دەربازبوونا ١٠٧ سالان ب سەر رێکەفتنا (سایکس ـ پیکۆ)
ئەڤرۆ ١٠٧ سال دەرباز بوون ب سەر رێکەفتنا (سایکس ـ پیکۆ) یا ناڤبەرا بریتانیا و فرەنسایێ بۆ دابەشکرنا دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین.
مووسا خالد
ل رێکەفتی (١٦/ ٥/ ١٩١٦)ێ، رێکەفتنا (سایکس ـ پیکۆ) یا ناڤبەرا بریتانیا و فرەنسایێ دا هاتە ئیمزاکرن، ئەڤ رێکەفتنە ل رێکەفتی (١٥/ ٤/ ١٩١٦)ێ بۆ (١٦/ ٥/ ١٩١٦) ب رەنگەکێ نهێنی د ناڤبەرا دو وەلاتێن داگیرکەرێن وی سەرەمی هاتە نڤیسین و دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین دابەش کر.
٭ دەستپێکا وێ چەوا بوو؟
ئەڤ رێکەفتنا ناڤبەرا شاهنشینا ئێکگرتی (بریتانیا) و فرەنسایێ ب رەنگەکێ نهێنی و ب رەزامەندییا ئیمبراتۆریەتا رووسی بۆ دابەشکرنا دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین بـرێڤە چوو، ئارمانج ژ ڤێ رێکەفتنێ ژی دابەشکرنا دەڤەرێن دەستهەلاتدارییا ناڤبەرا وان هەر دو وەلاتێن داگیرکەر بوو پشتی کو ئیمبراتۆریەتا عوسمانی شکەستن ئینای کو تاکە دەستهەلاتدار بوو پەرێ خۆ ب سەر وێ دەڤەرێ دا کێشا بوو ل سەردەمێ شەرێ جیهانی یێ ئێکێ و تەنانەت بەری شەری ژی، ب رەنگەکی ئەو دەڤەرە وەک ویلایەت ل بن دەستهەلاتا سولتانێ عوسمانی دا بوون، بۆ نموونە: (ویلایەتا بەغدا، ویلایەتا مووسل، ویلایەتا بەسرا، ویلایەتا رەققە…) و چەندین ویلایەتێن دی کو ددەڤەرێ دا بوون.
دانوستاندنێن ڤێ رێکەفتنێ لـ هەیڤا (١١) یا سالا (١٩١٥)ێ ب رەنگەکێ نهێنی د ناڤبەرا دیپلۆماتکارێ بریتانی (مارک سایکس بارۆن) و دیپلۆماتکارێ فرەنسی (فرانسوا جۆرج پیکۆ) دەست پێکر. د ماوێ هەیڤەکێ دا، ئانکو ل رێکەفتی (١٥/ ٤/ ١٩١٦)ێ بۆ (١٦/ ٥/ ١٩١٦)ێ دوماهیک دارشتنا رێکەفتنێ ئامادە کر و ب ئاگەهدارییا رۆسیا قەیسەری ئیمزا ل سەر هاتە کرن.
٭ هاتنا کۆمۆنیستا ل رووسیا:
ئەڤ رێکەفتنە هەر ب نهێنی ما هەتا بەلشەفی یێن شیوعی ل سالا (١٩١٧)ێ دەستهەلاتا قەیسەری ل رووسیایێ ژناڤبری و وان حوکم گرتیە دەست، ئەڤە ژی بوو ئەگەرێ هندێ کو کۆمۆنیست خوە ژ وێ رێکەفتنێ پاشڤە بکێشن و ناڤەرۆکا وێ بۆ عەرەب و تورک و کوردا و گەلانێن دی یێن دەڤەرێ ئاشکەرا بکەن، ب ئەگەرێ وێ چەندێ حکۆمەتێن بریتانیا و فرەنسایێ ل بەرامبەری زنجیرەکا شۆرەشێن گەلانێن دەڤەرێ شەرمەزار بوون. د وێ رێکەفتنێ دا، پشکا هەر مەزن یا دەڤەرا رۆژئاڤایی بەر فرەنسا کەفت، وەکی سووریا و لوبنان و دەڤەرا مووسل ل عێراقێ، لێ ئینتیداب و دەستهەلاتا بریتانیا ژ باشوورێ وەلاتێ شامێ دەست پێکر هەتا رۆژهەلاتێ کو هەر دو ویلایەتێن بەغدا و بەسرە ڤەگرتن، زێدەباری سەرجەم وان دەڤەرێن دکەفتنە سەر کەنداوێ فارس.
