندەلیا سیاسی ل سەر هەبوونا هێزا سیاسی رادوەستە، واتە هاوکێشەیەکە ب رامانا هەبوونا هێزا سیاسی گەندەلییا سیاسی دێ پەیدا بە و بەروڤاژی. جان جاک روسو دبێژە: “گەندەلییا سیاسی ئەنجامەکێ راستەقینە یە د ململانێ یا سیاسی ژ بۆ ب دەستڤەئینانا هێزێیە.
پێدڤی ناکە ژ بۆ ڤی جورێ گەندەلیێ پارەکێ ب شێوەکێ راستەوخۆ بهێتە مەزاختن! لێ دەسەلاتداریا خوە وەک فاکتەرەکێ سەرەکی بۆ بازرگانیێ بکار دئیە. ئەڤ جورە گەندەلیێ ژی ب دوماهیک هاتنا دەسەلاتا وان دیار دبن، و دهێنە راکێشان بۆ بەر دادگەهان، ل وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین ژی چ گرنگیێ نادەنێ، چونکە ئەوێن هاتینە جهێ یێن دی ژوان گەندەلکارترن ژ وانا کو پێدڤی یە بهێنە دادگەهـکرن، و هەمی خرابیێن وانا تێنە ڤەشارتن.
مەترسیداربوونا ڤی جوری د وێ یەکێ دایە کو هەر کەسێ پلەیا وی پتر بلند بە، گەندەلیا وی پترە ژ مروڤێن سادە ژبەر وێ یەکێ گەندەلییا مروڤێن سادە تەنێ ژ بۆ وی و کەس وکارێن وی یە، لێ ئەگەر گەندەلی ل دەسەلاتێ دا بە وی دەمی گەندەلی هەمی گوشە وکنارێن وەلاتی تژی دکە زێدەباری وێ چەندێ کو هەمی دەسەلات پێکڤە بوینە گەندەل و گەندەلکار وەک لاشەکێ مرار و چارەکرنا وێ پێدڤی ب کارکرنی یە ب شەڤ و روژ، چونکە رێکخستنێن سیاسی وەلاتی برێڤە دبەن و ئەگەر ئەو هەمی گەندەلکار بن چارەکرن گەلەک ب ساناهی نابە، ژبەر کو ئەوان دەرگەهێن چارەسەریێ یێن گرتین و ناخوازن ب ساناهی بهێتە چارەسەر کرن. ئەڤ جورە گەندەلییە گەلەک جاران ب شێوەکێ ڤەشارتی تێتە کرن ئانکو تەنها دەسەلاتا سیاسی و کەس و کارین وان مفا ژێ وەرگرن.
② گەندەلییا ماددی (ماتریالیزم) و ئابووری:
هاتیە پێناسەکرن بکارئینانا جهێ کاری ب مەرەما ب دەستڤەئینانا دەسکەفتێن تایبەت. خراب بکارئینانا کاری د کەرتێ گشتی دا ژ بۆ ب دەستڤەئینانا دەستکەفتەکێ تایبەت.
هند ژی دبێژن خراب بکار ئینانا جهێ یە ب وی کەسێ هاتیە راسپاردن ژ بۆ دەسکەفتێن کەسوکی.
