پریماکۆڤ بەحسا ھەڤدیتنێن خوە یێن ب بارزانی را دكە
کۆنفیدیتسیال) دزی)
رۆژهلاتا ناڤین ئاشكرا و دزی (نیڤێ قرنێ 20 و
ده‌ستپێکا قرنێ 21
نڤیسکار: یه‌ڤگێنی پریماکۆڤ
وه‌رگه‌ر ژ رووسی: دۆچ.در. ئه‌کره‌م ئونه‌ن
ل مۆسکۆ د سالا ۲۰۰٦ ێ دا ”راسیسکایا گازه‌تا” پەرتوكا یه‌ڤگێنی پریماکۆڤ ئا بناڤێ، ”کۆنفیدیتسیال (دزی) رۆژهلاتا ناڤین ئاشكرا و دزی. (نیڤێ قرنێ 20 و ده‌ستپێکا قرنێ 21)” چاپ کر. پەرتوك گه‌له‌ک بالکێشه و گه‌له‌ک لیستکێن سیاسی ئێن ل رۆژهلاتا ناڤین چێبوونه تێدا تێن به‌حس کرن. د ڤێ پەرتوکێ دا قسمه‌ک ژێ به‌حسا کوردان دکه، ژ به‌ر کو پریماکۆڤ یه‌ک پاترارخێ سیاسه‌تا سۆڤیه‌ت و رووسیایێ ئا ده‌رڤه‌یه و ب تایبهتی ژی رۆژهلاتا نێزیک، هه‌ر وه‌ها یه‌ک ژ سیاسه‌تڤانێ سۆڤیه‌ت-روسیایێ ئێن پسپۆرێ پرسا کوردی یه ژی. ئه‌و قسمێ ل سه‌ر پرسا کوردی د پەرتوکێ دا، به‌حسا هه‌ڤدتنێن خوه ب موسته‌فا بارزانی را، ب سه‌رۆکاتیا کورد ئا وێ ده‌مێ را، تێكەلیێن کوردان ئێن هوندر و ده‌رڤه، تێکلیێن کوردا ب عیراقێ را و پرسا که‌رکووکێ، ئه‌و قسمێ ل سه‌ر پرسا کوردا ژ بۆ کو ژ ئالیێ کوردان ڤە بێ زانین من ئه‌ڤ ژ زمانێ روسی وه‌رگه‌راند کوردی هیڤیدارم وێ ژ بۆ خوه‌نده‌ڤانان بالکێش به.
یه‌ڤگێنی پریماکۆڤ کیه؟
د پەرتوکا خوه دا ئه‌و خوه دده ناسکرن.
”من ژ زوودا دخوه‌ست ل سه‌ر رۆژهلاتا نێزیک پەرتوکه‌کێ بنڤیسم و ته‌قریبه‌ن نیڤ قرنی ئه‌ز پێ مژوول بووم. وه‌ک رۆژنامه‌ڤانێ پراڤدا، عالەم، سییاسه‌تڤان، سه‌رۆکێ دو ئینستیتووتێن لێکۆلینێ وه‌ک ئینستیتوتا رۆژهلاتناسییێ و ئینستیتووتا تێکلیێن ناڤنه‌ته‌وی و ئێکۆنۆمییا جهانێ، سه‌رۆکێ ئستخباراتا ل هه‌مبه‌ر ده‌رڤه ئا روسیایێ، وه‌زیرێ ده‌رڤه، سه‌رۆک وه‌زیرێ روسیایێ ئو ئه‌ندامێ پارله‌مه‌نتۆیێ. ”
به‌شێ 17 ئ
ئه‌پۆپه‌یا (دا‌ستانا) کوردا
نه راسته کو مرۆڤ بحه‌سبینه وه‌کی کو یەكێتیا سۆڤیه‌تێ دخوه‌ست تێکلیێن خوه ب
عیراقێ را به‌س پشتی ئینقلابا عه‌سکه‌ری ئا ته‌موزا ۱۹٦۸ کو ل ڤی وه‌لاتی چێبوو خوه‌ش بکه. پیشتی گوهه‌رتنا سه‌رۆکێ ڤی وه‌لاتی عه‌بدولسه‌لام عارف ئێ کو برایێ وی هاتبوو شوونا وی، تێكەلی کوشتن و لێدانا هێزێن چه‌پ نه بووبوو (دۆسیا وی پاقژ بوو. وه‌رگه‌ر). ژ بەر گرنگیا عیراقێ ئا ل ھەرێمێ، کۆمارا سۆسیالیست ئا یه‌کێتیا سۆڤیه‌تێ هنده‌ک گاڤێن کو خوە نێزیكی عیراقێ بکە، ئاڤێتن.
گه‌له‌ک ژ ڤان گاڤان ئه‌و بوو کو بەغدایێ و ته‌ڤگه‌را کوردی، ئا کو ب ته‌ڤایی کۆنترۆلا باکورێ وه‌لات دکر، نێزیكی هه‌ڤ بکن. مۆسکۆ ته‌ره‌فدار بوو کو پرسا کوردی ب ئاشتی بێ جاره‌سه‌رکرن.
هه‌ڤدیتنا پێشی ئا کو ب مەلا موسته‌فا بارزانی را، تا‌یبه‌تمه‌ندییا ره‌وشا هه‌بو و تێكەلیێن دۆستانی یێن که‌ڤن ب سه‌رۆکێ ته‌ڤگه‌را نه‌ته‌وا کورد مەلا موسته‌فا بارزانی را ژ بۆ یه‌کێتیا سۆڤیه‌ت ره‌وشه‌ک باش ئاڤا کربوو. دیرۆکا ڤی مرۆڤی گه‌له‌ک بالكێشە/ ئینته‌ره‌سانته. هێشتا ده‌ما زارۆک بوو د سالا ۱۹۰٥ دا ب دییا خوه را که‌تییه حه‌پسێ، وێ ده‌مێ برایێ وی یێ مه‌زن سه‌رۆکاتیا سه‌رهدانا ل دژی حوکمێ تورکیێ دکر. د سالا ۱۹۱٤-۱۹۱٦ دا هێشتا خۆرتێ نوهاتی بوو ته‌ڤی شه‌ر دبه. د سالا ۱۹۳۱ دا ب برایێ خوه یێ مه‌زن شێخ ئه‌حمه‌د را ته‌ڤی شه‌ر دبه و له‌شکه‌رێن حوکمێ بەغدایێ ژ ده‌ڤه‌را عه‌شیرا بارزان ده‌ردخن، به‌س پشتی کو هێزێن هاوایی ئێن ئنگلیز ب ته‌یاران تێن ئالیکارییا له‌شکه‌رێن بەغدایێ، ته‌ڤگه‌را کورد تێگدبن. مەلا موسته‌فا تێ گرتن و ۱۱ سالا ل سورگوونێ/نەفیێ ده‌رباس دکه. د سالا ۱۹٤۳ دا ب دزی ڤه‌دگه‌رە ھەرێما خوه و ژ نوو دا ده‌ست ب خه‌باتێ دکه. ئه‌و ب سه‌ر دکه‌ڤه و نوری سه‌عید سه‌رۆکوه‌زیرێ عیراقێ یێ وێ ده‌مێ شه‌رتێن کوردان قه‌بوول دکه. لێ پشتێ ۲ سالان ب ئالیکاریا ئنگلێزان ھێرشی سه‌ر هێزێن کوردان دکه. ده‌ما شه‌رێ جیهانێ یێ دویه‌مین ل سه‌ر ئاخا ئیرانێ جومهورییه‌تا کوردی ئا ماهاباد هات ئاڤاکرن- مەلا موسته‌فا بوو وه‌زیرێ عه‌سکه‌ر (پاراستنێ وه‌رگه‌ر). پشتی داویهاتنا شه‌ر ئۆردییا سۆڤیه‌تێ ژ ئاخا ئیرانێ ده‌رکه‌ت و جومهورییه‌تا ماهاباد ژی ژ ئۆرتێ رابوو.