دەربارەی فەلەستینێ ژی، بریار هاتە دان بێخنە بن چاڤدێرییا نێڤدەولەتی ب اوێژا هەرسێ وەلاتێن بریتانیا و فرەنسا و رووسیایێ. لێ رێکەفتن بەحسێ وێ چەندێ دکەت کو بەنداڤا (حەیفا) و (عەککا) ژلایێ بریتانیایێ ڤە ب فرەنسییا بێتە دان، ئانکو وان دەستهەلاتا بکارئینانێ هەبیت، ل بەرامبەر ڤێ ژی فرەنسی بکارئینانا بەنداڤا ئەسکەندەرۆنە بدەنە بریتانییا.
٭هەلوەشیانا خەونا قەوارەیا سەربخوەیا کوردستانێ:
لـ سالا (١٩٢٠)ێ، جارەکادی، فرەنسی و بریتانییا ل کۆنگرەیا (سان ریمۆ) پێداگری ل سەر وێ دابەشبوونێ کرەڤە، کۆمەلەیا نەتەوان و بۆ رازیکرنا ترکان، ل رێکەفتی (٢٤/ ٦/ ١٩٢٢)ێ، دەڤەرێن بن ئینتیدابا خوە ئێخستنە سەر ترکیێ، ل دووڤداژی رێکەفتنا (لۆزان) هاتە ئیمزا کرن بۆ هەموارکرنا سنوورێن رێکەفتنا پەیمانا (سیڤەر)، ب ئەگەرێ رێکەفتنا لۆزان ـژی، دەڤەرێن کوردستانی لـ باکوورێ سۆریا ئێخستنە سەر دەستهەلاتا ئەتاتورکی زێدەباری چەند دەڤەرێن دی ل یۆنان. ئانکو روولێ کوردان ل گەهشتنێ ب دیارکرنا چارەنڤیسێ خوە کرە قوربانی بۆ رازیکرنا مستەفا ئەتاتورکی و وەک دیاریەک دا ئەتاتورکی و خەونا کوردان کو ل رێکەفتنا سیڤەر هەتا رادەکی بدەستڤە هاتبوو، هەروەکی دەستهەلاتا دەنگدانێ پێ هاتبوو دان دچارچۆڤەیێ وێ ئینتیدابێ دا، یان ژی راگەهاندنا قەوارەکا سەربخوە، ژبەر تورکا و وەک تەنەزولەکا مەزن یا بریتانیا و فرەنسا ب تورکان هاتە دان و ئێدی کورد کەفتنە بەر وەهما بندەستیێ و هەتا نوکە وەک نەتەوەکا بندەستێ تورک و عەرەب و فارسا مایە.
٭دەستبەرداربوونا کوردا و زالبوونا وەهما سایکس پیکۆ:
ب درێژاهییا دیرۆکێ کورد د ناڤ وەهمەکا مەزن دا ژیایە، وێ وەهمێ وەکریە قەهرەمانییا وان بێتە زەوت کرن، وەکریە کو نەهێلیت ب دووف مافێن خۆ بکەڤیت، ژلایەکی ڤە وەهما پابەندبوونێ ب خەلیفێ عوسمانی کو (سولتان سلێمان) بوو، ل دووڤداژی وەهما (سایکس ــ پیکۆ)، زێدەبارێ وێ چەندێ بێ ئاگەهییا کوردان ل دروستکرنا قەوارەکا سەربخوە ل دوماهیکێن شەرێ جیهانی یێ ئێکێ و ب تایبەتی ژی پشتی کو کۆمۆنیستان دەستهەلات ل رووسیایێ گرتیە دەست و ناڤەرۆکا وێ رێکەفتنێ ئاشکەرا کری.