ژ ڤان پێناسێن سەری بو مە دیار دبە کو ئارمانج ژ ڤی جورێ گەندەلیێ ئەوە کو مفایەک بگەهیتە کەسەکی/ێ ب رێکا دەزگەهەکێ گشتی یان کەرتەکێ گشتی، بەلێ ب نێرینا من ئەڤە نەیا سانسور کرییە تایبەت ل سەر کەرتی گشتی، ئەڤ جورە گەندەلی یە ل کەرتێن تایبەت ژی گەلەک جاران هاتیە روودان لەورا ئەم نەشێن تەنها باس ل سەر کەرتێ تایبەت بکەین. گەندەلییا ماددی ( ماتریالیزم) ئەم دشێن ب شێوەکێ بساناهیتر بدەینە نیاسین، کو جورەکە ژ جورێن دزیێ، بەلێ ب رێکا مفا وەرگرتن ژ هێز و دەسەلاتا خوە دناڤ وی دەزگەهی دا ئەڤجا ئەڤ دەزگەهە ل کەرتێ گشتی بە یان یێ تایبەت بە. هەروەسا ئەم دشێن ئاماژێ ب دەینە وێ چەندێ دەما بەرپرسەک یان بازرگانەک رازی نەبە کو ململانا بازرگانی چێببە و بریکاریا کارەکێ ب تنێ بۆ خوە سانسور بکە. بو نموونە؛ کەسێ ماف نەبە بازرگانیێ د کەرتێ ئینان و برنا نەفتێ دا بکە. یان کەسێ ماف نەبە بزاڤەکا بازرگانی ژ بۆ خوە بکە یان پێدڤیە ژ قازانجێ خوە پشکەکێ بدەتە کەسەکێ ل دەسەلاتێ. مەرج نینە بەرپرس بە و ل دەسەلاتێ دا بە، گەلەک جاران مروڤێن بێ پلە ژی خوە دسەپینن ل سەر گورەپانا بازرگانیێ، ژبەرکو پەیوەندی هەنە دگەل دەسەلاتێ چ ب ناڤێ بەرپرسەکێ یان ب ناڤێ عەشیرەتێ یان بنەمالەکێ و گەلەک جاران سنورێن مافێ مروڤی ژی بن پێ دکەن و زۆلم و زۆریێ ل خەلکەکێ دکەن.
③ گەندەلییا کارگێری:
ساموێل هنگتۆن دبێژە: “گەندەلییا کارگیری دهێتە گۆتن ب رەفتارێن وان کومەلە کارمەندێن د خزمەتێن گشتی دا کار دکەن نە رێکا بەرژوەندیێن وی دەزگەهی دا بن، و تیتالێن پەسەند کری بەر چاڤ وەرناگرن”.
جێمز ئاسکات دبێژە: “ب وێ کریارێ دهێتە گۆتن کو ب رێکا وێ تاکەک ژ بۆ دەستڤەئینانا بەرژوەندیێن خۆیێن تایبەت و ژ بۆ گەهشتن و ژیانەکا باش و سەرکەفتی ل دەرڤەیی چارچۆڤێ حکومەتێ بۆ دیارکری کار بكە”.
گەندەلییا کارگێری یان یا رێڤەبەری ب وی کاری دهێتە گۆتن یا کو کەسەک پێ رادبیت دەرئەنجامێ هەبوونا هێز یان دەسەلاتێ ل سەر دەزگەهێن میری یان ل سەر دەزگەهێن دیتر یێن حکومەتێ ب مەزاختنا وان رادبە، بۆ نموونە؛ رێکخراوێن نەحکومی ب مەرەما دەستڤە ئینانا مفایەکێ ماددی ژ بۆ خوە یان ژ بۆ گروپەکێ دی. بەلێ ئەڤ جورە گەندەلی یە تایبەتە ل سنورێ دام و دەزگەهێن میری و حکومی. ئاکامێن ڤی جورێ گەندەلیێ وەکی مە ل ( بەشێ ئێکێ) دا دیارکری راستەوخوە باندورێ ل بەرژوەندێن هەڤوەلاتیان دکە. ئەڤ جورە گەندەلی یە ژی ب ڤان جورێن ل خارێ دهێنە ئەنجامدان:-
١.ب دان و وەرگرتنا پاران(رشوە) بەرامبەر ئەنجامدانا کارەکێ.
٢. دزین ب رامانا دزینا کەل و پەلێن دام و دەزگەهێن میری.