بارزانی ب ٥۰۰ شه‌رڤانان ڤه کو پرانیا وان ژ عه‌شیرا بارزان بوون ژ حودودێ ئیرانێ ده‌رباسی سۆڤیه‌تێ بوون. شه‌رڤانێ کوردان سیله‌حێن خوه دانین و هنده‌ک ژ وان ل ئازه‌ربه‌یجانێ ئاكنجی بوون ئێن مایی ژی ل ئاسیا ناڤین. بارزانی ل یه‌کێتیا سۆڤیه‌تێ د بن به‌رناڤێ (مامه‌دۆڤ) دا دژیا. هاتنا بارزانی و شه‌رڤانێن پێ را پر نه هات ئاشكرا کرن. نه بارزانی و نه ئێن پێ را هاتبوون چ که‌سه‌ک ژ وان چ جاری ل ئۆردییا سۆڤیه‌تێ ب چ ئاوایی عه‌سکه‌ری نه‌کرنه. ژ بۆ ئه‌و گۆتنێن کوو به‌لاڤ دبن کو بارزانی گه‌نه‌رالێ ئۆردییا سۆڤیه‌ت بوو ژ سه‌ری هه‌تا داوی ده‌ره‌ون. ئه‌ڤ گۆتنا ب ئه‌پیزۆده‌کێ (سه‌رپێهاتییه‌کێ.وه‌رگه‌ر) ڤه گرێداییه د نه‌تیجێ دا بارزانی ب خوه ژ من را گۆت: ده‌مه‌کێ کوو ل مۆسکۆ بو ژ ڤایه‌نتۆرگ (دکانا کو جل و بەرگ و تشتێن عه‌سکه‌ری و ئێن دن دفرۆشه) کنجێ گه‌نه‌رالێ سۆڤیه‌تێ کریبو (وێ ده‌مێ مرۆڤ دکاربوو ژ ڤایه‌نتۆرگێ بکرییا) و ره‌سمه‌کی خوه ب وان جلان کشاندبوو ئه‌و ره‌سم که‌تبوو ده‌ستێ ئیستخباراتا ئنگلیز.
گوهه‌رتن د ژیانا بارزانی و هه‌ڤالێن وی دا، پشتی مرنا ستالین چێبوو. ژ گۆتنێن بارزانی ئێن ل جه‌م من قه‌ید کیری (بارزانی ب رووسی دپه‌یڤی لێ نه رووسیه‌ک گه‌له‌ک باش، من گۆتنێن وی کریه زمانکی لته‌راتووری) ” ئه‌ز هاتم به‌ر ده‌ریێ سپاسکی ( ناڤێ ده‌ریێ کره‌مل) ێ کره‌مل و من ل ده‌ری خست ئەفسەرەكی (عه‌سکه‌ر) جوان ل هه‌ڤ هاتی پرسی: چیه تو ل ده‌ری دخی؟ من به‌رسیڤ دا ”ئه‌ڤ نه بارزانی یه ل ده‌ریێ کره‌مل دخه ئەڤ شۆره‌شا کوردی یه”. ل سه‌ر گۆتنا بارزانی پاشێ ئه‌و ژ ئالییێ گ.م.مه‌لنکۆڤ دا هاته قه‌بوول کرن و پشتی دیتنا وان ب هه‌ڤرا بارزانی شاندن دبستانا پارتی ئا بلند (دبستانا پارتییا کۆمونیست ئا یه‌کێتیا سۆڤیه‌ت ئا بلند) و هه‌ڤالێن وی شاندن دبستانێن ناڤین. هه‌موو ل یەكێتیا سۆڤیه‌تێ ۱۲ سالان مان. پشتی سه‌رکه‌تنا شۆره‌شا عیراقێ ئا سالا ۱۹٥۸ێ بارزانی ڤه‌گه‌ریا عیراقێ و ل وێرێ ژ به‌ر گرنگیا بارزانی ئا ژ بۆ قاسم و ژ بۆ پاراستنا یه‌کێتیا ناڤبه‌را حوکمه‌تا نوو و کوردان بارزانی بو وه‌کیلێ سەرۆككۆمارێ كۆمارا عیراقێ. لێ پشت را تێکەلیێن وان دیسا خه‌را بوون و بارزانی چوو باکورێ عیراق، کوردستانێ، و ژ نوو دا شه‌ر د ناڤبه‌را كوردان و حوکمێ بەغدایێ دا ده‌ستپێ کر.
شه‌رێ گه‌له‌ک خورت د ده‌ما عارف دا بوو و هه‌تا ده‌ما ده‌ستپێکا کو برایێ عارف بوو سەرۆككۆمار. د ته‌مووزا سالا ۱۹٦٦ ێ دا سەرۆككۆمارێ نوو عارف و بارزانی ژ بۆ ئاشتیێ ل هه‌ڤ کرن. شه‌رێ مه‌زن سه‌کنی لێ ل ھندەك جھێن جودا په‌ڤچوون چێ دبوو. د وێ ده‌مێ دا ژ ره‌داکسییۆنا پراڤدا (ژ مۆسکۆ- وه‌رگه‌ر) ژ من را ئه‌مر هات كو ژ ئوفیسا پراڤدا ئا قاهیرێ (پایته‌ختێ مسرێ -وه‌رگه‌ر) ئه‌ز بچم باکورێ عیراقێ. بارزانی نه‌هاتبوو ئیزۆله کرن، مرۆڤ دکاریبوو بارزانی ببینە، هه‌ر وه‌ها رۆژنامه‌ڤانان ژی دشیان بارزانی ببینن ،لێ هه‌موو د رێیا ئیرانێ را دهاتن باکورێ عیراقێ. وه‌ک رۆژنامه‌ڤانه‌کی یه‌که‌مین ئێ سۆڤیه‌تێ کو دخوه‌ست بارزانی ببینه، من نکاریبوو هایا حوکومه‌تا عیراقێ ژێ چێنه‌کم، ژ به‌رکو هه‌ڤدیتنه‌ک بێ کو هایا حكومەتا عیراقێ ژ هه‌با چێبووبا وێ نه ماقوول با ژ به‌ر کو مه دخوه‌ست حكومەتا عیراقێ و بارزانی نێزیكی هه‌ڤ بکن .
د 16چلەیا پاشین سالا ۱۹٦٦ ێ دا سەرۆككۆمار عارف ئه‌ز قه‌بوول کرم، به‌ریا وێ من به‌رسڤێن پرسێن خوه ب نیڤیسکی ژ وی وه‌رگرت بوون. هه‌ڤپه‌یڤنا من ب عارف را د رۆژنامەیا پراڤدابێ دا ھات به‌لاڤ کرن. عارف د هه‌ڤپه‌یڤنێ دا گۆت کو یه‌ک ژ پرسێن گرنگ ئه‌وه کو ل باکورێ عیراقێ ئارامی چێببه. ل سه‌ر ڤێ به‌رسڤا عارف من گۆت تو ج دفکری کو رۆژنامه‌ڤانه‌کی سۆڤیه‌تی به کو رێیا ئیرانێ ب کار بینه کاربه بچه کوردستانا عیراقێ، ژ به‌ر کو ئه‌م دحه‌سبینن کوردستانا عیراقێ پا‌رچەک ژ عیراقێ یه، وەسا دیار بو ئەرگومه‌نتێ من ته‌ئسیر ل عارف کر و وی ئه‌مر دا وه‌زیرێ پاراستنێ ئێ عیراقێ ژ بۆ کو من بگەهینه کوردان، تەفەروعاتێن ڤێ چوونێ گه‌له‌کن لێ ب ۲ سه‌ربازێن ئۆردیا عیراقێ را و ب ئۆتۆمۆبیلەكا عه‌سکه‌ری ب عه‌سکه‌ر ڤە ئه‌م چوون باکور. یه‌ک ژ سه‌ربازێ ب من را بو، هێشتا به‌ری بچم، ل سەفارەتا سۆڤیه‌تێ ئا ل بەغدایێ ژ من را گۆتن كو ئەو برایێ وه‌زیرێ پاراستنێ یه و پاشی من ب خوه فێم کر ده‌ما ئه‌م د چوون رەخ من ڤە بوو، من و ساشا زاتۆڤی ته‌رجومانێ سه‌فاره‌تێ بوو پشت را بو سه‌فیرێ سووریێ، مه نوکته دگۆتن (هه‌نه‌ک دکرن -وه‌رگه‌ر) ئه‌م گه‌له‌ک د که‌نیان وێ ده‌مێ یه‌ک ژ سه‌ربازا ژی خوه نه گرت ب مه‌را که‌نیا وێ ده‌مێ من فێم کر کو ئه‌و ژی ب روسی د زانە .ده‌ما ڤه‌گه‌ریانێ ئه‌ز و ئەو ب ته‌نێ د عه‌ربێ دا مان و من ژێره گۆت به‌سه چیە تو خوه ئه‌حمه‌ق داتنی. ب كوردان را ب رێیا لاسلکی (ته‌لسز) تێکلی کرن، به‌رسڤا کوردان گۆتن ماکینا (سه‌یارا) عه‌سکه‌ری ژ وێرێ ببن، لێ هه‌ر دو سه‌رباز به‌ردان و ئه‌م چوون زڤستانگه‌ها بارزانی، هه‌تا وێ ده‌مێ هێشتا چ به‌رپرسێن حكومەتا به‌غدایێ نه هاتبون وێ ده‌رێ. ئوو نوها ئه‌م ل کوردستانێ نه. ژ ئالیێ لیریک (ئه‌ده‌ب) دا من خوه نه‌گرت. ل ڤی جهێ خوشکبوونا وه‌ک د چیرۆکا دا ۲٥۰۰ ساله مله‌تێ سه‌ر بلند و ئازادخواز کورد دژین وه‌ک جارنا ژ وان را دبێژن ”ریتسارێن رۆژهلات”.تشتێن ئه‌و پێ سه‌ربلندبن هه‌نه، یه‌ک ژێ سه‌لاحه‌دین (سه‌لاحه‌دینێ ئه‌یوبی- وه‌رگه‌ر) ئه‌وێ کو خاچپارێزا نکار یبوون وی بشکینن، لێ ژ ئالیێ دن ڤه کوردبونا نوری سه‌عید ب وان گه‌له‌ک نه خوەش بو. لێ چ تەبیعەت، ئه‌ڤ چییایێن کو دگەهن ئاسمانا، گوم گوما ده‌نگێ ئاڤا پاقژ دسترێ، گولێن ره‌نگ و ره‌نگ کو ل هه‌ڤکری، به‌رفا سپی کو ل سه‌رێن چیا، قیشێن د ره‌نگێ برۆنز دا، گیایێ کو ره‌نگێ شینێ تاری عه‌رد وه‌ک خالیچێ/مەحفیرێ خه‌ملاندییه، مرۆڤ دبێژه قه‌ی ئه‌ڤ ته‌حتێن مه‌زن خوسوسی ژ بۆ پاراستنا ڤێ خالیچا ژ گیایێ یه کو نه‌هێله با ب به‌ر خوه ڤه ببه. ئه‌ڤ گیا جوان کو ژ ژۆردا ژ سه‌رێ قیش دا هه‌تا کو دگەھیتە عه‌ردێ مرۆڤ دڤێ چاوا ئه‌و گیا وه‌ها ل سه‌ر قیش د کاره خوه بگره، تشتێن بالکێش ئه‌ڤ دارێن راست کو وه‌ک هه‌ڤن. وه‌سا جوانه کوردستانا عیراقێ.
