شێخ مەحموودێ بەرزنجی و دیتنەك نوو
نڤیسین: ئازادێ باتیفی
شێخ مەحموود کوڕێ شێخ سەعیدێ کوڕێ کاک ئەحمەدێ شێخی یە، ژ بنەمالا شێخێن بەرزنجی یە.
ژ سالا (1881-1956)ێ ژیایە.
ل سالا 1909ێ دگەل بابێ خوە دچە ستانبۆلێ بۆ دیتنا سولتان عەبدولحەمیدێ دوێ، دەمێ زڤڕین ڤە مووسل, بابێ وی شێخ سەعید هات کوشتن و سالا 1910ێ شێخ مەحموود جهێ بابێ خوە دگرە.
دەولەتا ئۆسمانلی گەلەک لاواز ببوو و سەرهلدان ل گەلەک جهان ڕوو ددان لێ نە سەرهلدانێن ڕێکوپێک بوون.
شێخ مەحموود زەڵامێ دەولەتا ئۆسمانلی بوو، بەری جەنگا جیهانی یا ئێکێ ب دویماهی بێت ئانکو ل سالا 1918ێ بریتانیایێ بەغدا گرت و وان دڤیا شێخ مەحموود شەڕێ دەولەتا ئۆسمانلی بکە لەوما ڕێ دایێ کو ببە ڕێڤەبەرێ دەڤەرا سلێمانیێ و هندەک ژ دەڤەرێن گەرمیانێ.
ل سالا 1919ێ شێخی دیت کو بەر دەست و پێن وی د ڤالە نە، داخوازا خوەسەریێ کر، ئینگلیزان داخواز کر کو دانوستاندنێ دگەل شێخی بکن ل سەر وان داخوازێن وی.
هنگێ جەنگا جیهانی ب دویماهی هاتبوو، دەولەتا ئۆسمانلی هەڕفی بوو ڤێجا هەر مللەتەکی پارچەک ژ وێ دەولەتا هلوەشیای و ڕزی ڤە ڤەدکر. شێخ ل بەر دانوستاندنێ نەهات، هزرەکا مەزن بۆ خوە و چەکدارێن خوە دکر.
ل هەیڤا گولانێ چەکدارێن شێخی ب سەر سلێمانیێ دا گرت و ئەڤ کارە وەکی بەرسڤەکێ بوو بۆ ئینگلیزان، ئانکو ئەم ل بەر خوەستەکێن وە نائێن.
ئینگلیزان دڤیا وان جهان ب شەڕ ژ دەست شێخی بینە دەر. ل دەربەندا بازیانێ شەڕەکێ دژوار ڕوو دا، ئینگلیز شکەستن و زیانێن مەزن دان.
پاشی بریتانییان هێرشەکا دیتر کر سەر شێخ مەحموودی و چەکدارێن وی و د چیایەکی ڕا ئاسێ کرن و ب هاریکارییا هندەک جاشێن عەشیرەتا هەمەوەندییان گەلەک ژ چەکدارێن شێخی کوشتن و شێخ ب خوە ژی ب برینداری ڤە گرت. مامەکێ شێخی ب ناڤێ حاجی سەیید حەسەن د وی شەڕی دا هات کوشتن.
ل بەغدایێ، بریتانییان بڕیارا سێدارەدانا شێخ مەحموودی دا، پاشی بڕیارا خوە گوهاڕتن بۆ 10 سالان کو د بن چاڤدێرییا وان ڤە بە و ئێکسەر سەرگونی هندستانێ كر.
پشتی سەرکەفتنا هەڤپەیمانان د جەنگا جیهانی دا، (فرەنسا، بریتانیا، ئەمریکا و ئیتاڵیا) کراس ل دویڤ بەژنێن خوە کەر دکرن. هەرچەندە رووسیا ژی ژ هەڤپەیمانان بوو، بەلێ وان نەدڤیا ڕووسیایێ بکن شریکێ خوە.
شاندەیەکا کوردی ب سەرۆکاتیا شەریف پاشای و هندەک ئەندامێن کۆمەڵەیا بلندبوون و پێشکەفتنا کوردستانێ (جمعية تعالي و ترقي كردستان) ل پاریسێ بەشداری د کۆنگرەیا ئاشتیێ (مؤتمر الصلح)دا کر و داخوازێن کوردان گەهاندن کۆنگرەیێ.