٣.کرینێن حکومی ژ کەرتێ تایبەت، ب رێکا بازرگانێن دناڤبەرا رێڤەبەر و کارمەندێ بەرپرس ژێ، و بازرگانێن کەرتێ تایبەت.
٤. کارێ بەلێندەرا د جێبەجێکرنا پروژان کو مەرجێن جێبەجێ کرنێ 40٪ ب جهـنائینن.
٥.بازرگانیکرن ب پارێن حکومەتێ ژ بۆ بەرژەوەندیا خوە.
٧. فرۆتنا کەل و پەلێن د کوگەهێن دام و دەزگەهێن میری ژ لایێ رێڤەبەر و کارمەندێن وی دەزگەهی ڤە.
٦. دامەزراندنا کەس و کاران ل جهێ کارێ خوە و پشتەڤانیکرنا وان ب هەمی شێوازا.
٨. دەم بووراندنا کارمەندێن حکومەتێ بێ ئەنجامدانا کارەکێ. (ئەڤ جورە گەلەک یێ بەلاڤەیە، چونکی گەلەک جاران رێڤەبەریەک پێدڤی 20 کارمەندانە، بەلێ 70 کەسێن دی هەنە وەک کارمەند ب ڤی رەنگی دێ هەر 20 کارمەند کار کەن، 70 یێن دی هیچ کارەکێ ئەنجام نادەن، دێ چاڤێ وان ل دەمژمێرێ بە کا دێ کەنگی دەمی چوونا مال هێت دا کو بچن).
٩. فیرودان و خەرجکرنا کەل و پەلێن حکومەتێ، نموونەک وەرەقە و تەلەفون، کومپیەتەر و پرنتێر و….هتد.
١٠. گەندەلی د دیتن و دەستنیشانکرنێ دا واتە نەرمی نیشادان بەرامبەر گەندەلیێ.
١١. گەندەلی د دامەزراندنێ دا، مرۆڤ مرۆڤکانێ بێ هزرکرن ل شایستەبوونا کەسی بو جهەکێ.
ئەڤە ژی گەلەک یا مەترسیدارە ژبەرکو ئاکامێن وێ دکەڤیتە سەر هەمی کومەلگەهێ، تایبەت د پێرابوونێن دام و دەزگەهێن میری کێماسی زێدەتر لی دهێت و کومەلگەهـ هێدی هێدی پاشڤە ڤەدگەرە.
④ گەندلییا یاسایی:
مەرەم ژ گەندەلییا یاسایی ئەوە کو ئەو کەسێن ب دانانا یاسایی رادبن، یاسایان ل دووڤ حەز و خواستێن خوە دانن کو بەرژوەندیێن وان بپارێزن، و بەرژوەندیێن خوەدان هێز و دەسەلاتا بپارێزە. بێ گومان چارچۆڤێ ئەڤ جورێ گەندەلییە لێ دهێتەکرن پەرلەمانن کو پرانیا خەلکێ ئەندام، یاسا دانن کو ل دەمێ ئەندام ب شێوەکێ مەزن مفا ژ یاسا وەربگرن ژ بۆ بەرژەوەندیا خوە و هزر ل دەمێ کو نەمینن وەک ئەندام پەرلەمان دوبارە مفایی ژێ وەرگرن. زێدەباری وێ یەکێ کو هندەک یاسا دانن کو د بەرژەوەندیا رێکخستنەکا سیاسی یا دەستنیشان کری بن یان ژی کەسەکێ دەست نیشانکری ل دەسەلاتێ دا، بو نموونە؛ دەستور و یاسایێن عێراقێ بشێوەکێ بەردەوام ئەڤ جورە گەندەلی تێدا دیار دبە.
زێدەباری ڤان هەمی خالان دەما یاسا نەشێتن خەلکێ گەندەل ملکەچی یاسایێ بکە ئەڤە ژی ب خوە جۆرەکە ژ جۆرێن گەندەلی یا یاسایی.