ئۆتۆمۆبیلا مه د رێیه‌کا پر ته‌نگ را دچوو ئه‌م د که‌ڤن گه‌لیەکێ پر ته‌نگ کوو درێژایا وی گەلی ۱۲ کم (کێلۆمه‌تره) یه ژێ را دبێژن گه‌لیێ عه‌لی به‌گ. رێیا چار ئالی: ئالیێ راستێ ره‌واندوز، ئالیێ چه‌پێ دیانا، ئو راست (دیره‌کت) حاجی ئومران، هه‌تا تخووبی ئیرانه. ئه‌م ئێكسەر چوون قه‌ره‌قۆلا ئۆردیا عیراقێ ئا داوی عه‌ره‌به به‌ردا. ژ ڤر پێڤه چ عه‌سکه‌ر ئان کاربده‌ستێن حكومەتا عیراقێ نینن. ڤێ هه‌رێمێ هێزێن کورد ئێن مەلا موسته‌فا بارزانی کۆنترۆل دکن. ئۆتۆمۆبیلەكا ویلیس ب ۳ چه‌کداران ئه‌م پێشه‌وازی کرن، ئه‌ندامێ کۆمیتا ناڤه‌ندی پارتی ده‌مۆکراتی کوردستان سامی، یه‌ک ژی ل سه‌ر ناڤێ بارزانی و شوفێرێ ئۆتۆمۆبیلێ. مه سلاڤ ل هه‌ڤ کر و ئۆتۆمۆبیلا ویلیس دا پێشییێ ژ بۆ رێبه‌رتیێ. پشت را د رێیا خاچرێکاندا و د ناڤ ته‌حت و قیشان دا، ب رێ ڤە سامی ژ من را گۆت ل ڤێ ده‌رێ چه‌ند پێشمه‌رگە (شه‌رڤانێن کورد ڤی ناڤی ل خوه دکن) ”به‌رێ خوه دان مرنێ” و ل هه‌مبه‌ر لیوایەك عیراقی شه‌ر کرن و ئه‌و دان سه‌کناندن.
بارزانی پێشه‌وازیا من ب دو کورێن خوه – ئدریس و مەسعود ڤه کر. مەسعودێ ۱۷ سالی، وێ ده‌مێ به‌رپرسێ رادیۆیێ بوو. من ب خوه را ژ بۆ زارۆکێن بارزانی دو سه‌عه‌تێن مه یێن ده‌ستان پالیۆت وه‌ک دیاری بربوون ، لێ ده‌ما من د ده‌ستێ وان دا سه‌عه‌تێن رۆلێكس دیتن ئه‌ز هندەک شاش بووم. مەلا موسته‌فا بارزانی ئه‌ز ب گه‌له‌ک کێفخوه‌شی پێشوازی کرم. ده‌رهال ئه‌م ده‌عوه‌تی خانیەکی ژ ئاخێ کرن، ل ور سۆپەک کو ل سه‌ر ته‌که‌ران کو ئه‌زنگ تێدا دشه‌وتین و پاچه‌ک/نایلونەك ب بەر قشخاكێن ا خانی ڤه گرێدابون ژ به‌ر کو خانی دلۆپ دکرن، ل ده‌رڤه ژی به‌رف و باران ب هه‌ڤره دباریان، د ناڤ را جار جار شڤا خوه ل وی نایلونی د خست ژ بۆ کو ئاڤا دلۆپان بكەڤە د وێ تەشتا دانوبون بن نایلون.
ل ئه‌ردێ خالیچه/مەحفیر هه‌بوو و خوارن دانابوو. ب مه‌را هه‌ردو سه‌ربازێن عیراقی ژی رونشتبوون، یه‌کی ژ وان ل من و بارزانی گوهداری دکر سۆحبه‌تا مه ب زمانێ روسی بوو .لێ من ژ سامی را گۆتبوو کو ژ بارزانی را بێژه یه‌ک ژ ڤان سه‌ربازان ب روسی دزانە، ژ بۆ وێ ژی سۆحبه‌تا مه ب زانه‌یی بو. بارزانی ژ من را گۆت ل بەغدایێ ته‌ڤ دز و پێخواسن (عه‌ین وه‌ها گۆت)، لێ یه‌ک مرۆڤه باش ئو راست هه‌یه ئه‌و ژی وه‌زێرێ پاراستنێ یه”. بێ گومان ئه‌ڤ گۆتن هه‌موو ژ بۆ برایێ وه‌زیرێ پاراستنێ ئێ کو ل جه‌م مه رونشتبو بوون.
هه‌ڤدیتنا مه یا ئه‌ساسی ده‌ما نیڤێ شه‌ڤێ، دو که‌سێن چه‌کدار کو ئه‌ز ژ خه‌و راکرم و برم خانیەكێ دن. بارزانی ئه‌ز هه‌مبێز کرم و گۆت ”یه‌كێتیا سۆڤیه‌ت- باڤێ منه”.
