یاسایێن جەنگێ

ب گشتی جەنگ کاودانەک ئاوەرتەیە و ئەو یاسایێن د دەما جەنگێ دا تێنەدان ژی یاسایێن ئاوەرتەنە. د دەمێ جەنگێ دا هەمی یاسایێن دەمێن ئاشتیێ تێنە چونەکرن و دەولەتێن دژ ئەرکدار نابن ب پاراستنا پەیمانامەیێن د ناڤبەرا وان دا یێن ل دەمێ ئاشتیێ. گەلەک یاساناس و زانایێن یاسایی د وێ باوەرێ دانە کو یاسایێن جەنگێ بێ واتەنە، چونکی جەنگ جەنگە و مالوێرانیە. مالوێرانیێ دێ چ یاسا هەبن؟ لێ بەشەک پتر ژ یاساناس و بسپور د وارێ یاسایێن ناڤدەولەتی دا د وێ باوەریێ دانە کو هندەک قەید و بەند وەک یاسا دێ زەرەرا مادی و گیانی کێمتر بکن.

راگەهاندنا شەری د دو حالەتان دایە:

١- دەمێ هێرش تێنە کرن ل سەر دەولەتەکێ و ئەو دەولەت نەچارە بەرگری و بەرخو دانێ بکەت ل دووڤ یاسایێن ناڤدەولەتی.

٢- دەمێ بریارا شەری ژ ئورگانێن بلندێن حکومەتێ ڤە تێنە دان.

راگەهاندنا شەری کاودان و پێشهاتێن یاسایێن نوو دئینیتە پێش. ل دەستپێکرنا شەری پەیوەندیێن دپلوماسی و کۆنسولی د ناڤبەرا هەر دو ولاتێن شەرکەر دا دهێنە قوت کرن. هەروەسا کارمەندێن دپلوماتی و کۆنسولی مافێ تەرکرنا

ولاتێ مێهڤاندار یان، دژمن، هەیە و ولاتێ دژ ل دووڤ یاسایا ناڤدەولەتی دڤێن هاریکار بە و ژیانا وان پاراستی بە. گەلەک ژ کاروبارێن ولاتێن شەرکەر دکەڤیتە دەستێ ولاتێن بێلایەن وەکی ئەرشیڤێ وان ولاتان یان ژی گوهرینا گرتیێن شەری…… ل سەر وان کەسێن کو خەلکێ ولاتێ دژن و بەس ل ولاتێ کو شەری دژی ولاتێ وان دکە دژین، مافێ وانایە ولاتی تەرک بکەن یان دەولەت ل جهەکێ تایبەت ئاکنجی بکەت و بێ کو مافێ وان وەک مروڤ بێنە پێشێلکرن

ل ڤێرێ دو جورێن شەرا ێن هەنە: شەرێ ناڤنەتەوەیی و شەرێ نەناڤنەتەوەیی. جوداهیا د ناڤبەرا ڤان هەر دو جورە شەران دا د پرۆتۆکۆلێن پەیماننامەیا سالا 1949 و هەوەسا پەیماننامەیا دیپلوماتی هە یڤا مارس و جانیوەری سالا 1977 بریار ل سەر هاتەدان و هاتە ل بەرچاڤ گرتن. دپرۆتۆکۆلا ڤان پەیمانامەیان دا مژارا شەرێ گەلا دژی داگیرکەریێ هەر وەسا شەرێ دژی رەگەزپەرەستیێ و بو بدەستئینانا سەرخوەبوونێ ژی هاتیە پەژراندن.

د پروتوکولێن ڤان پەیمانامەیان دا، تایبەت پرۆتۆکولا 1 و 2 گەلەک ب زەلالی چارچۆڤەیا یاسایی و پاراستنا یاسایێن شەری دیار کرینە. هەکە د ناڤ ولاتەکی بێسەروبەری و ئاژاوە و نەخوەشی چێ بوو و مادەم شەر نەبوویە و چەک نەهاتیە بکارئینان یاسایێن شەری ناهێنە بکارئینان.

مەیدانا شەری ئەو پەحناتیا هشکی و ئاڤی و ئەسمانێن دەولەتێن دشەر دانە، نابە ئاخا وەلاتەکێ بێلایەن بۆ مەرەما شەریی بکاربینن، هندەک جهێن هەین نابە ولاتێن شەرکەر شەری تێدا بکەن، وەک میناک کەنالێ سویس کو ل دووڤ پەیمانامەیا قستەنتینیە سالا 1888چالاکیێن شەری تێدا

قەدەغە کریە.

چەند پەیمانامە هەنە هەمی ل سەر شەر و یاسایێن شەری نە، وەکی پەیمانامەیا لاهای سالا 1907 و راگەهاندنا سالا 1909 پەیمانامەیا 1949 ل سەر جانگوریێن شەران. دەولەتا بێلایەن، دپێڤاژۆیا شەری دا پێویستە بێلایەنیا خوە بپارێزە و هاریکاریا چو لایەنان نەکە و دەولەتا د شەر دا ژی پێویستە رێزێ ل بێلایەنیا دەولەتا بێلایەن بگرە. هەر ولاتەکێ بێلایەنی هلبژارت پێویستە ب فەرمی بێلایەنیا خوە ئاشکەرا بکە. یا فەرە ڤێ ژی دەست نیشان بکەم کو هەکە تاکە کەسەک ژ ولاتێ بێلایەن وەک خوەبەخش بەشداریێ د شەری دا بکە، ئەو کریارا وی/ وێ وێ یەکێ ناگەهینە کو ولاتێ وی کو بێلایەنە بەشدارە دشەری دا. دەولەتێن بێلایەن مافێ فروتنا چەک و جەبلخنەیێ و ئاموورێن شەری نینە بۆ دەولەتێن شەرکەر. ئەوکەسێن ئاموور و ئالاڤێن شەری دبەن وان ولاتێن شەرکەرد، ئەو وەک قاچاخێن شەری نە و دەولەتا د شەری دا دشێت دەستەسەر بکە.