د پەیمانا سیڤەرێ دا ل سالا 1920ێ سێ خالێن گرنگ ژ بۆ کورد و کوردستانێ هاتن نڤیسین و یا ژ هەمییان گرنگتر بەندا ژمارە 64 بوود وێ بەندێ دا هاتبوو کو پشتی ساڵەکێ، هەکە کوردان بڤێت ژ دەولەتا تورکیایێ جودا ببن و سەربخوە بژین، کورد دشێن وێ داخوازێ بگەهینن کۆما مللەتان ((عُصبة الأُمَم)) و هەکە کۆما مللەتان دیت کو دێ کورد شێن وەڵاتێ خوە ب ڕێڤە ببن، هنگێ دڤێت ترکیا ژ کوردستانێ دەربکەڤە!
ژ بەر ڤێ بەندێ، ئەتاترک گەلەک خەبتی کو ڤێ پەیمانێ ب جهـ نەئینن. پچ پچە خوە نێزیکی بریتانیایێ کر و ل کۆنگرەیا لەندەنێ ل سالا 1921ێ ب ئامادەبوونا هەڤپەیمانان، ئێکەمین وەزیرێ دەرڤە یێ ترکیایێ بەکر سامی بەگی گۆت: “میسۆپۆتامیا گەلەک بێ بها یە ل بەرامبەر هەڤالینییا مە و بریتانییایێ دا.”
هەلبەت هنگێ ئینگلیزان جهێ لنگێن خوە ل مووسلێ خوەش کربوون، لێ بەلێ هێشتا ترس تێدا هەبوو کو وان دەڤەران ژ دەست بدە چونکی نێزیکبوونەک د ناڤبەینا پەیوەندییێن ڕووسیا و ترکیایێ دا هەبوو و هەروەسا ترکیایێ گەلەک ژ عەردێن د دەست یۆنانیان دا بوون ب شەڕ ڤەگەڕاندبوون ڤە و ئەو سەرکەفتنێن ترکیایێ، ترسەک ئێخست بوو دلێ ئینگلیزان دا، کو جارەکا دیتر ب شەڕ مووسل ژی بستینن لەوما بریتانی ل کەسەکی دگەڕیان کو بشێت سەرگێژیێ ژ بۆ ترکیایێ دروست بکە دا کو داخوازێن ترکیایێ سنووردار بکە.
ئینگلیزان نوونەرەكێ خوە هنارت دەف سەیید تاهایێ نەهری دا کو ل وێ دەڤەرێ ل دژی ترکیایێ دەست ب شۆڕەشەکێ بکە. سەیید تاها هنگێ مێهڤانێ سمکۆێ شکاک بوو، ل ئیرانێ حوکمێ قاجارییان ســست ببوو و نێزیک بوو حوکمێ دەولەتێ ژ دەست بدن. هەر ژ بەر هندێ سەیید تاهایی گەلەک چەکدار ل گەل خوە بربوون دا کو ل دژی قاجارییان پشتەڤانیێ ل سمکۆی بکە. سەیید تاهایی جاب دا ئینگلیزان کو ئەو د وی دەمی دا نكارە ڤەگەڕە.
دەمێ ئینگزان دیتی کو سەیید تاها دێ درەنگتر ڤەگەڕت ڤە و کاودانێن دەڤەرێ نەدخواست ئەو خوە ل سەیید تاهایی بگرن لەوما جارەکا دیتر ل نیڤا هەیڤا تەباخێ ل سالا 1922ێ شێخ مەحموود ژ هندستانێ ڤەگەڕاند ڤە سلێمانیێ و گۆتێ: “داخوازا مافێ گەلێ کورد بكە.”
هەلبەت وان نە ژ بەر چاڤێن ڕەشێن شێخ مەحموودی و نە ژ بەر مللەتێ کورد بوو ئەو زڤڕاندی ڤە، بەلکو زێدەتر ژ بەر هندێ بوو کو فشارێ بێخن سەر ترکیایێ دا کو دەستان ژ مووسلێ بشۆت.
دەمێ شێخی خەلک ل دۆرێن خوە دیتن و چەکدارێن وی بەرەڤ زێدەبوونێ دچوون، هزرەک مەزن بۆ خوە کر و ژ قەبارەیا خوە زێدەتر بۆ خوە دەینا، بەلێ حسێبێن وی خەلەت دەرچوون.
شێخێ بەرزنجی نەدڤیا هیچ کەسەکێ ب ناڤودەنگ ل دۆرێن وی بە، نموونەیا هەری پێشچاڤ ئەو بوو کو دەمێ سمکۆیێ شکاک چووی دەڤ شێخی، ئەوی ل دەستپێکێ ب گەرمی ب خێرهاتنا سمکۆی کر بەلێ وەکی مێهڤان وەرگرت نە وەکی کوردەکێ کو د هەوارا وی چووی.