بارزانی گۆت، ئه‌و ب پێشنیارا ئیتیفاقێ ئا یەكێتیا سۆڤیه‌تێ ئا ئاشتیێ را یه، لێ باوه‌ری ب بەغدادێ نینه، ل بەغدادێ توندرەو ب خورتی ل هه‌مبه‌ر ئیتیفاقا ل هه‌ڤهاتنێ ئا کو حکومه‌تێ ب کوردان را کرییه دسه‌کنن. هه‌ر وه‌ها به‌رده‌وام کر و گۆت؛ هه‌ر ده‌م ترسا مه ئا ژ شه‌ر ھەیە، ناهێله ئه‌م بالا خوه بدن سه‌ر خوه‌شکرنا ژیانا خه‌لکێ (من ب خوه دیت كا چاوا کورد دژین ،مالێ وان پتر ل به‌ر چیانن، خانیێ وان ژ هه‌ریێ و که‌ڤرانن ، هه‌رده‌م سه‌ر خانی گوندۆر/باگۆردان دگه‌رینن ژ بۆ خانی دلۆپا نه‌که. ئه‌له‌کتریک نینە، د مالێ دا لەمپەک گازێ و هه‌سره‌ک ل سه‌ر ئه‌ردێ ئاخ هه‌یه) به‌غداد ناخوازه ئالکاریێ بکه ،ته‌ڤی کو بەغدایێ سۆز دابوون ئالیکاریێ بکە. ل سه‌ر پرسا من ئا کو تێکلیێن وه ب ئیرانێ را هه‌نه- ل جه‌م مه ئسپات هه‌بو کو بارزانی ب دزی چووبوو جه‌م شاھی- بێ ته‌ره‌دوت و ڤه‌کری به‌رسیڤ دا ”ئه‌ز ناخوازم ڤه‌شێرم ما ئه‌ز چ بکم ده‌ما یه‌ک ده‌ری ته‌نێ ژ من را هه‌یه کو ئه‌ز کاربم ب دنیایێ را بدەم و بستینم ئه‌و ژی ده‌ریێ ئیرانێ یه ژ بۆ من ئا هه‌ری گرنگ به‌رسیڤا بارزانی ئا ل سه‌ر پرسا من ”هوون چاوا پاشەرۆژا کورد دبینن، هون دزانن کو گۆتن هه‌نه کو کورد دخوازن ژ عیراقێ ڤه‌قه‌تن ”
– ئه‌ڤێ یەكێ دوژمنێ ئاشتیێ ئێن ل سه‌ر ئاخا عیراقێ د ده‌رحه‌قێ مه دا وه‌سا دفکرن. حكومەتا عیراقێ ب خوه ژ مه را بێژە ڤه‌قەتن ئه‌م ڤه‌ناقه‌تن .ئه‌ڤ وه‌لاتێ مه یه. لێ کورد دڤێ خوه‌دی هه‌موو ماف بن، وه‌ک عه‌ره‌بان. هه‌مو شه‌ر ل سه‌ر ڤێ یه. د سۆحبه‌تا من و سامی دا من فێم کر کو به‌ریا ئه‌م بێن وێرێ ب چه‌ند رۆژان پێشمه‌رگه‌یه‌ک کربوون د حه‌پسا پارتیزانی ڤە- خانیەکی کو ده‌ریێ وی گرتی و چه‌کدار دپارێزن. وی گۆتنێن دژی عه‌ره‌بان گۆتبون – سامی گۆت. – د گۆتنا وی دا (پێشمه‌رگێ گرتی- وه‌رگه‌ر) تشتێن راسیزمی هه‌بوون. ئه‌م رێ نادن چ که‌سی کو جه‌وهه‌رێ ته‌کۆشینا مه بگوهه‌ره.
کورێ بارزانی ئیدریس ژ من را گۆت هێزێن ئۆردیا سه‌رهلدانێ ئه‌ساس ژ کوردان پێک تێ لێ د ناڤ مه دا ئاسوری و ئه‌رمه‌نی ژی هه‌نه. یه‌ک ژ ئامرهێزێ شۆره‌شێ عه‌ره‌به، ئامر هێزێ باتالیۆنا کۆمونیستا یه. ئه‌ڤ باتالیۆن ژ ئه‌ندامێن پارتییا کۆمونیست ئا عیراقێ ژ کورد و عه‌ره‌بان پێک هاتییه د سالا ۱۹٦۳ دا ئه‌و ژ به‌ر حکومه‌تا عیراقێ هاتبوون باشور.
کارێ من ده‌وام دکه چوونا من ئا دویێ بۆ باکورێ عیراقێ پشتی گوهه‌رتنا حوکوم ل بەغدایێ د وه‌خته‌ک کن ده چێبو. هه‌ڤدیتنا من ئا ب بارزانی را ھات دیار كرن کو هێڤیه‌ک پر ب چووک ب بارزانی را چێبوویه، کو به‌رپرسێن حکومه‌تا عیراقێ یێن نوو وێ بالا خوه ژ ئێن که‌ڤن پتر بدن چاره‌سەریا پرسا کورد- ژ به‌ر کو پشتی ئیتفاقا ب عارف را ل ھندەك جھێن جودا شه‌ر به‌رده‌وام بو.
پاشەرۆژ دێ چاوا به؟ ئه‌ڤ پرس د هه‌ڤدیتنا من یا ب سه‌رۆکێ کورد را پرسه‌ک گرنگ بو.
بارزانی و هه‌ڤالێن وی ژ ره‌وشا هه‌یی یا ته‌ڤایی و ژ ره‌وشا هوندرێ ته‌ڤگه‌را کوردی نه ره‌حه‌ت (قه‌له‌ق) بون. د ڤێ ده‌مێ دا هێزێن پێشمه‌رگه نه ته‌نێ شه‌رێ ئۆردییا عیراقێ دکرن، هه‌ر وه‌ها شه‌رکی به‌رفره ب هێزێن چه‌کدار ئێن جه‌لال تالابانی را ژی دکرن. بارزانی ب نه‌فره‌ت ئه‌و ب جه‌حش (د زمانێ کوردی ده یانی که‌ر) ناڤ دکرن. بەغدایێ ب زانه‌بون پارچه‌بوونا د ته‌ڤگه‌را کورد دا ب کار د ئانی، گه‌له‌ک جاران ب ده‌ستێن خه‌ریب بکار دانی.
مۆسکۆ بریار دا کو چوونا رۆژنامه‌ڤانێ پراڤدا یا کوردستانا عیراقێ دڤێ به‌رده‌وام به.
د ده‌ما کن یا پێشیا مه دا ره‌وشا عیراق دێ ب عه‌ره‌ب و کوردێ وێ ڤه چاوا به؟ ژ بۆ پرسه‌ک وه‌ها نه ره‌حه‌ت جارا دودا ئه‌ز چووم باکورێ عیراقێ ھەرێما کوردان. وێ جاره سەیارا ئه‌سکۆرت (قه‌سدا وی سەیارەیێن حکومه‌تا عیراقێ نه. وه‌رگه‌ر) ب من را نەبوون، سەیارەك ب شوفۆره‌کی-کورد هات ده‌ریێ ئۆته‌لا ئه‌ز لێ بوم و ژ وێرێ مه به‌رێ خوه دا باکور. د رێ دا من بالا خوه دا ده‌ردۆرێ، هه‌رتشت هاتبو گوهه‌رتن ل گۆر داوییا ۱۹٦٦. ئێدی مرۆڤ دکاره بێژه زڤستان نه‌مایه، تاڤێ دابو سه‌رێ چیان و قیشان و ژ وێ مرۆڤ ره‌نگێ شینه‌کی ڤه‌کری و زه‌رێ ڤه‌کری د دیت. تشتێ زڤستان د ئانی بیرا مرۆڤ به‌س ئاڤا وه‌ک بەفرێ جه‌مدی کو د گه‌لیان دا د هه‌رکی بو. سەیارا مه لاندرۆڤه‌ر د وه‌خته‌ک کندا ژ ئالیکی چه‌م ده‌رباسی ئالیێ دن بو، سورعه‌تا سەیارێ به‌س د چەپوچیر و ل سه‌ر پرێن درێژ کێم دکر. شۆفێر گه‌له‌ک ئارام (ساکن) بو، د ده‌ستپێکا گه‌لی دا ئه‌م به‌ردان، مه‌ئه‌نا وه ژ هه‌مبه‌ر سەیارێ نایێن. شوفێر – خۆرته‌کی درێژ ل هه‌ڤ، کورد بوو پۆرێ وی ره‌ش بو لێ چاڤێن وی شین بو و سەیارە باش داژۆت. وی درکسۆنێ/سكانێ سەیارێ باش گرتبو و ژ ئالیکی دن ڤە ژی پێ را چه‌که‌ک (سله‌هه‌ک) ب ژارژۆرا ڤه هه‌بو. ئه‌م برن باکور، پێشمه‌رگه، شه‌رڤانێ ژ هێزێن مه‌له موسته‌فا بارزانی بو.