⑤ گەندەلییا ئەخلاقی :
بەلاڤەکرن یان هاریکاریکرن بۆ بەلاڤکرنا هندەک کار و کریاران ژ بۆ بەرژەوەندیا خوە یا تاکەکەسی یان یا گرۆپەکێ دەست نیشانکری یان گرۆپەکێ نەدیار، کو ب یاسا و داب و تیتالان دهێنە شەرمزارکرن و ب چ رەنگەکێ ناهێنە قەبوول کرن. هەولدان ژ بۆ خرابکرنا داب و تیتالێن باش ب تیتالێن خراب کو نەهێنە پەسەندکرن ل ناڤ جڤاکی دا ب چ رەنگەکێ، بۆ نموونە؛ دەستدرێژیا سکسی دگەل کەسێن ل دووڤ یاسا خودایی و یاسا دەستکرد و داب و تیتالێن ب تاوان دهێتە نیاسین وەک کریارا سکسی د گەل دەیک و خوشک و مەت و خالەت، وێنەکرنا دەستدرێژیا سکسی و بلاڤکرنا وێ، پالدانا دیاردەکێ بۆ کەسەکێ ب رێکا تەکنولوژیا ڤی سەردەمی و چێکرنا گەش و هەوایەکێ ئالۆز. مەرەم ژ ڤی جورێ گەندەلیێ ئەوە کو جڤاک پێگڤە بەرەڤ بێئەخلاقیا بهێتە ئاراستە کرن چ ب رێکا حکومەتێ و سیستەمێ وێ یان ژی ب رێکا دەولاتێن دوژمن. ل ڤێرێ دەمێ ئەم باس ل سیستەمی و حکومەتێ دکەین مەرەما مە ئەڤە کو حکومەت گورەپانێ بەرهەڤ بکە بۆ وەرارا گەندەلییا ئەخلاقی. رولێ بێگانا دشێن ئاماژێ بدەینە مێدیایێن بیانی ژ بۆ بهێزکرنا ڤی جورێ گەندەلیێ نەخاسمە کەنالێن تەلەفزیونی یێن سکسی، تورا ئەنترنتێ، هەلبەت ئەڤە دوو رێکێن کو گەلەك ئەکتیڤن ژ بۆ رێخۆشکرنا جڤاکی بەرەڤ ڤی جورێ گەندەلیێ. ئاستێ کارتێکرنا ڤان هەردوو رێکا ب ئاستێ تێگەهشتنا خەلکێ وی جڤاکی ڤە گرێدایە، راستە تۆرا ئەنترینتێ ئەڤرو گەلەك یا گرنگە کو ل بەر دەستێ مە بە و ئەم مفایەکێ باش ژێ وەربگرین، دهەمان دەم دا تۆرەکە بۆ بەلاڤکرنا گەندەلییا ئەخلاقی ب شێوەیەکێ بەرفرەهـ ئەگەر خراب بکار بهێت، نەخاسمە کو تەخا گەنجان پرانیا جاران توش دبن. هەروەسا تەلەفونێن دەستی کو ب موبایل ژی کەرەستەکە کو دهێتە بکارئینان ژ بۆ گەشەکرنا گەندەلییا ئەخلاقی.
شەنگستێ ئەنجامدانا گەندەلیێ :
شەنگستی ئەنجامدانا گەندەلیێ لسەر دو خالا رادوەستیت:
١. ڤیان ئ بۆ ئەنجامدانا کارێ خراب، ڤیان یا حەزا ئەنجامدانا گەندەلیێ مەرجەکێ گرنگە بۆ سەرهلدانا گەندەلیێ ل دەڤ تاکی. واتە تاک ئەنجامدانا کریارا گەندەلیێ وەک خەونەک د مێشکێ خوە دا دپەروەرینیت، بو گەهشتن ب ژیانەکا خوەش.
