ژ بۆنا سه‌ده‌مێن و شه‌رتێن دامه‌زراندنا یه‌کێتیا نشتمانیا کوردستانێ (یەنەکێ)؛ پێڤاژۆیا خه‌باتا وێ و ره‌وشا وێ یا ئیرۆ یا دراماتیک بێ فاهم کرن؛ دڤێ ب گشتی ئەم ژ پێڤاژۆیا سیاسی یا باشوورێ کوردستانێ و دامه‌زراندنا پارتیا ده‌مۆکرات یا کوردستانێ (پەدەکە)یێ دەست پێ بکن
دامه‌زراندنا پەدەکێ و رۆلا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د-جه‌لال تاله‌بانی هه‌ڤالێن وان د پارتیێ دا
وه‌ک تێ زانین پارتیا ده‌مۆکرات یا کوردستانێ- ئیراقێ (پەدەکە-ئیراق) د ۱٦ێ ته‌باخا ۱۹٤٦ێ دا ئاڤا بوو. مه‌لا مسته‌فا بارزانی، حه‌مزه عه‌بدلا، ئیبراهیم ئه‌حمه‌د، جه‌لال تاله‌بانی و گه‌له‌ک که‌سێن دن یێن ب ناڤووده‌نگ، سیاسه‌تمه‌دار و نڤیسکارێن کوردپه‌روه‌ر پەدەکە ئاڤا کرن. حه‌مزه عەبدلا د ده‌ستپێکێ دا بوو سه‌کره‌ته‌رێ گشتی یێ پەدەکێ. مه‌لا مسته‌فا بارزانی بوو سه‌رۆکێ کوردستانێ.
مه‌لا مسته‌فا بارزانی هه‌تا ژیانا خوه ژ ده‌ست دای ژی وه‌ک سه‌رۆکێ گشتی یێ پەدەکێ ئەرکا خوە بەردەوام کر.
پەدەکێ د بن سه‌رۆکاتیا مه‌لا مسته‌فا بارزانی دا شۆره‌شا نه‌ته‌وه‌یی یا ئیلۆنێ پێخست. د شۆره‌شا نه‌ته‌وه‌یی دا ژی سه‌رکه‌فتن بوو. رێژما بەعسێ مه‌جبوور بوو کو ب پەدەکێ و سه‌رۆکێ وێ را په‌یمانا ۱۱ێ ئادارا ۱۹۷۰ یا ئاڤاکرنا ئۆتۆنۆمیا کوردستانێ ئیمزا بکه.
پەدەکە، پارتیه‌کا، کوردستانی یا هه‌ڤبه‌ش و گرسه‌یی بوو. دامه‌زرێنێر و به‌رپرسیارێن پەدەکێ ژ هه‌موو به‌شێن جڤاتێ، ژ هه‌موو فکرێن جوودا یێن کوردی-کوردستانی بوون. لۆما ژی ته‌مسیلا هه‌موو کوردستانیان دکر. د ناڤ دامه‌زرێنێر و به‌رپرسیارێن پارتیێ دا ژ نه‌ته‌وه‌یێن جوودا یێن ل کوردستانێ ژی به‌رپرس هه‌بوون. لۆما ژی پارتی خوه‌دیێ دسیپلینه‌کا کوردی-کوردستانی بوو. لێ د ناڤ دا که‌سێن خوه‌دیێ فکرێن جوودا هه‌بوون. جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وی کو خوە باژاری و ره‌وشه‌نبیر دزانین، زێده‌تر خوه نێزکی سۆسیالیزمێ ژی ددیتن.
ئیبراهیم ئه‌حمه‌د-جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وان ژی د پەدەکێ دا
به‌رپرسێن گرنگ بوون و خوه‌دیێ رۆله‌کی مه‌زن بوون. ده‌ما کو شۆره‌شا نه‌ته‌وه‌یی یا ئیلۆنێ د پارتیێ دا بوو بریار، ئه‌و ژی خوه‌دیێ وێ بریارێ بوون.