من هه‌فته‌یه‌ک گه‌له‌ک خوۆش ده‌رباس کر. من هه‌ڤدیتن ب بازانی و زارۆکێن وی هه‌ر وه‌ها ب ئه‌ندامێن کۆمیتا ناوه‌ندی ئا پدک و ب گه‌له‌ک پێشمه‌رگا را کر. هه‌ما ب یه‌ک ده‌نگی ل سه‌ر رێیێن جاره‌سه‌رییا پرسا کورد دسه‌کنین و دخوه‌ستن پرسا کو بوو یه سه‌به‌بێ هه‌زاران کوشتن و په‌ریشانی یا خه‌لکێن عیراقێ چاره‌سه‌ر ببه. هه‌گه‌ر هه‌ر دو چوونێ من یێن پێشی به‌س ژ بۆ ناسکرن و رۆژنامه‌ڤانیێ بو لێ چوونا من یا پاشێ ئێدی وه‌ک ژ بۆ ناڤبه‌ینچیتیێ بوو. به‌ریا چوونا خوه یا سێیەمین ل بەغدایێ من هه‌ڤدیتن ب سه‌دام حوسێن را کر، ئه‌وێ کو د حكومەتا عیراقێ دا بووبوو به‌رپرسیارێ تێکلیێن ب كوردان را. به‌ری کو مه‌وقفێ خوه دیار بکه سه‌دام پرسا کورد وه‌ک ده‌رئه‌نجامەکێ ژ بۆ كو کاربه د حوکوم دا بلند ببه ددیت. ئه‌ڤێ یەكێ ره‌وشه‌کا نه‌خه‌راب ئاڤا دکر ژ بۆ کو کورد ب کاربن ئۆتۆنۆمیا کامل د هوندرێ عیراقێ دا ب ده‌ست بخن. ئه‌ڤ هه‌ر وه‌ها فکرا بالیۆزێ سۆڤیه‌تێ ئێ به‌غدایێ ف.ن. فه‌دۆتۆڤ ژی بو. د هه‌ڤدیتنێ دا سەدام مه‌وقفێ کو کاره ب کوردان را ل هه‌ڤ بکه دیار کر و ژ من را گۆت تو دکاری ژ بارزانی را بێژی ئه‌ز ئاماده مه گه‌له‌ک تشتان بکم ژ بۆ کوو تێكەلیێن عه‌ره‌بان و کوردان بگەهێژه ده‌ره‌جا لهه‌ڤهاتنێ. د هه‌ڤدیتنا من ئا ب سه‌دام حوسێن را ئا کو د 23.01.1970 ێ دا، سه‌دام به‌هسا لازمبوونا دان و سته‌ندنێ ب ”برایێن کو د بن سه‌رۆکاتیا بارزانی دانه”،”ژ بۆ گارانتیا ئۆتۆنۆمی یا حه‌قیقی ژ کوردان را”. لێ بێباوه‌ری یا چێبویه دکاره ببه ئاسته‌نگ ل پێشیا ڤێ پرۆسه‌سێ. لێ سه‌دام گۆت، تشتێن د ده‌مێن ده‌رباسبووییدا چێبون به‌رپرسییارێ وێ ب ته‌مامی نه پارتیا بەعس و نه ژی بارزانی یه. لێ به‌لێ خوین هاته رژاندن، ژ بۆ ئه‌م ب کاربن باوه‌ریێ د ناڤبەرا خوه دا ئاڤا بکن، دڤێ نیەتا باش و ئه‌م کاربن شه‌خس و گرووپێن خوه‌دی مه‌وقفێ توندرەو ب سه‌کنینن، ئه‌ڤ شه‌خس و گرووپ د هه‌ردو ئالییان دا ژی هه‌نه. ئه‌ڤ تشتێن ھەنێ هێڤی ددان و ژ ئالیەکی دن دهشت کو ل هه‌مبه‌ر سه‌دام مه‌وقفه‌کێ پۆزیتیف بێ ستاندن، هه‌ر وه‌ها سه‌دام گۆت ئه‌ز دخوازم چ ده‌ما چێ ببە دكارە بچه کوردیستانێ.
مرۆڤ دکاره بێژه ژ ۱۹٦٦ هه‌تا ۱۹۷۰ یه‌که‌مین به‌رپرسیارێ سۆڤیه‌تێ بووم کو من بارزانی ده‌م ده‌م ددیت. هاڤینا ئه‌ز ل زۆزانا دژییام و زڤستانا ئه‌ز ل خانیێن ژ که‌ڤر و ئاخێ دژییام. هه‌ر وه‌ها ڤکتۆر ڤکتۆرۆڤیچ پاسووڤالیووک و ئۆله‌گ گه‌راسیمۆڤیچ په‌ره‌سیپکین ژی د گه‌ل من بون، لێ به‌رپرسیاری ل سه‌ر ملێ رۆژنامه‌ڤانێ پراڤدا بو. مه هه‌موو تشت دکرن کو ئه‌م حكومەتا عیراقێ و کوردان نێزیكی هه‌ڤ بکن، ژ بۆ ئه‌م کاربن ته‌ئسیرێ ل بارزانی بکن سامی (ناڤێ ئه‌سلی محه‌مد مه‌حمود عه‌بدره‌حمان) ئو مه‌حموود ئۆسمان، کو ب ناڤێ دۆکتۆر مه‌حمود تێ ناس کرن، گه‌له‌ک بون ئالیکار. مه‌حمود ئۆسمان ب راستی دۆکتۆر بو خوه‌ندنا طپێ خه‌لاس کربو ئو د بو ئالیکار ژ نه‌خوه‌شان را، حه‌نه‌ک دکر د گۆت ئیشاره‌تا من ئا رۆژچێبوونێ ده‌رزی و تفنگه.
یه‌ک ژ وان که‌سێ کو د نێزیکبوونا هه‌ردو ته‌ره‌فان دا رۆله‌ک پۆزیتیف لیست، مرۆڤێ موته‌وازی، زانا ئو سه‌مپاتیک ،خوه‌دییێ خه‌لاتا لینین ئا ئاشیتێ عه‌زیز شه‌ریف بوو. د ڤێ ده‌مێ دا ئه‌و ژ مهاجرتیێ ڤه‌گه‌ریابوو ئو بووبوو ئه‌ندامێ حکوومه‌تێ. ئه‌ز دفکرم ب ئینسیاتیڤا/دەستپێشخەریا سه‌دام داوییا سالا ۱۹٦۹ عه‌زیز شه‌ریف کوردستان زیاره‌ت کر. پشتی وی ب ده‌مه‌ک كن ئه‌ز دیسا چووم کوردستانێ. ئه‌ڤ ده‌م تام ده‌ما کو ئێدی قه‌ده‌را ئتفاقێ ل به‌ر ئیمزه‌کرنێ بو. به‌ریا چوونا مه ب تشته‌کی هندک ده‌لەگاسیۆنه‌ک/شاندەیەك ژ بەغدایێ هاتبوو کوردستانێ و ل سه‌ر هنده‌ک خالان ل هه‌ڤ کربوون. ئا هه‌ری موهیم وه‌ک پره‌نسیپ ل سه‌ر ئۆتۆنۆمی ل هه‌ڤ کربون، لێ هێشتا دێ کورد چاوا د حوکومه‌تا بەغدایێ، د ئۆردییا عیراقێ دا، جی بگرن هێشتا نه گەهێشتبوون ئیتیفاقه‌کێ، پرسا دووارۆژا که‌رکووکێ، پێشمه‌رگا و تاریخا ئیعلانا ئۆتۆنۆمی ڤه‌کری هشتبوون. بارزانی، عه‌زیز شه‌ریف و ئه‌ز مه ناڤرۆژ دخوار و مه هه‌رسیا شووشەک کۆنیاکا ئیرانی ڤه‌خوار، بارزانی گه‌له‌ک ره‌حه‌ت و ڤه‌کری د په‌یڤی و قه‌ده‌حه‌ک کۆنیاک هلدا ژ بۆ خه‌لکێ روسی و یەكێتیا سۆڤیه‌ت ڤه‌خوار. ڤه‌کری دگۆت ل سه‌ر تەوسییه (گۆتنا) یەكێتیا سۆڤیه‌ت من ب بەغدایێ را ده‌ست ب دان و ستاندنا کر، یه‌ک ژ وان تەوسیان وی دگۆت ئه‌ڤه ”قه‌بوولکرنا دان و ستاندنان ب خوه دێ مه‌وقفێ كوردان و پدک خورت بکه”. پشتی ناڤرۆژێ سۆحبه‌تا من ب دۆکتۆر مه‌حمود را ژ به‌ر کو دۆکتۆر مه‌حمود سه‌رۆکێ ده‌له‌گاسیۆنا کوردان ژ بۆ دان و ستاندن ب به‌غدایێ را بوو ،و ب عه‌زیز شه‌ریف را ژ به‌ر کو ئه‌ز و ئەو د خانیەکی دا دمان و ب گه‌له‌ک کوردێن دی ئێ من ئه‌و باش ناس دکرن ده‌وام کر. من فا‌م کر کو ئه‌ڤ کار نه وه‌ها ره‌حه‌ته. ئه‌ز و عه‌زیز شه‌ریف وه‌ک هه‌ڤ دفکرین، مه دگۆت لازمه کورد نوها د پرسێن ھێشتا نه هاتنه هه‌لکرن دا ئیسرارێ نه‌کن ئا موهیم دان و ستاندن ده‌وام بکن و ژ بۆ ڤێ ژی ده‌له‌گاسیۆنه‌ک خوه بشینن به‌غدادێ، ئه‌ڤ پێشنیارا مه هاته قه‌بول کرن و ل بەغدایێ من ده‌له‌گاسیۆنا كوردان ل سه‌فاره‌تا مه (سه‌فاره‌تا سۆڤیه‌ت.وه‌رگه‌ر) پێشه‌وازی کر. پر خه‌ریب بو کو ده‌ما من ئیدریس، مەسعود، دۆکتۆر مه‌حمود ئو سامی ب تاقمێ کنجا و کراڤات دیتن (قه‌سدا وی ئه‌ڤه کوو وی هه‌رده‌م ئه‌و ب کنجێن پێشمه‌رگا ڤه دتبوون. وه‌رگه‌ر) ئه‌ڤ د ٦ سباتێ سالا ۱۹۷۰. دا بوو. ۱٤ مه‌هێ مه دیسا هه‌ڤ دو ل سه‌فاره‌تا سۆڤیه‌تی ئا بەغدایێ دیت. د ڤێ نابه‌ینێ دا د دان و ستاندنان دا ل سه‌ر هنده‌ک خالان ئیتیفاق هاتبوو کرن، بێ گومان د ئیتفاقێ دا ته‌ئسیرا مه ل سه‌ر هه‌ردو ئالیا ژی هه‌بوو. ل سه‌ر پرسا که‌رکووکێ كوردان کۆمپره‌میسه‌ک وه‌ها قه‌بوول کرن کو که‌رکووکێ وێ ب سه‌ر ھەرێما کوردستانێ ڤه‌به لێ په‌ترۆلا وێ د ده‌ستێ حكومەتا مه‌رکه‌زی دا‌به.