٢. هەلکەفتن مەرەم ژێ ئەوە کو دەمەکێ باش بو کەسێ گەندەلکار بهێتە روخساندن کو دڤی دەمی دا بکاریە کریارا خوە یا گەندەلیێ ئەنجام بدە، بێ گومان ئەڤە ژی دەمێ بویە خەونەکا تاکی، هەر و هەر دەلیڤە دێ بو هێتە هەلکەڤتن.
ئەگەرێن گەشەکرنا گەندەلیێ:
دەمێ گەندەلی دناڤ جڤاکەکێ دا پەیدا دبە و نەبوونا پرەنسیبێن ئەخلاقی دناڤ وی جڤاکی دا و هەبوونا پشتەڤانیێ ژ بۆ هندەکا و بێ رێزی د جێبەجێکرنا یاسایێدا
١. ئەگەرێن جڤاکی و کەلتوری:
کارتێکرنا جڤاکی، کەلتوری و بابەتێ باوەریێ ل دەف تاکی گەلەک یا گرنگە بۆ پالدانا وان بەرڤ ئەنجامدانا گەندەلیێ. ئەو کەلتورێ جڤاک ل سەر هاتییە پەروەردەکرن و کاودان و بارودوخێ سەروەری هەی ل سەر جڤاکی بابەتێن گرنگن کو ب شێوەکێ راستەوخوە کارتێکرنێ دکەتە سەر، ماددەپەرستیێ، مروڤپەرستیێ، بێوژدانی نموونەنە بۆ ڤی ئەگەری. زێدەباری چاڤ لێکرنێ. ل جڤاکێن خواندنا وان ل سەر بناغەکی کەڤن کو چ بهایەکێ باش بو بنەماین ئەخلاقی ناگرن.
٢. ئەگەرێن ئابووری:
سەقامگیرنەبوونا بارێ ئابووری، بلندبوونا بهایێ کەرەستێن پێدڤی ژ بۆ ژیانا روژانە و کێماتیا دەرامەتێ خەلکی، نەبوونا دادپەروەریا ئابووری و جڤاکی د دابەشکرنا سەروەت و سامانێن وەلاتی.
٣.ئەگەرێن سیاسی:
بەلەنگازیا موئسساتێن وەلاتان کو نەشێن بەرەڤانیا خوە بکەن ژ هەر دەست درێژیەکێ ل سەر و نەسەربخوەییا وان و دەستێوەردانا وان د کاروبارێن ئێكودو دا ، چاڤگرتن ل گەندەلیێن بەرپرسێن پلە بلند و بلندکرنا پلێن وان ب دیتنا گەندەلیێن وان.
٤.ئەگەرێن کارگێری:
بەلەنگازیا سیستەمێ حکومەتێ د بەرەڤانی کرن ژ یاسا و راگرتنا سەروەریا یاسایێ ل هەمی وەلاتی. نەبوونا سیستەمێ کەسێ شایستە ل جهێ شایستە و نەبوونا شارەزایا رێڤەبەران، بلندکرنا پلێن کارمەندا ل سەر شەنگستێ بەرژەوەندیان و خزماتیێ، هەبوونا جیوازیەکا گەلەك د ناڤبەرا بهایێ کالایی بەراوردکردن دگەل بڕا پارێ مانگانە کو دهێتە وەرگرتن.
٦.ئەگەرێن یاسایی:
هەبوونا یاسایێ ب ناڤ بێ پێ رابوون و دووڤچوون و لێپرسینا گەندەلی و گەندەلکاران، نەرمبوونا یاسایان بەرامبەری هەمی بابەتێن گەندەلیێ، چێکرنا یاسایان ژلایێ پەرلەمانی، بۆ پاوانکرنا گەندەلییا ئەندامێن دەسەلاتا یاسادانانێ و دوورکرنا وان ژ لێپرسینێ.
