گرنگیا 11ێ ئادارێ وەك بەلگەنامەیەك دیرۆكی سیاسی و یاسایی
د ڕۆژا ۱۱ێ ئادارا سالا ۱۹۷۰ێ دا په‌یمانا ۱۱ێ ئادارێ د ناڤبه‌را حکومه‌تا ئیراقێ و شۆره‌شا کوردستانێ دا ب سه‌رۆکاتیا نه‌مر مسته‌فا بارزانی هات ئیمزا کرن و بۆ جارا یه‌کێ بوو ب ئاوایه‌کێ فه‌رمی و یاسایی مافێن گه‌لێ کورد د چارچوڤەیێ ئیراقێ دا بهێن ناسکرن.
د وێ ده‌مێ دا کو شه‌رێ سار د ناڤبه‌را ڕۆژهه‌لات و ڕۆژاڤا دا هه‌بوو، ڕه‌وشا ده‌ڤه‌رێ پر نازک و حه‌ساس بوو، شۆره‌شا ئیلۆنێ ب سه‌رۆکاتیا مسته‌فا بارزانی ڕژێما ئیراقێ یا وێ ده‌مێ مه‌جبوور و نه‌چار کر کو دانێ ب مافێن گه‌لێ کورد بکه و ڕێکه‌فتناما ۱۱ێ ئادارێ ب بزاڤا ڕزگاریخازا کوردان ڕا ئیمزا بکه. ئه‌ڤ ڕێکه‌فتنه به‌لگه‌نامه‌یه‌کا دیرۆکی و یاسایی یه د ده‌ستێن کوردان دا.
هه‌ر ده‌مێ ئالیێ کوردی ب ئالیێن ئیراقێ ڕا ل سه‌ر پرسا گه‌لێ کورد گفتوگۆیان دکه، چ د سالا ۱۹۹۲ێ دا، یان د کۆنگره‌یێن ئۆپۆزسیۆنا ئیراقێ یێن به‌ریا ژناڤچونا سه‌دام، یان ژی د دانوستاندنێن پشتی ئازادکرنا ئیراقێ دا ب ئالیێن دن یێن ئیراقی دا و هه‌تا نۆکه ئالیێ کوردی د ھەموو دانووستاندنان دا ل سه‌ر بنگه‌هێ ئه‌ڤێ ڕێکه‌فتنامێ دچه. پرانیا وان مافێن کو سه‌رکردایه‌تیا کوردی ئیرۆ داخاز دکه د ڕێکه‌فتنا ۱۱ێ ئادارێ دا جھ گرتنه، لێ یه‌ک ژ سه‌ده‌مێن سه‌رنه‌گرتنا په‌یمانا ۱۱ێ ئادارێ پرسا کرکوکێ و ده‌ڤه‌رێن ئه‌ره‌بکری یێن ڤه‌قه‌تاندی ژ کوردستانێ بوو. د شه‌رتێن مه یێن نها ژی دا کرکوک و ده‌ڤه‌رێن دن یێن ئه‌ره‌بکری خالێن سۆرن ژ بۆ کوردان و هه‌رتم سه‌رکردایه‌تیا کوردی ته‌ئکیدێ ل سه‌ر ڤێ یه‌کێ دکه.
د ڕه‌وشا مه یا نها دا هێشتا پێتر گرنگیا ڤێ رێكەفتنێ دیار دبه. ئه‌ڤ ڕێکه‌فتن بوو ئه‌ساسه‌ک کو ئیرۆ سه‌رکردایه‌تیا کوردی ل گۆر وێ دانوستاندنا ب ئالیێن ئیراقی ڕه بکه. ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ به‌یانا ۱۱ێ ئادارێ نه‌بویا دێ سه‌رکردیاتیا کوردی گه‌له‌ک سه‌رێشی و گرفتاری بدیتانا، ب تایبه‌تی د ده‌ستنیشانکرنا سنورێن کوردستانێ دا. ئانکۆ ب گۆتنه‌ک دن ئه‌وا ئیرۆ کورد دخوازن ئەساسێ وێ ژ ڕێکه‌فتنا ۱۱ێ ئادارێ تێ ب هنده‌ک گوهه‌رتنان ڤە و ئه‌ڤ یه‌که دوربینی و ژیریا سه‌رۆکێ نه‌مر مسته‌فا بارزانی ئه‌شکه‌را دکه.
د ڕێکه‌فتناما ۱۱ێ ئادارا سالا ۱۹۷۰ێ دا چاند به‌ندێن سه‌ره‌که هه‌بوون مینا:
– ده‌ستنیشانکرنا سنۆرێن کوردستانێ ل گۆر سه‌رژمێرا سالا ۱۹٥۷ێ، ده‌ڤه‌رێن کو پرانیا وان کورد ن بکه‌ڤنه ناڤا سنۆرێن هه‌رێما کوردستانێ.
– زمانێ کوردی زمانێ فه‌رمی به ل هه‌رێما کوردستانێ و ل سه‌رتاسه‌ری دبستانێن ئیراقێ ده‌رسا زمانێ کوردی هه‌به.
– دامه‌زراندنا جڤاتا ڕاپه‌راندنێ بۆ هه‌رێما کوردستانێ (نها ژێ ڕا دبێژن جڤاتا وه‌زیران) و جڤاتا یاسادانانێ (نها پارلامه‌نتۆیا کوردستانێ ژێ ڕا تێ گۆتن).