د پەدەکێ دا جوودابوون-ناکۆکی و شه‌ر…
هه‌زار مخابن د شه‌رتێن شه‌رێ پێشمه‌رگه‌تیێ دا د ناڤ پارتیێ دا ناکۆکیێن فکری ل سەر رێ و رێبازا شۆره‌شێ د سالا ۱۹٦٤ێ دا ده‌ست پێ کر. د سالا ۱۹٦٦ێ دا ئەو ناکۆکی گەهشتن قۆناخه‌کا گه‌له‌ک نه‌خوه‌ش. ئیبراهیم ئه‌حمه‌د-جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وان ژ پارتیێ ڤه‌قه‌تیان. هه‌ر چقاس د وان شه‌رتان دا ئەو ڤەقەتینا بوویەرەک نه خوه‌ش و نه خوه‌زایی به ژی، لێ جوودابوونا د ناڤ پارتیێ دا هات فام کرن، ئان ژی دهات فام کرن. لێ تشتێ نه‌دهات فاهم کرن و نه‌خوه‌زایی و تراژیک بوو؛ هه‌ڤالتیا ئیبراهیم ئه‌همه‌د – جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وان یا ب رێژما بەعسێ و سه‌ددام را بوو. هه‌ڤالتیا وان ب رژێما بەعس و بەعسیان را هه‌ڤالتیه‌کا پاسیف ژی نه‌بوو، هه‌ڤالتیه‌کا ئەکتیف بوو. وان ل جه‌م رژێما بەعسێ و دیکتاتۆر-کوردکووژ سه‌ددام ل دژی مه‌لا مسته‌فا بارزانی و شۆره‌شا نه‌ته‌وه‌یی یا ئیلۆنێ شه‌ر کرن. ل هه‌رێمێن کوردستانێ د ناڤبه‌را وان و ئه‌ندامێن پەدەکێ و هه‌ڤالێن مه‌لا مسته‌فا بارزانی دا شه‌رێن پر گران و نه‌خوه‌ش چێبون. گه‌له‌ک کوردپه‌روه‌ر و که‌سێن سڤیل ژیانا خوه ژ ده‌ست دان.
ڤه‌گه‌را جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالن وی بۆ ناڤ پەدەکێ و بەردەوامیا کۆمه‌لایا مارکسیست-له‌نینست
ئه‌و ناکۆکی و شه‌ر هه‌تا په‌یمانا ۱۱ێ ئادارا ۱۹۷۰ێ بەردەوام بوون. پشتی ل کوردستانێ ئۆتۆنۆمیا کوردستانێ ئاڤا بوو، جهێ جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وی گه‌له‌ک ته‌نگ دبه. ژنێن وان ژی، وان نه‌حه‌ق دکن. د ئه‌نجامێ دا جه‌لال تاله‌بنانی و به‌شه‌ک هه‌ڤالێن وان بریار ددن کو ب مه‌لا مستافا بارزانی و پەدەکێ را یه‌کێیتی چێ بکن. لێ مه‌لا مسته‌فا بارزانی دبێژه، “مژار نه مژارا یه‌کێتیێ یە و وه‌رن د ناڤ پارتیا خوه دا جهبگرن.”
ئه‌و ژی تێن د ناڤ پارتیێ دا جهێ خوه دگرن.
لێ د سالا ۱۹٦۸ێ دا، ئەو خوه ب ئاوایه‌کی نه‌هێنی-سری-ڤه‌شارتی د کۆمه‌لایا مارکسیست-له‌نینیست دا ئۆرگانیزه دکن. ده‌ما کو جه‌لال تاله‌بانی و به‌شه‌ک هه‌ڤالێن وان تێن ناڤ پەدەکێ، کۆمه‌له کارێ خوه بەردەوام دکە و خوه حەل ناکه.
جه‌لال تاله‌بانی ل سه‌ر ناڤێ ئۆتۆنۆمیا کوردستانێ ل لوبنانێ دبه به‌رپرس. لێ خه‌باتا خوه ب فلستینیایان را ژی دمه‌شینه. د کۆڤارا بەرەیا رزگاریخوازا فلستینێ ،ئه‌ل-هه‌ده‌ف دا نڤیسکاریێ دکه.
هه‌ڤالێن وی ژی ل کوردستانێ و ل ده‌رڤەیی کوردستانێ به‌رپرسیاری ل سه‌ر ناڤێ ئۆتۆنۆمیا کوıردستانێ دگرن سه‌ر ملێن خوه.
