ئەخلاق د خانەدانێن ئیمپراتۆریا ئۆسمانی دا
نەوزاد بەرواری
بێ گومان پرانیا خەلیفێن ئۆسمانی، ئان ب ئاوایەکێ دی بێژم سولتانێن ئۆسمانی، ب شێوەیەکێ ئاسایی نەهاتینە سەر تەختێ دەستهەلاتێ. وەک داب و نەریتێن سولتانێن ئۆسمانی، چاخێ سولتان دمریت کورێ مەزن ل جهێ بابێ خوە دبیتە سولتان. لێ د پرانیا جاران دا برایێ بچووک بهەڤکاریا دایک و دەوروبەرێن خوە براێن خوە کوشتینە بەس کو ئەو ببیتە سولتان.
بو نمونە: سولتان سەلیم، بەری ببیتە سولتان برایێن خوە کوشتن داکو ئەو ببیتە سولتان، پشتی کوشتنا براێن خوە و مرنا بابێ سولتان سەلیمی، پسمامێ سولتان سەلیم ب ناڤێ بایەزید هەول ددەت ببیتە سولتان و ئیدیعایا سولتانەتیێ دکەت، بەس سولتان سەلیم گەلەک ب رژدی بەرەنگاری وی دبیت و نەچار دکەت برەڤیت حەلەبێ و ژ وێرێ ژی برەڤیت ئیرانێ و ل ئیرانێ ببیتە پەنابەر.
شاه ئیسماعیلێ سەفەوی، شاهێ ئیرانێ، سۆزا پاراستن و ئەمانەتێ دەتە بایەزیدێ پسمامێ سولتان سەلیم. لێ گەلەک پێ نەچوو سولتان سەلیم نامەیەک بو شاه ئسماعیلێ سەفەوی هنارد و داخواز ژێ کر کو سمامێ وی بایەزید ڤەگەرینیت بۆ ناڤ ئیمپراتوریا ئۆسمانی داکو وەکی شاهزادەکی بژیت و خزمەتا وی بهێتە کرن: “نەهەژی پسمامێ منە جاهی شاهزادەییێ دەربەدەر بیت.” شاه ئسماعیل بەرسڤا نامەیا سولتان سەلیم دا، بەس ئامادەنەبوو پسمامێ وی تەسلیمی سولتان سەلیمی بکەت. سولتان سەلیم نامەیەکا دی بو شاه ئسماعیل ڤرێ کر ڤێ جارێ نامەیا وی لگەل گەفا بوو، لێ ڤێ جارێ ژی شاه ئسماعیل، بایەزیدێ پسمامێ سولتان سەلیم تەسلیم نەکر، سولتان سەلیم گەلەک تۆرە بوو.
مەزهەبێ شاه ئیسماعیل شیعە بوو و سولتان سالیم ژی سونی مەزهەب بوو، بەس ل ئیرانێ سونی مەزهەب تایبەتی د ناڤ کوردان و بەلوچ و لور گەلەک هەبوون هەر وەسا ل ترکیێ ژی، ئان ژی ل ناڤ ئۆسمانیان، شیعە، تایبەتی عەلاوی گەلەک بوون. سولتان سەلیم ژ کەربادا دەست دا کومەلکوژیا شیعێن د ناڤ ئمپراتوریا ئۆسمانی دا و گەلەک شیعە کوشتن. هەر وەسا هەول دا سونی مەزهەبێن ناڤ ئیرانێ هان بدەت دژی ئیرانێ و بۆ پشتگیریا خوە، زورترین کوردێن ناڤ ئیرانێ سونی مەزهەب بوون لەوما ترکیێ گەلەک هەولدان کوردان بو رەخێ خوە بکێشیت. هێدی هێدی ئۆسمانیان ئامادەکاری بو شەری کر دژی ئیرانێ، بێی کو ئیران پێ بزانیت. سولتان سەلیم پلانا دارشتنا شەرێ دژی ئیرانێ دانا، بێ کو ئیران پێ بزانیت و سالا 1514 ژ رەخێ دیاربەکر ڤە هێرش ئینا سەر ئیرانێ، وی چاخی شاه ئسماعیل ئامادەکاریا شەری نەکربوو، ئەو ب سەفەر چوبوو کوردستانێ ل باژێرێ بانێ بوو، ل وێرێ خەبەر دایێ کو ئۆسمانیان هێرشا کریە سەر ئیرانێ، هەر زوی و بلەز شاه ئیسماعیل ڤەدگەریتە باژارێ تەبرێز و لەشکرەکێ 27000 کەسی بۆ بەرسینگرتنا ئۆسمانیان پێکئینا و ئەڤ دوو لەشکرە، لەشکەرێ ئۆسمانیان و لەشەرێ سەفەوی، ل دەشتا چالدەران دگەهنە بەرمباری ئێک. ل دەشتا چالدەران شەرەکێ گەلەک مەزن و ب خوین چێ بوو.
دیروکنڤێسێن ترک و فارس هەر ئێک ب شێوەیەکی ل سەر وی شەری نڤێسیە، بەس ئەوا کو راستە 150هزار کەس لەشکەر و خەلکێ بێ تاوانێ وان دەڤەران هاتنە کوشتن کو پرانی خەلکێ کوردێ وان دەڤەرا بوون. لەشکەرێ سەفەوی شکەست و لەشکرێ ئۆسمانیان بۆ پێشڤە چون حەتا پایتەختێ ئیرانێ کو هینگێ تەبرێز بوو ئەو ژی هاتە گرتن و تالان کرن.
ئۆسمانی سالەکێ د تەبرێزێ دا دمینن پاشی ژ تەبرێزێ دەردکەڤن. پشتی ڤێ شکەستنێ کورێ شاه ئسماعیل یێ ب ناڤێ تهماسب تاجێ شاهیێ دکەتەسەرێ خوە. سەفیرێ ئنگلیز کو هناردەیێ ئێلیزابێتا ئێکێ مەلیکا ئینگلیز بوو، ب ناڤێ ئەنتون جین کین سون دبێژیت: ل دەورێ شاهاتیا تهماسب، شەش جارا ئۆسمانیان هێرش کرە سەر ئیرانێ و دو جارا ژی تەبرێزا پایتەختێ ئیرانێ هات گرتن، ئەو سال ژی ئەڤەنە 1533-1534-1535-1548-1553-1554. پشتی هەر شەرەکی ژی رێکەفتنەکا کری و دوماهی ب شەری ئینای.
بێ گومان شەرێ چالدەران ژبلی مالوێرانیێ و وێرانکرنا وێ دەڤەرا کوردان و کوشت و برینا وان، بو ئەگەرێ یەکەمین دابەشبوونا کوردستانێ. گرنگترین رێکەفتن، رێکەفتنا ئەرزەرۆم بوو، ئەوژی زڤرینە بۆ پەیماناما زهاو ل سالا 1639 و پەیماناما کوردان، سالا 1746 کو د وێ پەیمانامێ دا ئۆسمانی ئامادەبوون سنورێن ئازەربایجانێ کو دەولەتا ئۆسمانیان داگیر کربوو بۆ ئیرانێ ڤەگەرینە و د هەمبەر دا ئیران دەڤەرا شارەزور و سلێمانی و حەریر بدەتە ئۆسمانیان.