ترک هەر زوو هشیار بوون و ب هەوارا خوە را گەهشتن و پێکۆل کرن کو پەیمانا (سیڤەر) هەلوەشینن، بۆ ڤێ مەرەمێ ژی ب رێکا کۆمەلا نەتەوان ل رێکەفتنا (لۆزان) شیان کوردستانێ بێخنە بن دەستهەلاتا خوە و خەونا کوردا ژی بۆ پێکئینانا قەوارەکا سەربخوە هەتا ڤێ چرکێ ژی هەلوەشینن و بێخنە ژێر ئاخێ.
ناڤەرۆکا رێکەفتنا سایکس پیکۆ نیسان و ئایار ۱۹۱٦ پشکا تایبەتا بریتانیا و فرەنسایێ:
مادەیێ ئێکێ:
فرەنسا و بریتانیایا مەزن دانپێدانێ ب هەر دەولەتەکا عەرەبی یا سەربخوە بکەن و بپارێزن، یان ژی دانپێدانێ ب هەر هەڤپەیمانییەکا عەرەبی یا سەربخوە، یان هەپەیمانییا عەرەبی کو ل بن سەرۆکاتییا عەرەبان دا بن ل دەڤەرێن: (أ) ناڤخوەیا سووریا. (ب) ناڤخوەیا عیراقێ. کو دنەخشەیێ هەڤپێچ دا دیارن و فرەنسا ل دەڤەرا (أ) و بریتانیا لـ دەڤەرا (ب) مافێ بەراهیکێ هەیە ژ پرۆژە و قەرزێن ناڤخوەیی و فرەنسا دێ تاک لایەن ئانکو ئێک لایەن بیت ل دەڤەرا (أ) و بریتانیاژی ل دەڤەرا (ب) ب پێشکێشکرنا راوێژکارا و کارمەندێن بیانی ل دووف داخوازیێن عەرەبا، یان ژی هەڤپەیمانییا حکومەتێن عەرەبا.
مادەیێ دویێ:
فرەنسا رێپێدان هەیە ل دەڤەرا شین (پشکا کەنارێن سووریا) و بریتانیاژی ل دەڤەرا سوور (پشکا کەنارێن عیراقێ ژ بەغدا هەتا کەنداوێ فارس) بۆ دامەزراندنا هەر جۆرە فەرمانرەواییەکێ کو ئەو حەز بکەن، رەنگەکێ راستەوخوە، یان ژی ب رێکا یان ب ئەگەرێ چاڤدێریکرنێ، ئەڤەژی پشتی وێ چەندێ دێ بیت کو رێکەفتن دگەل حکومەت، یان ژی هەڤپەیمانی یێن عەرەبی، دهێتە کرن.
مادەیێ سێیێ:
ئیدارەیەکا ناڤدەولەتی ل دەڤەرا رەش (فەلەستین) ێ دێ هێتە پێکئینان، شێوەیێ وێ ژی دێ هێتە دیار کرن پشتی راوێژا دگەل رووسیایێ و ب رێکەفتنێ دگەل هەڤپەیمانان و نوونەرێ شەریفێ مەکەهێ.
مادەیێ چارێ:
ـ بریتانیا دێ ئەڤێن ل خوارێ بدەستڤە ئینیت:
• هەر دو بەنداڤێن حەیفا و عەککا.
• پشکەکا دیارکری ژ ئاڤێن دیجلە و فۆرات لـ دەڤەرا (أ) بۆ دەڤەرا (ب) دێ هێتە مسۆگەر کرن و ژلایێ خوە ڤە ژی حکومەتا خوەدان سەروەری دێ سۆزێ دەت نەچیتە هیچ دانوستاندنەکێ دگەل دەولەتەکا دی، ب مەرەما دەستبەردانێ ژ قوبرس، ب تنێ ل وی دەمی نەبیت کو پێشوەخت حکومەتا فرەنسی پەسەندبوونا خوە نیشان دابیت.