دامه‌زراندنا یه‌کێتیا نشتمانیا کوردستان (یەنەک)
ده‌ما کو د سالا ۱۹۷٤ێ دا شه‌رێ ده‌وله‌تا ئیراقێ و ئۆتۆنۆمیا کوردستانێ ده‌رکه‌ت هۆلێ، ب هه‌ڤ را ته‌ڤگه‌راندنه‌ک هه‌بوو. لێ ده‌ما د سالا ۱۹۷٥ێ دا ئۆتۆنۆمیا کوردستانێ ئه‌نجاما خیانه‌تا ئیران و ئه‌مریکایێ شکه‌ست خوار، جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وی، ژ بۆنا خوه ده‌رفه‌ت دیتن کو ژ پەدەکێ دیسا ڤه‌قه‌تن، ژ بۆنا خوه ڕێخستنه‌کێ ئاڤا بکن.
وه‌ک تێ زانین پەدەکێ پشتی کو ئۆتۆنۆمیا کوردستانێ تێک چوو، وه‌خته‌ک درێژ ده‌رباس نه‌بوو خوه ژ نووڤه ب ناڤێ کۆمیته‌یا موەقەت-پەدەکێ ئاڤا کر. د وێ قۆناخێ دا ژ بۆنا کو جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وی د ناڤ پەدەکێ دا جهبگرهن هه‌ول هات داین و ب جه‌لال تاله‌بانی را دانووستاندن هاتن کرن، لێ جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وی پێشنیارا پەدەکێ قه‌بوول نه‌کرن.
پەدەکێ د بن سه‌رۆکاتیا مه‌سعوود بارزانی دا د گولانا ۱۹۷٦ێ دا شۆره‌شا نه‌ته‌وه‌یی یا گولانێ ده‌ست پێ کر. پێشمه‌رگه‌یان ل هه‌مبه‌ری رژێما بەعسی و دیکتاتۆرتا سه‌ددام ده‌ست ب چالاکیان کرن.
جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وی ژی دیار بوو کو ژ بۆنا ڕێخستنەکێ ئاڤا بکن خوه ئاماده کربوون، د ۱ێ هه‌زیرانا ۱۹۷٥ێ دا یانی به‌ریا ٤۷ سالان یەنەکە ئاڤا کرن.
یەنەکە، ل کوردستانێ ئاڤا نه‌بوو، ل سووریه‌یێ ئاڤا بوو. ئه‌و پرسگرێکه‌ک مه‌زن بوو. پرسگرێکا مه‌زنتر یەنەکە ل سووریه‌یێ د بن سیوانا بەعسا سووریێ-ئه‌سەد دا ئاڤا دبوو. رژێما سووریه‌یێ وێ ده‌مێ دژمنێ بەعسا ئیراقێ و سه‌ددام بوو. سووریه‌یێ دخواست کو ئه‌و تێک بچن. ژ بۆنا ڤێ ژی، دخواست یەنەکێ بکار بینه. له‌ورا ده‌رفه‌تا وان و هه‌ڤالێن وان نەبوو کو ل ئیراقێ ل هه‌مبه‌ری سه‌ددام شه‌ر بکن. جه‌لال تاله‌بانی و هه‌ڤالێن وی ژی دخواستن کو ڤێ ده‌رفه‌تێ ژ بۆنا خوه ب کار بینن.
یەنەکێ، گۆری داخویانیا دامه‌زره‌ندنێ، ژ سێ گروپێن سیاسی پێک دهات. لۆما ژی جه‌لال تاله‌بانی ژ بۆنا یەنەکێ دگۆت کو “نیڤ-جه‌بهه”.
ئه‌و سێ گروپێن سیاسی:
۱- کۆمه‌لایا مارکسیست-له‌نینیست کو د ناڤ یەنەکێ دا گروپا خوورتتر بوو. هه‌ر ده‌م ژی وێ خوورتبوونا خوه بەردەوام دکر. د ڤێ قۆناخێ دا ژی قه‌ده‌را یەنەکێ گرێدایی وان که‌سان بوون یێن کو ژ کۆمەله یێ هاتین وەکێ: . رۆژنامه‌ڤان ئارام، شێخ شاهاب، حه‌سه‌ن خۆشناڤ، ئیبراهیم عه‌زۆ، سالار، فه‌ریدوون، مامۆستا جەعفه‌ر، مه‌لا به‌ختیار، نۆشیرڤان مسته‌فا، موولازم عۆمه‌ر، شێخ دارا و گه‌له‌ک کادرۆیێن دن د ناڤ ڤێ گروپێ دا بوون. جه‌لال تاله‌بانی ژی، ژ سه‌رۆکاتیا وان یا دزی دهات.