٧. ئەگەرێن سایکولوژی:
ئەڤ هوکارە تایبەتە ب شێوازێ هەستپێکرنا دەرونی و وژدان و هزر رنا خەلکی و حەزا وان بۆ ب دەستڤەئینانا سامانەکێ زێدە.
٨. ئەگەرێن دەرەکی:
ب شێوەکێ گشتی دژمن ل دەرڤە هەولا تێکدانا کاودانێن ناڤخوەیی دکەن ئەڤە ژی بەشەکە ژ ستراتیژیا دژمنکارانە یا وەلاتان بەرامبەری وەلاتان ژ بۆ هنارتنا فایروسێ گەندەلیێ بۆ ناڤ وەلاتەکێ دی، گەلەک جاران ئاکامێن گەلەك خراب هەنە ل سەر جڤاکی چ ب رێکا نوکەر و کرێگرتیێن خوە بۆ تێکدانێ و بەرەڤ گەندەلی ئاراستەکرنێ یان ب رێکا ئاراستەکرنا پێلێن سەتەلایتا کو فلمێن خراب پێشان بدەن و ببنە سەدەما پەیدابوونا گەندەلیا ئەخلاقی.
ئاکامێن گەندەلیێ ل سەر جڤاکی :
باندورا گەندەلیێ ل سەر پێشکەفتنا جڤاکی و ئابووری گەلەکا خرابە و ئاستەنگەکە د رێکا گەشەکرن و وەرارا ئابووری و وەبەرهێنانێ دا، نەخاسمە مفا وەرگرتن ژ سەروەت و سامانێن وەلاتی ژ بۆ چەند کەسەکان بە، کێمکرن ژ گرنگیا کەرتێ پەروەردێ و ساخلەمیێ ژ بۆ بەرژەوەندیا تاکە کەسی. سەروەریا یاسا و ملەتی دهێتە ژناڤبرن و کەسەک گرنگیێ و رێزێ ل حکومەتێ ناگرە و باوەری پێ نامینە. وەکی:
١. پەیدابوونا گەندەلیێ د ناڤ هەر جڤاکەکێ پایە و بنەمایێن خوەراگریا وی جڤاکی ژناڤ دبەن و میکانیزما پێشکەفتنا جڤاکی ژ کار ئێێخیت.
٢. ب شیوەکێ گشتی بودجە دهێتە مەزاختن بێ کو کەسەک بزانە ب چ رێ دا هاتیە مەزاختن و تەرخان کرن.
٣.میکانیزما وەرار و گەشەکرنا وەلاتی ژ کار دکەڤە، تایبەت بۆ ئاڤەدانکرنا گوندا و رێک و پرا و قوتابخانا و پروژێن بناغەیی ل ناڤ وەلاتی دا.
٤. حکومەتێ و دەسەلاتێ سەنگێ خۆ نامینە و هەر دەمێ گروپەک یان کومەکا خەلکی خواست دێ شێن ب رێکێن خرابکار میکانیزما بریڤەبرنا جڤاکی ژ کارئێخن، بێ گومان ئەڤێ ژی ب شیوەکێ راستەوخوە کارتێکرن ل سەر رەوش و ژیارا خەلکی هەیە.
٥.سەروەت و سامانێن وەلاتی دهێنە وەبەرهێنان بۆ بەرژەوەندیا چەند کەسەكان.
٦. پەیدابوونا رێژەکا هەرە بلند یا هەژاریێ.
٧. هەبوونا گەندەلیێ بنەمایێن مافێ مرۆڤی لاواز دكە.
٨. دیموکراتیێ بەرەڤ نەمانێ دبە.
٩. ئەگەرەک ژ ئەگەرێن دورستکرنا تاوانێن رێکخستی و ئینان و برنا مادێن هشبەر.