مادەیێ پێنجێ:
بەنداڤا ئەسکەندەرۆنە بۆ بازرگانییا ئیمبراتۆریەتا بریتانی دێ یا ئازاد بیت و هیچ سەرەدەرییەکا جودا ژ باجێن بەنداڤێ ناکەڤیتە سەر و هیچ ئاسانکاریەکا تایبەتی ژی بۆ کەشتیڤان و کەلوپەلێن بریتانی ناهێنە رەت کرن و رێپێدانا ئازادییا ڤەگوهاستنا کەلوپەلێن بریتانیا ب رێکا ئەسکەندەرۆنە و هێلێن شەمەندەفەرێ یێن نوو دێ ل دەڤەرا شین بن. ئەڤجا چ دەڤەرا سوور یان ژی هەر دو دەڤەرێن (أ) و (ب) دا هەبن یان ژێ دەربچن و هیچ سەرەدەریەکاجوداژی “راستەوخوە یان نەراستەوخوە” لـ هەر هێلەکا شەمەندەفەرێ یان هەر بەنداڤەکێ ژ بەنداڤێن ئاماژەپێکری ناهێتە جێبەجێ کرن کو رێگر بیت بۆ کەلوپەل و کەشتی یێن بریتانی. بەنداڤا حەیفا ژی بۆ بازرگانییا فرەنسا و دەڤەرێن ژێر دەستهەلات و پارێزگارییا وێ دێ یا ئازاد بیت و هیچ جوداهییەک ناهێتەکرن ژ سەرەدەرییا و ئاسانکاری یێن کەشتیڤان و کەلوپەلێن فرەنسییا ناهێنە رەت کرن و ڤەگوهاستنا کەلوپەلێن فرەنسییا ب رێکا حەیفا و هێلێن ئاسنی یێن بریتانیا ل دڤەرا رەش دێ یا ئازاد بیت، ئەڤجا ئەو کەلوپەل هەناردەکری بن ژ دەڤەرا شین یان ژی سوور یان دەڤەرێن (أ) و (ب) یان ژی هاوردەکری بن. نابیت هیچ جۆرە جوداهییەک ژی بێتە کرن ل سەرەدەری کرنێ کو گرێدای بن ب کەشتی یێن فرەنسا ل هەر هێلەکێ ژ هێلێن ئاسنی و هەر بەنداڤەکێ ژ بەنداڤێن ئاماژە بۆ کری.
مادەیێ شەشێ:
هێلا ئاسنی ژ بەغدا ل دەڤەرا (أ) نازڤریتە رەخێ دی یێ مووسل ل باشووری، ب هەمان شێوە نازڤریتە دەڤەرا (ب) بۆ رەخێ دی یێ سامەرا ل پشکا باکووری هەتا وی دەمێ هێلەکا ئاسنی بۆ بەغدایێ دهێتە دروست کرن کو د حەلەبێ را دەرباز بیت و ل دۆلا فۆرات ژی را بچیت، ئەڤەژی دڤێت ب هەڤکارییا هەر دو حکومەتان بیت.
مادەیێ حەفتێ:
بریتانیایا مەزن ماف هەیە هێلەکا ئاسنی دروست بکەت و برێڤە ببەت و تاکە خودانا وێ بیت کو حەیفا بگەهینیتە دەڤەرا (ب)، ژبلی وێ چەندێ ژی، مافێ بەردەوامیێ هەیە بۆ ڤەگوهاستنا سەربازێن خوە ل هەر وەختەکی بیت و بدرێژاهییا ڤێ هێلێ. هەروەسا دڤێت ژ لایێ هەر دو حکومەتان ڤە ئەڤ چەندە بێتە زانین کو پێدڤیە ئەو هێل ئاسانکارییا گەهاندنا حەیفا ب بەغدایێ بکەت، ئەگەر وەسا ژی چێبوو کو هێلا گەهاندنێ ل دەڤەرا رەش نەهاتە پێش ژ بەر ئەگەرێ هۆنەری و تێچوونا زۆرا ڤەزڤراندا وێ کو ببیتە ئەگەرێ رێگریکرنێ ل هەمبەر دروستکرنا وێ، ئەوە حکومەتا فرەنسایێ یا ئامادەیە رێکێ ب دەربازبوونێ بدەت بـرێکا (بربورە، ئوم قەیس، ئیدار، غەستا، مەغایر) بەری بگەهیتە دەڤەرا (ب).