شه‌خ شاهاب و رۆژنامەڤان ئارام د سالا ۱۹۷٦ێ دا هاتن ئیعدام کرن.
۲- بزووتنەوه‌یا سۆسیالیستا کوردستانێ: ءه‌لی ءه‌سکه‌ری، د. خالد، شێخ حووسه‌ینی، ءۆمه‌ر دەبابە ئه‌ڤ باسک ته‌مسیل دکن.
۳-خه‌تا پان: ئه‌و ژی گوەپا مام جه‌لال بوو. مام جه‌لال، عۆمه‌ر شێخمووس، جه‌مال ئاخا، که‌مال خۆشناڤ، که‌مال فوواد، فوواد مەعسووم به‌رپرسێ ڤێ گرەپێ بوون.
د دامه‌زراندنا یەنەکێ دا پرۆبله‌م و پرسگرێکه مه‌زن ئه‌و بوو کو ل سه‌ر دژمناتیا مالباتا بازرانیان و پەدەکێ ئاڤا ببوو. پەدەکە، پاشڤه‌روو ددیتن. ئه‌و ب هه‌ڤالتیا ئیسرائیلێ و ئه‌مریکایێ ددان ناسکرن. ب تایبه‌تی ژی، پێوه‌ندیێن پەدەکێ و ئیسرائیلێ ده‌ردخستن پێش داکو پارتیا بەعسێ و رژێما سووریه‌یێ ب خوورتی پشتگریا وان بکه.
ئه‌ڤ هەلوەستێ یەنەکێ دهات وێ واته‌یێ کو هەر ژ دەستپێکێ شەر ل دژێ پەدەکێ ئیعلان کرنه. پەدەکێ ژی، گۆری ڤێ ستراته‌ژیێ خوه پاراست. لۆما ژی ئیزن نه‌دا کو کادرۆیێن یەنەکێ د هه‌رێما به‌هدینانێ را ده‌رباس ببن و بچن هه‌رێما یەنەکێ و سۆران.. یێن کو خواستن ده‌رباسی کوردستانێ ببن ژی، د شه‌ر دا هاتن کوشتن.
بێگوومان ڤێ یه‌کێ زیانەکا گەلەک مه‌زن ددا ته‌ڤگه‌را ڕزگاریخواز یا باشوورێ کوردستانێ.
ئه‌و شه‌رێ دو تەره‌فان هه‌تا سالێن ۹۰ی دۆم کر. پشتی شه‌رێ که‌نداڤێ ب ئالیکاریا دۆستان پێوه‌ندیێن هه‌ردو پارتیان و ب تایبه‌تی ژی پێوه‌ندیێن سه‌رۆک بارزانی و جه‌لال تاله‌بانی باش بوون. وێ ده‌مێ بریارا فه‌ده‌رالیبوونا ئیراقێ دان. ل کوردستانێ ژی گۆری سیسته‌ما فه‌ده‌رال سیسته‌م ئاڤا کرن و کوردستان ب هه‌ڤ را برێڤه‌برن. لێ دیسا ژی ده‌م-ده‌م د ناڤبه‌را وان دا نه‌کۆکی و شه‌ر چێبوون.
د سالا ۲۰۰۳ێ دا ده‌ما کو رژێما بەعسێ و دیکتاتۆرویا سه‌ددام هات رووخوازندن، د ناڤبه‌را هه‌ردوو پارتیان دا پرۆبله‌ما فه‌ده‌رالیبوونێ و ویلایەتبوونێ ده‌رکه‌ت. لێ ب هه‌ولدانا سه‌رۆک مه‌سعوود بارزانی ئەو پرسگرێک چاره‌سه‌ر بوو و فەدەرالی هات چەسپاندن.