ب چەندان پەیمانامە هاتینە گرێدان شەر و قەدەغەکرنا بکارئینانا هندەک چەکان، وەکی پەیمانامەیا 1979 ل سەر قەدەغەکرنا هەر چەکەکی کو کارتێکرنەکا خراب ل سەر سروشتی بکە، پەیمانامەیا سالا 1980 قەدەغەکرنا هەر چەکەکی کو کارتێکرنەکا خراب و نەدیار هەبە، هەروەسا پەیمانامەیا کوشتن و لسێدارەدان و ئەشکەنجەدانا ئخسیران قەدەغە دکە. یاسایێ ناڤدەولەتی دیار دکە کو هەر دەمێ ب فەرمی شەر دناڤبەرا دو دەولەتان دا هاتە راگەهاندن دڤێ ئەو شەر بەس دناڤبەرا لەشکەرێ وان دەولەتان دابە ، نابێ ئەو شەر دژی خەلکێ سڤیل/مەدەنی بهێتە بکارئینان.

ل دووڤ پەیماننامەیا ژنێڤ سالا1949 هەکە خەلکێ سەرسنوری دژی دەولەتا هێرشکەر دەست ئاڤێنە چەکی و بەرگری ژ ئاخا خوە کر ل دووڤ یاسایێن ناڤدەولەتی و ل گۆر بەندێ 4 و 6 وەک سەرباز تێنە هژمارتن. هەمی هێزێن پارتیزانی و بەرگری ب وی مەرجی کو بەندێن پەیمانامەیا ژنێڤ ل بەر چاڤ بگرن سەرباز تێنە هژمارتن. لدیڤ پەیمانامەیا سالا 1977 یا ژنێڤێ ئەو کەسێن ژ بۆ پارا ژ ولاتەکی دی دچن بۆ ولاتەکی شەری دکن، ناڤێ وان بکرێگرتیێن شەرینە و تاوانبارن و وەک سەر باز ناهێنە هژمارتن. کوشتنا مروڤێن سڤیل و کۆمکوژی قەدەغەیە.

د شەرێ جیهانی یێ ئێکێ دا زیانا لەشکری 90% بوو زیانا سڤیل 10% بوو، شەرێ جیهانی یێ دویێ دا زەرەرا سڤیل %48 بوو و زەرەرا لەشکری52% بوو، د شەرێ کۆریا دا زەرەرا لەشکری 16% بوو لێ زەرەرا سڤیل 86% بوو، د شەرێ ڤیتنامێ دا زەرەرا لەشکری 10% بوو و زەرەرا سڤیل ٩٠% بوو.

یاسایا ناڤدەولەتی گەفا کوشتن و تەرورێ ژ بۆ ترساندنا دژمنی قەدەغەکریە. بومبەبارانا باژار و گوندان ب هەر مەرەمەکێ بە قەدەغەیە، بومبەبارانکرنا ئێستگەهین کارەبایێ ناڤەکی/ئەتومی قەدەغەیە.

پەیمانامەیا سالا ١٩٤٩ ئەڤ کردارێن خوارێ ل هەمبەر ئێخسیران قەدەغەکریە: لبەرچاڤنەگرتنا ژیان و ساخلەمیا وان، کوشتنا وان، کردارا بێرەحم، بریندار کرن، ئازار و ئەشکەنجەدان، لبەرچاڤنەگرتنا کەساتیا وان، سفکاتیپێکرن، دادگاییپێکرن. نابە جوداهیا ئاین و رەگەزێ مێ ل هەمبەر ئخسیران بێتە کرن، چ جیاوازی نابە هەبە ئخسیر کەرامەت و شەرافەتە.

بدوماهیهاتنا شەری ژی ب چەند جورا دبە، ل دووف پەیمانامەیا سالا 1907 دەولەتێن شەرکەر دشێن ل سەر بدوماهیهاتنا شەری بریارێ بدەن. وەکی رکەفتنا سالا 1962 جەزایرێ یان رێکەفتنا سالا 1973 د ناڤبەرا هندوستان و هند و لهەڤگوهرینا ئخسیران. یان ژی ب شێوەیەکێ دی خوە بەستڤەبەردانا وەڵاتەکی، تەسلیمبوون بێ مەرج وەکی تەسلیمبوونا ئەلمانیا و یابان سالا 1945 هەلبەت بداویهاتنا شەری، زەرەر و زیانێن شەری دێ هێنە مەزەندە کرن ل دووڤ یاسایێن ناڤدەولەتی، دەولەتا بەرپرس دشەری دا دهێتە دەستنیشان کرن و دڤێ پارێ زیان و خوسارەتیا گیانی و مادی بدە. هەکە کەسەکێ دیارکری ژی سەدەمێ دەستپێکرنا شەری بە دڤێ ل دادگەهەکێ ناڤدەولەتی بێنە دادگایی کرن

نەوزاد بەرواری

سوێد/ ستۆکهۆلم