11 ئادارا ۱۹۷۰ دا سەرۆككومارێ عیراقێ به‌کر د رادیۆ و ته‌له‌ڤیزیۆنا به‌غدایێ دا ده‌کله‌راسیۆنا (به‌یانا) ئاشتیێ ئا کو مافێ كوردان ئێ ئۆتۆنۆمییا نه‌ته‌وی د چارچۆڤەیا عیراقێ دا ناس دکه، خوه‌ند. مله‌تێ کورد وه‌ک عه‌ره‌بان بون یه‌ک ژ مڵه‌تێ عیراقێ یێ ئه‌ساسی، وه‌کیلێ سەرۆكۆمار دڤێ کورد به، د حکومه‌تا به‌غدایێ ده ٥ وه‌زیر وێ کورد بن. ئه‌ڤ هه‌مو جارا پێشین بوو د دیرۆکێ دا چێ دبن
دەكۆمەنتا كو ناڤێ وێ پرۆگراما ۱۱ ئادارێ ۱۹۷۰ ل ته‌ڤایا عیراقێ ب کێفخوه‌شی ڤە ھاتە قەبوول كرن ب هه‌زاران کورد ل دۆرا که‌رکووکێ ئاگر داددان و کەیف دکرن. رۆژا ئیعلانا سه‌کناندنا شه‌ر ژ ل باکورێ عیراقێ ب کوردان را، د میتنگا ل مه‌یدانا ئه‌ل ته‌حریر ل به‌غدایێ ژ ئینسانا ته ئاخ باڤێتا ئه‌ردێ ل ئه‌ردێ نه دکه‌ت. ل کێله‌کا ره‌ئیسجومهوورێ ئعیراقێ ئەحمەد حەسەن به‌کر، زارۆكێن بارزانی ئیدریس، مه‌سعوود و دۆکتۆر مه‌حمود هه‌بوون. لێ پر هه‌یف پیشتی ده‌مه‌کێ تێکلی ب به‌غدایێ را دیسا خه‌را بوون و دیسا ژ نوودا شه‌ر ده‌ست پێکر.
خاتر ژ کوردستانێ خوه‌ستن
د ره‌وشه‌ک وه‌ها دا سه‌فه‌ره‌کا من ئا باکورێ عیراقێ یا دن ژی چێبوو. به‌ریا وێ 23.01.1973 ل بەغدایێ من سه‌دام حوسێن دیت و وی ب ئیسرار د خوه‌ست ئه‌ز بارزانی ببینم. سه‌دام دگۆت ئه‌و دکاره خه‌له‌ت تێ بگەهه کو تو ۳ ساله ل به‌غدایێی و نەچویە وێرێ، ئه‌م ناخوازن بارزانی شاش د ته بگەهه کو یه‌کێتیا سۆڤیه‌ت ئێدی وی موهیم نابینه، ئه‌م گه‌له‌ک قیمه‌ت ددن ڤی کارێ یەكێتیا سۆڤیه‌تێ کو ته‌ئسیره‌ک پۆزەتیف ل سه‌ر بارزانی دکه. سەدام گۆت، ئه‌ز نوها ئه‌مر ددم کو ته‌یاره‌ک ته ببه هه‌تا که‌رکوکێ و هه‌لیکۆپته‌ره‌ک ژی ته ژ که‌رکووکێ ببه هه‌تا ره‌واندووزێ. ئه‌ز ڤه‌گه‌رم دەکومه‌نتێ خوه .ل ره‌واندووزێ به‌رف هه‌تا چۆنگێ یه. ماکینەک کو شۆفێرێ وێ کورد هات هه‌تا نێزیك ئالایه‌ک ئۆردیا ئعیراقێ ئه‌م ژ وێرێ سوار کرن ، ئه‌ڤ ناھێتە وێ مه‌عنایێ کو ناڤبەرا كوردان و حوکومه‌تا به‌غدایێ خوه‌شه، بەرۆڤاژی. ئه‌م هاتن قه‌ره‌قۆلا پێشی ئا پێشمه‌رگا ، وه‌ک ده‌مێن به‌رێ ده‌ما ئۆرتا وان نه خوه‌ش بو کۆنترۆل دکرن. ئه‌م گەھشتن جهه‌کی نه پر مه‌زن چوون مالا ئیدریس و مه‌سعوود. مرۆڤ حس دکر کو ئیدریس قه‌له‌قه (عاجزه.وه‌رگه‌ر) ب تایبهتی ده‌ما بارزانی هات ئه‌ڤ پتر ئاشكرا بوو ئه‌ز و بارزانی چه‌ند سه‌عه‌تا ب روسی ب هه‌ڤرا د په‌یڤین ئیدریس روسی تێ نه دگهەشت ، ده‌ما ئیدریس گۆت،” چ ئیسپات نینە کو حوکومه‌تا عیراقێ نییه‌تا وێ یا ئتیفاقەك پاك هه‌یه” ژ من را ئه‌ڤ گۆتن نه پر خه‌ریب بوو ژ به‌ر کو جهه‌ته‌کی ئه‌مین ژ من را گۆت کو هه‌موو تێكەلیێن ب ئیرانێ را د رێیا ئیدریس را تێن کرن. ب یا من دو تشتێن کو د ناڤبه‌را بارزانی و سه‌دام حوسێن دا کو بارزانی شه‌خسی عاجز دکر هه‌بون. یا پێشی مەلا موسته‌فا ب خوه ژ من را گۆت. گروپه‌ک شێخ هاتن جه‌م وی، وی پێشه‌وازییا وان ل بن کۆنێ کر، یه‌ک ژ وان شێخان رجا کر کو گۆتنێ وان ل ته‌یپه‌ک (مسەجل) پۆرتاتیف قه‌ید بکه ئه‌و ته‌یپ دۆر چه‌ند کیلۆگرام بوو د وێ ته‌یپێ دا بۆمبه هه‌بو، شوفێرێ ئۆتۆبوسێ کو موخابه‌راتێ عیراقێ بو د ئۆتوبۆسێ دا روونشتبوو و ده‌ما ئێ شێخ ته‌یپ ده‌رخست وی ژ ئۆتۆبوسێ ئه‌و ته‌یپ پەقاند و د وێ ده‌مێ دا یه‌ک ژ وان پێشمه‌رگان خوه نزم کربوو کە قه‌هوه بده بارزانی د كێلیكا ته‌قاندنێ دا ئه‌و ژ بارزانی را بو سیپه‌ر و هات کوشتن.
بارزانی ده‌وام کر و گۆت ئه‌حمه‌قێ پارێزگه‌رێ (حیمایە) من هه‌موو شێخ و شۆفێرێ ئۆتۆبوسێ کوشتن. مه نکاربو ئێدی ته‌حقیقا ڤێ بویه‌رێ بکن، لێ ئه‌ز باوه‌رم سه‌دام حوسێن ئه‌ڤ کر.