ئەگەرا وێ ژی ئەو بوو کو سمکۆ ژ وی ب ناڤودەنگتر بوو لەوما ترسا شێخی ئەو بوو کو سەرکردایەتی بۆ سمکۆی بچە، نەخاسمە کو سەیید تاهایێ نەهری ژی د گەل بوو و هاتنا سمکۆی و سەیید تاهای ل دووڤ داخوازا بریتانیایێ بوو، بەلێ پا هەردو درەنگ گەهشتن چونکی مژوولی شەڕەکی بوون دژی شاهێ قاجاری.
پشتی سەیید تاها چووی بەغدایێ دا کو ئامادەبوونا خوە و سمکۆی بۆ وان بدە دیارکرن هنگێ بریتانیایێ شێخ ژ هندستانێ ڤەگەڕاندبوو ڤە سلێمانیێ و ئەو شۆلێ وان دڤیا سەیید تاها بۆ وان بکە، شێخی ب ستۆیێ خوە ڤە گرتبوو.
شێخ مەحموودی ناڤێ پاشایێ کوردستانێ (مەلیکێ کوردستانێ) دەینا سەر خوە و داخوازا دەڤەرێن کەرکووک و مووسلێ ژی کر. ئەڤ داخوازە ل سەر دلێ ئینگلیزان گران بوو، هێزێن عیراقێ د گەل یێن بریتانیایێ ب پشتەڤانییا تەیاران، شۆڕەشا شێخ مەحموودی شکاند.
بریتانیا ل 1923.04.03ێ باژێڕێ سلێمانییێ گرت و ئێخست سەر دەولەتا عیراقێ.
هەر دو شۆڕەشێن شێخ مەحموودی د دەمەکێ گەلەک کورت دا هاتن ژ بن برن کو شۆڕەشەکا وی نێزیکی حەفت هەیڤان دۆم کر و یا دیتر هێشتا کێمتر.
هەرچەندە شۆڕەش و سەرهلدانێن شێخی د دەمەکێ گونجای دا بوون کو ل سەردەمێ جەنگا جیهانی یا ئێکێ دا بوو و هەر وەڵاتەک و نەتەوەیەک ب خوە ڤە د مژوول بوون، بەلێ هەمجا شێخ مەحموودی نەشیا پەیوەندییەکا باش د گەل سەرکردە و گرگرێن کوردان دروست بکە، ژ بەر وێ مەزناهییا وی ژ بۆ خوە حەسێب دکر، شۆڕەشێن وی د دەمەکێ کورت دا شکەستن.
هەروەسا ئەو نەشیا مفای ژ هاتنا ئینگلیزان ژی ببینە، پشتی کو ژ بۆ هەر کەسەکی دیار بووی کو دەولەتا ئۆسمانلی هەڕفی و ئێدی نەشێت ڕابە ڤە سەر لنگێن خوە، بەلێ هەر چاڤێ شێخ مەحموودی ل زڤڕینا دەولەتا سوڵتانێن ئۆسمانلی بوو، هەر ژ بەر هندێ ژی گۆت:
ئەزێ هندی هەوار دکم
هەوارا ترکان دوورە
براینۆ کوردخائینۆ.
ڕەنگە ئەڤ گۆتنە پسیارەکێ ل دەف خوەندەڤانان دروست بکە کو بریتانیایێ داخوازێن شێخی قەبویل نەدکرن، ڤێجا چەوا دا شێخ پەیوەندییان د گەل وان گرێ بدە؟
هەلبەت ئینگلیزان قەبارەیا شێخ مەحموودی ناس کر کا چەندە، ل دووڤ وێ قەبارەیێ مفا ددا شێخی.
پشتی شکەستنا شۆڕەشا شێخ مەحموودی، پەیوەندییێن بریتانیایێ و ترکیایێ باشتر بوون و بریتانیا ل بەر داخوازا مستەفا کەمال ئەتاترکی هات کو ئێدی ڕێ نەدە شاندەیا کوردی کو داخوازێن خوە بگەهینە وان کۆمبوونان و ب ئێکجاری کورد و ئەرمەن هاتن دوورئێخستن.
ل 24ی تیرمەها 1923یێ پەیمانا لۆزانێ، هەمی داخوازێن کورد و ئەرمەنیان ب پاشگوهـ ڤە هاڤێتن و نەهێلا کورد و ئەرمەن پشکداری وێ پەیمانێ ببن و ب ئێکجاری بەندێن پەیمانا سیڤەر یێن گرێدایی ئەرمەن و کوردان نەهێلان.
هەر هنگێ وەڵاتێن پشکدار د پەیمانا لۆزانێ دا، دان ب دەولەتا ترکیایێ دان ل ژێر سەرۆکاتییا ئەتاترکی.
2020.07.23
یۆتۆبۆری – سوێد