مادەیێ هەشتێ:
باجا گومرکی یا ترکی بۆ ماوێ (٢٠) سالان دێ بەردەوام بیت ل هەمی پشکێن هەر دو دەڤەرێن شین و سۆر و هەر دو دەڤەرێن (أ) و (ب)، هیچ رێژەکێ ژی نائێخنە سەر باجا و رێسایا نرخاندنێ ژی ژ باجا ب رێسایا هەمان شێوە ناهێتە وەرگرتن، ب تنێ ئەگەر ب رێکەفتنا ناڤبەرا هەر دو حکومەتان بیت و نابیت گۆمرکا ناڤخوەیی بێتە دامەزراندن ل ناڤبەرا دەڤەرەکێ و دەڤەرێن ل سەری ئاماژە پێکری، سەپاندنا هەر باجەکا گۆمرکی ژی ل سەر کەلوپەلێن هنارتی یێن ناڤخوە دێ ل ناڤ بەنداڤێ بیت و دێ ب پشکا کارگێری یا وێ دەڤەرێ هێتە دان ئەوا کەلوپەل بۆ دهێنە هنارتن.
مادەیێ نەهێ:
ل دووف رێکەفتنێ، حکومەتا فرەنسی هیچ دانوستاندنەکێ ناکەت، ل هەر وەختەکی بیت، بۆ دەستبەرداربوونێ ژ مافێن خوە و بێی رەزامەندییا پێشوەخت یا حکومەتا خوەدان سەروەری هیچ مافەکی ل دەڤەرا شین نادەتە دەولەتەکا دی ژبلی وێ دەولەتێ یان ژی هەڤپەیمانییا دەولەتێن عەرەبی نەبیت، حکومەتا بریتانیایێ ژی دێ سۆزێ دەتە حکومەتا فرەنسی کو هەمان شێوە ل دەڤەرا سۆر جێبەجێ بکەت.
مادەیێ دەهێ:
ژ بەر کو هەر دو وەلات پارێزڤانێن دەولەتێن عەرەبی نە، هەر دو حکومەتێن بریتانیا و فرەنسا دێ رێکەفتنێ کەن داکو دەولەتا سێیێ رێک پێ نەهێتە دان و نەبیتە خوەدان وەلات ل نیڤ گزیرتا عەرەبی، هەروەسا رێک ناهێتە دان هیچ بنگەهەکێ دەریایی ل جەزائیر ل سەر کەنارێن دەریا سپی پشکا رۆژهەلاتێ دروست بکەن، لێ ئەڤە نابیتە رێگرەک بۆ هەموارکرنەڤا سنوورێن عەدەن کو دبیت گرنگییا خوە هەبیت ژ ئەگەرێ دژمناتییا ڤێ دوماهیێ یا ترکان.
مادەیێ یانزدێ:
دانوستاندن دگەل عەرەبا، ب ناڤێ هەر دو حکومەتا و ب رێکێن گونجایی دێ بەردەوام بن بۆ دەستنیشانکرنا سنوورێ دەولەتێ یان ژی هەڤپەیمانییا دەولەتا عەرەبی.
مادەیێ دوانزدێ:
ژبلی وێ یا ئاماژە بۆ هاتیە کرن، رێکەفتن هاتە کرن ل سەر وێ چەندێ کو هەر دو حکومەت چاڤخشاندنێ بکەن ب ئەگەرێن پێدڤی یێن چاڤدێریکرنا ئینانا چەکی بۆ وەلاتێن عەرەبی.
خوەخۆرییا کوردان ل وی سەردەمی بوو ئەگەرەکێ ئێکجار مەزن، میر و ئاغا و بەگ و چەندین کرێگرتیێن دی یێن عوسمانیان ببوونە ئەگەرەک بۆ خەندقاندنا گیان و هشیارییا نەتەوەیی، وان ملەتێ کورد کرە دیاریەک و ل سەر سفرەکا زێرین و ل بەردەم سولتانێن دوهی و ئەتاتورکێن پشتی شەرێ جیهانی یێ دوێ و ل دووڤدا ژی ب رێکا ئنگلیزان ل بەردەم نەتەوا عەرەب دانان، تەخەکا کێمژمارە یا کوردان هەبوو کو پێکۆلا خوەجهـکرنا مافێن کوردان ددا،لێ ژ بەر کو کورد وەک نەتەوەیێ دوەم و نڤاندنەکا مەزن یا سیاسی دا بوو .
مووسا خالد