تشتێ دوا ب کورێ وی یێ مه‌زن عوبه‌یدولا ڤه گرێدایی یه. هێشتا د هه‌ڤدتنا من یا پێشی ب بارزانی را بارزانی ژ من را گۆت کو وی عوبه‌یدولا گرتیه و دفکره وی بکوژە، ژ به‌ر کو وی رێ یا مه‌یا کو ئه‌م ئالیکاریا مادی ژێ وه‌ردگرن ژ دوژمن ره ڤه‌کرییه. من ژێ را گۆت، به‌لکی عوبه‌دولا ئه‌ڤ نه ژ دوژموناتیه‌ک کریه ژ شاشیتی کریه .نزانم گۆتنا من ته‌ئسیر ل بارزانی کر، لێ عوبه‌دولا نه هات کوشتن و ژ به‌ر نه‌خوه‌شیا وی یا ئاپه‌ندتسیته ئیزن دانێ کو بچه بەغدایێ و عوبه‌یدولا ژ بەغدایێ ڤه‌نه‌گه‌رییا، هه‌ر چوقاس چه‌ند جاران ژ بەغدایێ ئه‌و خوه‌ستن ژی لێ هه‌مو جاران چ به‌رسیڤ ژ بەغدایێ نه‌هات. من د ده‌رهه‌قێ عوبه‌یدولا ژ تارق عه‌زیز پرسی ،وی ژ من را گۆت ” مه گه‌له‌ک جاران ژ بارزانی سۆزا کو وێ ئوبه‌یدولاه نه کوژه خوه‌ست لێ بارزانی ئه‌ڤ سۆز چ جاران نه‌دا مه .من فێم کر کو لازمه ئه‌م مه‌سه‌ڵا ئوبه‌یدولاه نه‌کن بازاره، ئوبه‌یدولا کورێ وی یه و ئه‌و ژی سه‌رۆک عه‌شیره”.
د ڤێ ده‌مێ دا تشتێ هه‌ری به‌غداد و هه‌تا ڤێ داویێ مە ژی نه ره‌حه‌ت دکر خورتبوونا تێکلیێن بارزانی و شاهێ ئیرانێ کو ئه‌مریکی ل پشت وێ بون. مه ئنفۆرماسییۆن/زانیاری ژ جهێ ئه‌مین گرت کوو هندەك که‌س ل سه‌ر ناڤێ بارزانی چوونه ته‌ل ئه‌بیب (ئیسرائیل. وه‌رگه‌ر).ئیسرائیل دخوه‌ست پرۆبله‌ما کوردی ل دژی دوژمنێ خوه عیراقێ ب کار بینه، هنده‌ک په‌ره دان کوردان، لێ نه گه‌له‌ک په‌ره بوو. پرسا من یا راسته راست ژ بارزانی را ئا کو ل سه‌ر تێکلیێن وان ب شاهێ ئیرانێ را، وی به‌رسیڤ دا من ژ بۆ نان من ل ده‌ریەکی خست نان نه‌دان من (قه‌سادا بارزانی عیراقێ.ی.پ) ما ئه‌ز ژ برسا بمراما؟، من ل ده‌ریەکی دن خست. ما کی گونه‌هکاره ئه‌ز یا یێ کو نان نه دا من؟. بارزانی ئینکار نه کر کوو سیله‌حان ژ ئیرانێ وه‌ردگره، دگۆت ئه‌م ده‌ست ب شه‌ر ناکن لێ لازمه ئه‌م ئاماده بن ژ پاراستنێ را. وێ رۆژێ ب بارزانی را هه‌تا ده‌رنگێ شه‌ڤێ ئه‌م روونشتن. پشت را ئه‌و ب چه‌ند ماکینا ڤه کو پاراستنا وی دکرن چوو ، و ئه‌ز و دۆکتۆر مه‌حموود گەهان هه‌ڤ و وی (دۆکتۆر مه‌حموود.وه‌رگه‌ر) ژ من را رجا کر کو ئه‌م ته‌ئسیرێ ل بارزانی بکن ژ بۆ دیسا نێزیكی عیراقێ ببه، ئه‌م ب دو پارێزگه‌هان (حیمایە) را دگه‌رییان، لنگێ مه د به‌رفێ دا وه‌ندا دبوو. ئه‌م ڤه‌گه‌رییان رازێن، یه‌ک ژ پارێزگه‌ها سۆبه داددا، ژبۆ کو مه نه پر گه‌رم به جارنا پاجه ڤه‌دکر.لێ هه‌ر گاڤ ئه‌ز ژ سه‌رما ژ خه‌و شییار دبووم، ته‌ڤ ئه‌ز ب کنجێن هری ئه‌ن سپۆرته ڤه رادزام.
ده‌وله‌تا یه‌کگرتی ئا ئه‌مه‌ریکا دکاره حه‌سابا ل سه‌ر بکارانینا فاکتۆرا كوردان بکه؟
د سالا ۱۹۷٥ دا دیسا شه‌ر د ناڤبه‌را كوردان و حكومەتا عیراقێ دا ده‌ست پێ کر. به‌ریا ب ساله‌کێ د ۱۹۷٤ دا بەغدایێ قانوونا ژمارە ۳۳ ئا کو ئاڤاکرنا ئۆتۆنۆمییا كوردان قه‌بول کر. ئه‌ڤ قانوون ب بارزانی نه خوه‌ش بوو ژ به‌ر کو هه‌تا ڤێ ده‌مێ ژی ل که‌رکووکێ کورد مه‌جبوور دکرن ژ که‌رکووکێ ده‌رکه‌ڤن و شوونا وان عه‌ره‌ب دانین. ئه‌ڤ شه‌رێ ده‌ست پێ کر نه شه‌ره‌کی کو كوردان د خوه‌ستن ژ عیراقێ ڤه‌قه‌تن. هێڤیا کوو هین ب کاربن ب كوردانن را ل هه‌ڤ بکن مابوو، ژ به‌ر کوو كوردان چ خه‌باته‌کا کو ژ عیراقێ ڤه‌قه‌تن نه دکرن، هه‌تا د شه‌رێ عیراق و ئیرانێ دا کو ته‌ڤی ژ ئالی حوکومه‌تا عیراقێ ڤه چەكێ کیمیاوی ژی ل وان هات خستن نیەته‌کا وانا کو ژ عیراقێ ڤه‌قه‌تن چێنه‌بوو. کوردێن عیراقێ چ جارا ژ عیراقێ ڤه‌قه‌تاندن ژ خوه‌را نه‌کرن کار، هه‌تا د ده‌مێن کو حوکومه‌تا عیراقێ پر زه‌عیف بو کو نکاری بوو شه‌رێ کوردان بکە ژی کوردان پرسه‌ک وه‌ها کو ژ عیراقێ ڤه‌قه‌تن نه‌ئانین رۆژه‌ڤێ. ئه‌ڤ د ده‌مێن شه‌رێ که‌نداڤێ دا ده‌ما عیراق ب سه‌ر نه‌که‌ت ئان ده‌ما عیراقێ هێزێن خوه ل باشورێ عیراق کو ل دژ سه‌رهلدانا شیعیا ب کار ئانین. کوردا د وێ ده‌مێ دا کۆنترۆل ل سه‌ر هه‌موو هه‌ره‌مێن کو لێ دژین کرن، وه‌ک مووسل، ئه‌ربیل، سولێمانی ئو
هه‌تا ده‌مه‌کی که‌رکووک ژی. پرسا ڤه‌قه‌تاندنێ پشتی ۱۹۹۱ ژی نه هات رۆژه‌وێ، ده‌ما کو
کۆنسه‌یا ئه‌وله‌کاریێ یا یەكێتیا مله‌تان ئا بریارا خەتا 36 ”ھەرێما ئه‌وله‌کارییێ” ئا باکور ژ ڤێ هه‌ره‌مێ هه‌موو ئۆردیا عیراقێ ڤه‌کشییا. پشتی ڤان تشتان هلبژارتن ژ بو مه‌جلیسا نه‌ته‌وەیی چێبوو ئو حوکوومه‌ت ئاڤا بوو. ئه‌ڤ تشت هه‌مو د بن شیعارا کو کورد ژ عیراقێ ڤه‌ناقتن و ژ ”کوردستانێره ئۆتۆنۆمیا کامل”. ڤه خه‌تا وه‌ها ئا ته‌ڤگه‌را کوردی هەم ژ ئالی یەكێتیا سۆڤیه‌تی پشتگری ددیت و هەم ژی ژ ئالی فه‌ده‌راسیۆنا روسیایێ ژی. ژ به‌ر کو ئه‌و ته‌خمین دکن کوو وێ هلوه‌شاندنا عیراقێ چ تشته‌ن نه‌گاتیڤ ژ بۆ رۆژهلاتا ناڤین ب خوه را بینه.
لێ پشتی شه‌رێ ئەمه‌ریکا ل دژی عیراقێ ئێ سالا ۲۰۰۳ د ته‌ڤگه‌را کوردی ده فکرێن جودا بوونێ خورت بوون. واشینگتۆن ب دو تشتێن زه‌حمه‌ت را هات به‌رامبه‌ری هه‌ڤ. یا وێ پشتگرییا جودا بوونا کوردان بکه، عیراقێ بنه رایێ ئو پا‌رچه بکه. ئان ژی وه‌ک کو ئه‌مه‌ریکا نوها وه دخوازه کوردستانا عیراقێ د ناڤ عیراقێ دا بهێله و ب پشتگریا کوردان بەرژەوەندیێن خوه ب پارێزه. ژ به‌ر کو پشتگریا ئاڤاکرنا ده‌وله‌تەک کوردی دکاره ببه ناکۆکییه‌ک جدی د ناڤبه‌را ئه‌مه‌ریکا ئو هه‌ڤالبه‌ندێ وێ یی ناتۆ تورکیه‌یێ دا.