جه‌لال تاله‌بانی ل گۆری لهەڤهاتنا شیعە، سونە و کوردان بوو سه‌رۆککۆمارێ ئیراقێ و هه‌تا ژیانا خوه ژ ده‌ست دا سه‌رۆکۆمارتی کر. پەدەکێ و سه‌رۆکێ کوردستانێ مه‌سعوود بازرانی پشتگریا وی کر. مه‌سوود بارزانی ژی بوو سه‌رۆکێ کوردستانێ.
یەنەکە و خیانه‌تا که‌رکوکێ
ل ده‌وله‌تا فه‌ده‌رال یا کوردستانێ د سالا ۲۰۱۷ێ دا رەفەراندووما سه‌رخوه‌بوونا کوردستانێ هات ل دارخستن. د پێکانینا ره‌فەراندوومێ دا رۆلا سه‌رۆک بارزانی و پەدەکێ د ده‌ره‌جه‌یا یه‌که‌مین دا بوو. ئه‌نجام ژی گه‌له‌ک ئه‌رێنی ده‌رکه‌ت. کوردستانیان بریارا ده‌وله‌تا کوردستانێ دان.
هه‌زار مخابن ڤێ بریارێ ده‌وله‌تێن کۆلۆنیالیست گه‌له‌ک زێده ترساندن. لۆما ژی ژ بۆنا کو ڤێ ئه‌نجامێ ژ هۆلێ راکن تفاق کرن و ئێریش کرن. د یەنەکێ دا گروپا کورێ جه‌لال تاله‌بانی، بافل تاله‌بانی ژی، بوو شه‌ریک و خیانه‌ته‌کا مه‌زن ل نه‌ته‌وه‌یا کورد و کوردستانیان هات کرن، که‌رکوک و گه‌له‌ک هه‌رێمێن کوردستانێ هاتن داگیر کرن.
ئه‌ڤ داگیرکرن ل سه‌ر پشتا یەنەکێ باره‌کێ مه‌زنه. یەنەکە ژ بۆنا کو ببه رێخستنه‌کا کوردستانی دڤێ ژ ڤی باری خه‌لاس ببه.
یەنەکێ هه‌ڤیه‌کێتیا خوه وه‌ندا کریه و د کریزه‌کا مه‌زن دا یه…
به‌ریا جه‌لال تاله‌بانی ژیانا خوه ژ ده‌ست بده، یەنەکە پارچه بوو. د بن پێشه‌نگیا مسته‌فا نۆشێرڤان دا گۆران ئاڤا بوو. پشتی کو جه‌لال تاله‌بانی ژیانا خوه ژ ده‌ست دا یەنەکە که‌ت د ره‌وشه‌کا گەلەک خراب دا.
یەنەکێ بریار دا بوو کو ببه پارتیه‌کا سۆسیال-ده‌مۆکرات. لۆما ژی بوو ئه‌ندامێ ئه‌نته‌رناسیۆنالا سۆسیالیست. لێ یەنەک چو وه‌خت نه‌بوو ده‌مۆکرات و سۆسیال-ده‌مۆکرات. د یەنەکێ دا گوهه‌رتنه‌ک چێنه‌بوو.
د سه‌رۆکاتیا لاهۆر و بافل دا ره‌وشا یەنەکێ خرابتر بوو. نووها ژی لاهۆر هات تەسفیه کرن. لێ یەنەکێ پرسگرێکێن خوه هێشتا ژی چارسه‌ر نه‌کرنه.
د ڤان رۆژێن داوی دا ب ئاوایه‌کی گشتی جڤینه‌ک ل دارخستن. ب هه‌زاران که‌س به‌شدار بوون. لێ ژ جڤینێ ئه‌نجامه‌ک ده‌رنه‌که‌ت.
ژ بۆنا به‌رژه‌وه‌ندی و پاراستنا ده‌وله‌تا فه‌ده‌رال یا کوردستانێ و بدەستخستنا مافێن دەستووری یێن گەلێ کوردستانێ گەلەک گرنگە یەنەکە سەراست ببە و ژ ئاریشە و پرسگرێکا خەلاس ببە و د بریارا خوە سەربخوە بە.
دیاربه‌کر
٢٠٢٢/٦/٣