چارەسەرییا گەندەلیێ
١. هەبوونا دەسەلاتەکا یاسایی یا پاک ل ناڤ وەلاتی کو خوەدان پشتەڤان بە ژلایێ دەسەلاتێ، ئەگەر دەسەلات ژی گەندەل بە هیچ ئاریشە نابیت، چونکی ب نڤێسینێ د کومێنتێن تایبەت و نڤێسانا ناڤێن وان و رەنگ و شێوازێن گەندەلییا وان مرۆڤ دێ شێت ل پاش10 سالان یان 20 سالان وان ببەتە بەر دادگەهێ و دوبارە سەرەوت و سامانێ وان ژ حکومەتێ دزین بۆ حکومەتێ بزڤرینتەڤە. ڤی جورە کاری ژی پێدڤیا ب کەسانێن خەمخور و نشتیمانپارێز هەیە کو ب دوکیومێنتکرنا ڤان جورە گەندەلییا راببن. ب هێزئێخستنا رولێ یاسایێ بۆ ملکەچکرنا هەمی گەندەلکاران و بهێز بوون بەرامبەر وانا ژبەر وێ یەکێ کو ئەو کەسێ توشی گەندەلیێ دبە ئاریشا وی ئەو نینە کو دێ گەندەلیێ ل جهەکێ کەت ئاریشا وی ئەوە کو دێ چەوا بەرهنگاریا ئاستەنگێن بەرامبەری خوە ببە.
٢.رولێ گرنگێ پەروەردێ بشێوەکێ گشتی و ماموستایێن زانکویێ ب شیوەکێ تایبەتی بۆ هشیارکرنا هەستا بەرپرسیاریەتیێ ل دەف قوتابیێن زانکویان و پەیمانگەهان ب مەرەما چێکرنا بەربابەک (جیلەک)ێ ساخلەم بۆ داهاتیەکێ نێزیک و بلندکرنا ئاستێ تێگەهشتنێ ل دەف وان.
٣. چاڤدێریکرن ل سەر کاروبارێن حکومەتێ ژ لایێ دەسەلاتێن دیتر، و بەرو ڤاژی. ب مەرجەکێ کو تایبەتمەندین وان بهێنە پاراستن یێنیاسا بناغەیی بۆ پشت راست کرین.
٤. ئورگانیزەکرنا دەستەیا دەستپاکیێ یا ب پشتەڤان و دەسەلات بۆ نەهێلانا گەندەلیێ و دووڤچونێ وبرنا وان بۆ دادگەهێ. چونکی ئەگەر دەسەلات نەبیت ب سەدان دەزگەها هەبیت نەشێن چ بکەن.
٥. تێگەهاندن و پالدانا کارمەند و هاوەلاتیان ژ بۆ ئاشکراکرنا دیاردێن گەندەلیێ بێ کو ناڤێ وان بهێتە دیار کرن هەروەسا پشتەڤانی ژی لێ بهێتە کرن.
٦. ئازادیا چاپەمەنیێ کو ب شێوەکێ ئاشکرا داکوکیێ ل هەبوونا گەندەلیێ بکە و د هەمان دەم دا رێکێن چارەسەریێ دیار بكە.
٧. پێدڤیە ریکخراوێن نەحکومی رولێ خوە ببینن ژ بۆ کێمکرنا گەندەلیێ ب رێکا پروگرام و سیمینار و وورکشوپا و پوستەرا…..هتد.
٨. وەرگرتنا هاریکاریەکا ناڤدەولەتی بۆ بەرهنگاربوونا گەندەلیێ.
٩. هەبوونا شەفافیەتێ.
مفا هاتیە وەرگرتن ژ :
– اتفاقية الأمم المتحدة لمنع الفساد ٣١ کانون الاول ٢٠٠٣.
– کتاب الفساد، مٶلف؛ محمد جمعە رمضان عبدو/ تاریخ نشر الکتاب 7 نوفمبر 2019.
ژ بۆ دینا بەشێ ئێكێ لینكا ل ژێر ڤەكە