پشتی سالێن ۱۹٦٥ د ته‌ڤگه‌را کوردی دا پێشی خیلاف پاشێ ژی پا‌رچه‌بوون چێبوو. هین ده‌ما هه‌ڤدیتنا من یا پێشی ل کوردستانێ، سه‌کره‌تارێ پدک حه‌بیب ژ من را گۆت جه‌لال تالەبانی و هه‌ڤالین وی ژ پارتییێ هاتنه ئاڤێتن، ژ به‌ر کارێن وان یێن خه‌راب”. پشتی ” پرۆگراما ۱۱ ئادارێ ۱۹۷۰”، تالەبانی رێخستنا خوه فه‌سخ کر و ڤه‌گه‌ریا ناڤ پدک.
سه‌رهلدانا كوردان ئا ل دژی قانوونا ژمارە ۳۳ ژ ئالیێ بەغدایێ ڤه هاتە رووخاندن. بارزانی چوو ئیرانێ پشت را چو ده‌وله‌تێن یه‌کگرتی ئێن ئه‌مریکا ئو د سالا ۱۹۷۹ ده ل ئه‌مه‌ریکا وە‌فات کر. تالەبانی ژ نوو دا دیسا ژ پدک ڤه‌قه‌تیا. پشتی سالێن ۱۹۷٥ ل کوردستانێ دو هێز هه‌بون- پدک ب سه‌رۆکاتییا کورێ بارزانی مەسعود و یەكێتیا نشتمانی کوردیستان ئا کو جه‌لال تالابانی ئاڤاکربوو. هه‌تا سالێن ۱۹۹٥چ نێزیکایی د ناڤبه‌را ڤان هه‌ردو هێزان دا چێنه‌بوو، ته‌ڤی کو مرۆڤ دگۆت وێ شه‌رێ عیراق و ئیرانێ وێ هه‌ردو هێزا نێزیكی هه‌ڤ بکه. هین د ده‌ستپێکا سالێن ۱۹۸۰ دا د ناڤبه‌را هێزێن پدک ئا بارزانی و ینک ئا تالەبانی شه‌رێن خورت هه‌بوو . به‌س پشتی زه‌عیفبونا وان ئا ل هه‌مبه‌ر ئۆردییا عیراقێ هه‌ردو هێزان ده‌ست ب دان و ستا‌ندنێ کرن ئو د سالا ۱۹۹۲ دا پارله‌مه‌نتۆیەک کو ٥۰+٥۰ ل هه‌ڤ پایێ کرن و حوکومه‌ته‌ک کۆئالیسیۆن ئاڤاکرن، لێ ڤێیا ژی دژبه‌رییا هه‌ردو ئالیان نه‌سه‌کناند. هه‌تا ده‌عوه‌تییا ئه‌مه‌ریکایێ ئا کو د سالا ۱۹۹۸ دا ژ مەسعود بارزانی ئو جه‌لال تالەبانی را شاندن و ل ئه‌مه‌ریکایێ ئتفاقه‌ک د ناڤبه‌را هه‌ردو هێزان دا ئاڤکرن ژ نه‌بو ئالیکار ژ دژبه‌رییا هه‌ردو هێزان. ئه‌مه‌ریکا د خوه‌ست کو کوردستان خورت به ژ بۆ بالانسا ل هه‌مبه‌ر بەغدایێ. هه‌تا سالا ۲۰۰۲ فعلی ل کوردستانێ دو حوکومه‌ت هه‌بوون، به‌س د داوییا ۲۰۰۲ دا به‌ریا کو هێزێن ئه‌مه‌ریکی ده‌ست ب ئۆپه‌راسیۆنا ل دژی عیراقێ بکه، حوکومه‌ته‌ک یه‌کگرتی ئاڤا بو. ته‌ڤی کو كوردان د ئۆپه‌راسیۆنا ئه‌مه‌رکایێ ئا ل دژی عیراقێ پشتگریا ئه‌مه‌ریکایێ کرن ژی لێ مەسعود ژی و تالەبانی ژی د به‌یانێ خوه دا ئێ د ده‌رهه‌قێ ئۆپه‌راسیۆنێده ب حه‌زەر بوون.
پێشمه‌راگا ل ھندەك جھان ب هێزێن ئه‌مه‌ریکی را ته‌ڤی ئۆپه‌راسیۆنێن ل دژی ئۆردییا عیراقێ دبوون. د ئادارا ۲۰۰٤ دا ل باژارێ سه‌لاحه‌دین هه‌ردو هێزێن کورد کۆنفه‌رانسه‌ک لهه‌ڤهاتنێ ل دار خستن. کورد بوون هێزا ئه‌ساسی ژ بۆ ئه‌مه‌ریکا کو بکاربن حكومەتا مووه‌قه‌ت ل بەغدایێ ئاڤا بکن و ئاڤاکرنا دەستوورا عیراقێ پێکبینن. د داوی دا ل هه‌ڤ کرن کو جه‌لال تالەبانی بوو سەرۆككۆمارێ عیراقێ و مه‌سعوود بارزانی بوو سه‌رۆکێ ھەرێما کوردیستانێ. لێ ئه‌ڤ هه‌مو هین نه دییاره کو وه پرسا کورد ل عیراقێ و سیاسه‌تا کو ئه‌مه‌ریکیا کورد ژ خوه را کرنه ئه‌ساس ل عیراقێ وێ چاوا به. ب تایبهتی پشتی کو ئه‌مه‌ریکی هێزێن خوه ژ عیراقێ ڤه‌کشینه. بارزانی هندەك وه‌ک به‌رێ کۆنترۆلا هه‌ره‌مێن چیا باژارێ ئه‌ربیل و دهۆک دکن و تالەبانی کۆنترۆلا ده‌شتێ- سولێمانیێ دکن. هین د راستی دا یەكێتیا هێزێن چه‌کدارێن کورد چێنه‌بوویه، د کۆنرۆلا بارزانی دا دۆر ۱٥ هه‌زار شه‌رڤان و دۆر ۳۰ هه‌زار ژی چه‌کدارێن ژ عه‌شیرێن کورد پێک تێ، ئێ تالەبانی هنده‌ک کێمتره. د هلبژارتنێن پارله‌مه‌نتۆ یا عیراقێ ئا سالا ۲۰۰٥ دا یەكێتیا ده‌مۆکراتیک ئا نشتمانییا کوردیستان پر تاکتیکی بوو ژ بۆ بکاربن د پارله‌مه‌نتۆیا عیراقێ دا ۷٦ كورسی وه‌رگرن. نوها گه‌له‌ک عه‌ره‌بێن کو د ده‌ما ره‌ژێما به‌رێ دا ئانیبون که‌رکووکێ گه‌له‌ک ژ وان یا وان ده‌ردخن ئان ژ ئه‌و ب خوه ژ که‌رکووکێ ده‌ردچن. هه‌تا نوها هن که‌سه‌کی ژ وان (کوردان-وه‌رگه‌ر) کو که‌رکووک پایته‌ختێ کوردستانا عیراقێیه ژ بیر نه‌کرنه.
د ده‌ستپێکا سالا ۲۰۰٤ دا كوردان ره‌فه‌راندوومه‌ک چێکرن ژ بۆ سه‌رخوه‌بوونا کوردستان ملیۆنو هه‌فسه‌دهه‌زار ئیمزا كومكرن و ژ نه‌ته‌وه‌یه‌ن یه‌کگرتی را شاندن. رۆلا كوردان ئا دره‌ژێما عیراقێ یا ئیرۆژ دا ب عه‌ره‌بان نه خوۆشه و یا پاشی، باوه‌ر ناکم کو د ده‌مه‌ک
نێزیک دا چ که‌س ب کاربه پرۆبله‌مێن کو خوه‌دی تاریخه‌ک درێژ ئێ هوندورێ کوردستانێ و پرۆبله‌مێن کوردستانێ ب مه‌رکه‌زا عیراقێ را حه‌ل بکه
تێبینی: بێ دەستكاری ھاتیە وەرگەراندن. دكارە گەلەك تشت تێدا جھێ مناقەشە و تێبینینان بن. ژ بەر كو ھەر كەس ل گۆر خوە بیرەوەریێن خوە دنڤیسە
