جیهانا پشتی کۆرۆنایێ
هەر قەیرانەکا مەزن ل پەی خوە کۆمەکا گوهۆرینێن نەبەرهزر بەرهەم دئینە، هەر بۆ نموونە پشتی شۆرەشا کارکەرێن ئەورۆپی سالا ١٨٤٨ێ ل سەرانسەری ئەورۆپایێ دان ب مافێن کارکەران هاتە دان، ژیانا وان باشتر لێهات و رێک ل بەر پەیدابوونا مۆدەرنێتێ دەشت بوو. شەرێ ئێکێ یێ جیهانی (١٩١٤-١٩١٨) بۆ سەدەما هەلوەشیانا ئیمپراتۆریا ئۆسمانی و نەمسا-مەجەر و ئیمپراتۆریا تساری ل رۆسیا و دەرکەفتنا ئەمریکایێ وەک هێزەکا جیهانی یا ب باندۆر ژ بلی سەرخوەبوونا گەلەک دەولەتان و دەرکەفتنا وان ژ بن نیرکێ داگیرکاریا ئۆسمانی و نەمسا-مەجەر و ئیمپراتۆریا تساری.
بۆ مە کوردان پارڤەکرنا کوردستانێ ل سەر چار دەولەتان (تورکیا، ئیران، عێراق و سوریا)، شەری دووێ یێ جیهانی ژ بلی چەندین دەولەتێن نوو ل ئەتلەسا سیاسیا جیهانێ زێدەبووین، پارڤەبوونا جیهانێ ل سەر دوو بەرەیێن ژ هەڤ جودا کو ب بلۆکێ ناتۆ و وارشۆ دهاتنە نیاسین. ژ ئەنجامێ ڤێ پارڤەبوونێ شەرێ سار هاتە مەیدانێ و جیهان روو ب روویێ چەندین قەیرانێن مەزن بوو کو چ نەمابوو شەری جیهانێ یێ سیێ رووبدە. یا ژ هەموویێ مەترسیدارتر ئاریشەیا دامەزراندنا مۆشەکێن سۆڤیەتی بوو ل کۆبایێ (“14-28”-10-1962)، پشتی ڤێ ئاریشەیێ ئێدی راستە راست سۆڤیەتێ پشتەڤانیا چەپگەرێن ب کۆدەتایێن لەشکەری دهاتنە سەر دەستهەڵاتێ نەکر و د ڤی واری دا هێدی-هێدی هەژمۆنا بلۆکێ وارشۆ بەر ب ھەرڤینێ چوو و هەتا گەهەشتییە وی ڕادەی سەرۆکێ سۆڤیەتا بەرێ میخائیل گۆرباچۆڤ دەست ب ریفۆرمکرنێ بکە ب ناڤی پێرۆستوریکا (١٩٨٥-١٩٨٧) و ل داویێ ئەو ریفۆرمە بوونە سەدەمێ هلوەشیانا سۆڤیەتێ ل ١٩٩١ێ و جیهان بەر ب ئێک جەمسەری و پاشی بەر ب گلۆبالیزمێ ڤە بچە.
نەمانا سۆڤیەتێ و بلۆکێ وارشۆ دیسا بوو سەدەما پەیدابوونا گەلەک دەولەتێن سەربخۆە و مە ل کوردستانێ ژی مفا ژ هەلوەشیانا سۆڤیەتێ دیت و ئەڤ چارچۆڤێ نها مە ل باشوورێ کوردستانێ هەی دەرهاڤیشتێ نەمانا شەرێ سارە.
روودانا هەری سەرکە یا پشتی نەمانا شەرێ سار و بوویە سەدەم کو گلۆبالیزم ل جیهانێ باڵادەست ببە لێدانا بورجێن نیۆیۆرکێ ١١-٠٩-٢٠٠١ کو پشتی ڤێ روودانێ ئەمریکا و رۆژئاڤا ب جدی و ئێکسەر هێز ل دژی تۆندڕەوێن ئیسلاما سیاسی بکار ئینا و دەرەنجامێن لێدانا بورجێن نیۆیۆرکێ شەرەکێ جیهانی یێ نەڕاگەهاندی ل دژی تیرۆرێ و ب تایبەتی ل دژی ئیسالاما سیاسی هاتە ڕاگەهاندن.
نھا جیهان یا تۆشی قەیرانەکا دن بووی کو قەیرانێن چووی ب چاڤ ڤێ ڤە یارگۆزەلە چونکو دوژمنەکێ نەدیارە و چ هێزێن لەشەکەری و ئابووری ل پشت نینن دا شیانێن خوەپاراستنێ ب هەموو رەنگان بهێتەکرن، بەلکو ئەڤ دوژمنە هەر ناهێتە دیتن و کێنجا خوە ل هەر بیاڤەکێ ژیانێ دکە و بەلکو ژیانێ دراوەستینە و ئەو ژی ڤایرۆسا کۆرۆنایێ یە و جیهان هەمی ب خوەڤە گیرۆدە کرییە و چەوانیا بەرهنگاریا وێ بکەن.
ئەڤرۆ پرسا بەرهنگاریا ڤێ ڤایرۆسێ بوویە پرسەک جیهانی و ڤەدیتنا چارا وێ بۆ هەموو جیهانێ و مرۆڤاتیێ گرنگە و هەر وەڵاتەک ل گۆر بەر و منێن خوە یێ شەری د گەل دەمی دکەن دا بەلا ڤێ پەژیکێ ژ جیهانێ ڤەکەن. مە گۆت هەر وەڵاتەک ل گۆر شیانێن خوە یێن شەرێ ڤێ ڤایرۆسێ دکەن چونکو ژیانا ئابووری ئیفلیج کریە و زیانێن مەزن ب ئابوورێ جیهانێ کەتیە.
ژ بەر کێنجا ڤێ ڤایرۆسا کۆرۆنایێ ل پشت خوە هێلای پەیوەندیێن سیاسی و ئابووری یێن جیهانێ یێ بەرەف فۆرمەکا نوو گەلالە دبن و روویەکێ نوو یێ جیهانێ ژ کەڤلۆژانکێ قەیرانا ڤایرۆسێ کۆرۆنایێ ب خوە را ئینای یێ ل دەتسپێکا وەرارا خوە. گەلەک زانایێن جڤاکی و ئابووری دبێژن ژ نوکە و وێڤە ئەو پیرۆزییا سنۆرێن دەولەتان ماین نامینە و گلۆبالیزم دێ دەستهەڵاتدار بە چونکو پرسگرێكێن جیهانی تەڤ دگلۆبالن و پەیوەندیەکا چڕ ب هەڤ را هەیە و دگرێداینە لەوا سیستەمەکێ ئابووری و سیاسی یێ نوو یێ ب هەڤ را تێکبەستی دێ هێتە مەیدانێ و ل سەر وی بنگەهێ نوو دێ جیهنەکا نوو ئاڤا بە و پێگەهێ لۆکالیەتێ دێ لەق بە و بێ باندۆر بمینە
محەمەد چەلکی
2020.04.01