– جێگرێ سه‌رۆککۆمار کورد به. لێ نوها کورد سه‌رۆکۆمارێ ئیراقێ دخازن
– دادگه‌ها سه‌ربخوه یا هه‌رێما ئۆتۆنۆمی هه‌به.–بودجه‌یاکا تایبه‌ت ژ هه‌رێم ئۆتۆنۆمی ڕه وه‌ره ده‌ستنیشان کرن.
– چه‌ند ڕێڤه‌به‌ری هه‌بن (نها ژ وان ڕێڤه‌بریان ڕا دبێژن وه‌زاره‌ت) و گرێدایی جڤاتا ڕاپه‌راندنێ بوون وه‌که:
۱- رێڤه‌به‌ریا کاروبارێن ناڤخوه‌یی.
۲- رێڤه‌به‌ریا په‌روه‌رده و فێرکردن.
۳- رێڤه‌به‌ریا نشته‌جیکرن و ئاڤه‌دانکرنێ.
٤- رێڤه‌به‌ریا چاندنێ و چاکسازیێن کشتوکالی.
٥- رێڤه‌به‌ریا ڕه‌وشه‌نبیری و لاوان.
٦- رێڤه‌به‌ریا به‌له‌دیه و هاڤینه‌هه‌واران.
۷- رێڤه‌به‌ریا کاروبارێن جڤاکی.
۸- رێڤه‌به‌ریا کاروبارێن ئێکۆنۆمی و دارایی.
– مافێ ده‌رخستنا ڕۆژنامه و کۆڤاران، مافێ دامه‌زراندنا کۆمه‌له و ساندیکایێن پیشه‌یی (میهه‌نی) و مافێ وه‌شانا ڕادیۆ و ته‌له‌ڤزینێ.
ب کورتی گرنگیا ڕێکه‌فتناما ۱۱ێ ئادارێ د ڤان خالان دا یه:
۱- چار سالان گه‌لێ کورد ل باشوورێ کوردستانێ خوه ئیداره کر و ئه‌ڤ چار سال ته‌جرووبه‌ک باش بوو بۆ فێربونا خوه‌برێڤه‌برنێ.
– زمان و چاندا کوردی د ڤان سالان دا گه‌له پێشکه‌ت و ب سه‌دان کتێب، ڕۆژنامه و کۆڤار ده‌رکه‌تن، ژ بلی وه‌شانێن ڕادیۆ و تیڤی.
– ناڤنه‌ته‌ویبونا پرسا کوردی و ده‌رباسبوونا وێ ژ چارچوڤەیێ ئیراقێ.
– به‌شداریکرنا کوردان د حکومه‌تا ناڤه‌ندی دا.
– بلندکرنا ئاستێ هشیاریا نه‌ته‌وی ب تایبه‌تی د ناڤ تەخا گه‌نج و جوانان دا.
– رێکه‌فتناما ۱۱ێ ئادارێ کارتێکرنه‌ک ئه‌رینی و پۆزه‌تڤ لسه‌ر خورتکرنا خه‌باتا ڕزگاریخازا کورد ل پارچێن دن یێن کوردستانێ هه‌بوو.
– بهه‌ڤره‌گرێدانا سیسته‌ما ده‌مۆکراسیێ و چاره‌سه‌رکرنا پرسا کورد ل ئیراقێ.
– ڕێکخستن، خورتبوون و یه‌کبوونا ناڤ مالا کورد.
پشتی چار سالان ژ ئیمزاکرنا ڕێکه‌فتنا ۱۱ێ ئادارێ، د بهارا سالا ۱۹۷٤ێ دا، حکوومه‌تا دکتاتۆرا به‌غدایێ ژ سۆزێن خوه و ژ ڕێکه‌فتنا ۱۱ێ ئادارێ پۆشمان بوو و ماف و داخازێن گه‌لێ کورد پێکنه‌ئانین و ئێریشێن دژوار یێن له‌شکه‌ری و فرۆکه‌یان برن سه‌ر کوردستانێ. حكوومەتا ئیراقێ ب ھەموو ھێزا خوە، ب ھەموو و سۆپایێ خوە و چەكێ خوە یێ گران ئێریشی سەر كوردستانێ كر، كوردستان ب جارەكێ كرئاگر، لێ پێشمەرگەیێ مێرخاس و قارەمان دگەل خەلكێ كوردستانێ، د بن سەرۆكاتیا مستەفا بارزانی دا، ب مۆرالەكا گەلەك بلند بەرسینگا شەرێن دژوار و گران گرت و ھەموو ئێریشێن ئیراقێ تێكشكاندن. بەغدا گەھەشتە وێ باوەریێ ب شەر نكارە شۆرەشا كوردی، شۆرەشا ئیلۆنێ، ژناڤ ببە. ب كۆمپلۆیەكا ناڤنەتەوەیی رێكەفتنا جەزائیر ب شاھێ ئیرانێ را ئیمزا كر و ل ھەمبەر شكاندنا شۆرەشێ حكوومەتا ئیراقێ گەلەك شەرتێن شاھێ ئیرانێ قەبوول كرن و چەند دەڤەر ژ ئاخا ئیراقێ ب ئیرانێ دان.
Nasrat Hacî
[email protected]
