ڕۆل و کاریگەریا پان ترکیزم د سەدسالا ٢٠ێ دا
نڤیسین: نەوزاد بەرواری
ئەگەر ئەم ئاڤریەکی بدەینە دەستپێکا سەدەیا ٢٠ ێ دێ بینین کو بیرو هزرێن پان ترکیزم دناڤ ترکیێ دا هێدی هێدی سەرهەلددن. بیرمەندێن پان ترکیزم دناڤ ترکیێ دا وەکی
محمد زیا گولکاب کو مخابن د ئەسل دا کورد بویە وخەلکێ دیار بەکرێ یە، ئێک ژ بیرمدێن هەرە مەزنێ پان ترکیزم تێتە هەژمارتن. بیر و بوچونێت وی ل سەر سیاسەتا ڕژێمێن ترکیێ یێن ئێک ل دووڤ ئێکێ رەنگ ڤەدانەکا بەرچاڤ هەیە.
محمد زیا گولکاب سالا ١٩٠٩ێ نوێنەرێ دیاربەکرێ بویە ل کومیتا یەکێتیا پێشکەفتن و بویە ئەندامێ کومیتەیا ناڤەندیا وێ حزبێ. ئەگەر مروڤ باش هزرا خوە تێدا بکە، خوەیا دبە کو زورترین تەکتیک و رەوشا خەباتا وان وەک ئا پان ئیسلامیزمێ یە، هەر چەندە بیرمەندێن پان ترکیزم دان بڤێ ڕاستیێ دانانێن، بەس وەک خویایە ئەڤ شێوەیا خاباتا وان ب رێکا ترکێن ژ دەرڤەیی ترکیێ وەکی تاتار، ئوزبەک، ئازربایجانی و ترکەمەنان، نەمازە تاتار کو تم و تم ل دژی روسان بزاڤ کرینە، دەست پێ كریە. د زەمانێ ئمپراتوریا ڕوسیایێ دا گەلەك گڤاشتن ل سەر تاتارا هاتنەکرن ئو ب زوری دکرنە مەسیحی و ڕوس، لەوما وانا ژی ئەو سەربور هەمی ژخورا بکار دئینا د خورتكرنا پان تورکیزمێ دا.
هەر چەندە پان ترکیزم د داویا سەدسالا ١٨ ێ دا هاتە مەیدانێ ب دەستێن ترکێن ژدەرڤەیی ترکیێ تاتار، ترکمان، ئوزبەک و ئازربایجانی، لێ ل هوندر ترکێن ترکیێ ل دەستپێکا سەدێ ٢٠ێ ب ئاوایەکی خورت دناڤ ئەفسەر و روشەنبیرێن ترک دا بەلاڤ بو.
بەری ا پان ترکیزم سەری ھلدە، بێ گومان ئمپراتوریا ئوسمانی و ب تایبەتی سولتان عبدلحمیدێ دوێ پان ئسلامیزم بتنێ چارەسەر و سەدەما خوەراگریا ئمپراتوریا عوسمانی دزانی، بەس بسەرهەلدانا بزاڤا گەنچێن ڕوشەنبیر و هەلبژارتنا پان ترکیزم ب ئاوایەكێ سێکولاریزم و د هوندرێ تکیێ دا، خەون و خەیالێن سولتان عبدلحمید تێک دان، ئەڤ بزاڤە پتر دناڤ ئەرتشا عوسمانی دا بهێز کەت و ئەفسەرێن پلە بلند وەکی ئەنوەر پاشا، جەمال پاشا و تەلعەت پاشا دناڤ ئەرتشێ دا خەبتین و کومیتەیا یەکەتیا پێشکەفتن دانان و ب کردار ئەرتش و حکومەت کەتە دەستێ وان و گەلەك ژ دەسهەلاتێن سولتانی کێم کرن و ئەڤ دەستپێکا بزاڤا ترکێن گەنج بوو. ئاها دوی دەمی دا کوشتن و هوڤاتی ل ترکیێ دەست پێ کر. ئەنوەر پاشا بەری هەر تشتەکی دەست ب ژناڤبرنا نەیارێن خوە کر و ب هزاران ئەرمنی و یونانی وپونتوس کوشتن، دڤێ کوشتن و بڕینێ دا ترکێن ژ دەرڤەیی ترکیێ کو پەنابەر بون ل ترکیێ ڕولەک مەزن هەبوو.
دوی دەمی دا نڤیسكار و هوزانڤانێن ترک ب هەلبەست و نڤێسینێن ڕەگەزپەرەستی هاتنە هولێ، وەکی نڤێسکارێ ناسیونالیستێ ترک محمدئەمین یورداکوتل (١٨٦٩-١٩٤٤) پەرتوکێن وی ب ناڤێ (ئەی نەجاتێ ترک ئەی کورێن ئاگرو ئاسن ئەی دانەرێ هزار وڵاتا) ئان ژی پەرتوكا (ئەی دانەرێ هزار تەختو تاچا) هەر وەسا ژنا سیاسەتمەدار و نڤیسكار خالیدە ئەدیب، پەرتوکێن وێ ب چەند زمانان هەر وسا بو ئەلمانی ژی هاتیە وەرگێران.
پشتی بداویهاتنا شەڕێ جیهانیێ دویێ هەر وەسا سەرکەفتنا ئێکەتیا سوفیەت وی چاخی ستالین ژبەر خیانەتا تاتارا ل ھەمبەر سوفیەتێ و ئالیکاریکرنا ئەلمانیا و نازیزمێ ،تاتار ب پرانی کوچبەر کرن و ل سەر کومارێن قەفقاز پارڤە کرن. د وی چاخی دا ترکیا ژ سوفیەتێ د ترسا ژبەر کو ترکیا تم و تم ژ ئالیکارێ تاتارا بویە. د وی چاخی دا پان ترکیزم نەمازە تورکێن پەنابەر ژ دەرڤەیی ترکیێ گەلەک بهێز بون ٣\٤\١٩٤٤ خوەپیشاندانەکێ رێک دخن ل ئەنقەرە و ستەنبول و سیاسەتا ترکیێ ل هەمبەر سوفیەتا کومونیست رەخنە دكن، هەولدا هەستێ خەلکێ ترکیێ دژی سوفیەت و سیاسەتا نەرما ترکیێ ل هەمبەر کومونیزمێ دا بئازرینن.
دەولەتا ترک هەول ددا خوە ژسیاسەتا سوفیەت ل هەمبەر تاتارا بێ لایەن نیشان بدە. شەش روژ پشتی خو یشاندانان، حکومەتا ترکیێ گەلەك ژ سەرکردە و بەشدارێن خواپشاندانێ دەستەسەر کرن. ١٦ شانزدە روژا پشتی وێ بویەرێ عسمەت ئینینو هەر زوو ژترسێن سوفیەت دا ، د ستادیونا ئەنقەرەیێ دا د پەیڤینا خوە دا گوت: ” ئەم دەولەتەکا نەتەوەیی و دەمۆکراسی نە، پانتورکیزم بزاڤاکا بەلبەل چیە و دژی بەرژەوەندیێن ترکیێ یە و دڤێت ترکیێ بێخیتە د شەرەكی دا دژی دەولەتێن جیران………..”
ترک و ترکیا هەتا نوها زانیە سیاسەتێ بکەن، دەما مەژی هاتیە سیاسەتێ بکەین.
2020.06.05
