ل ترکیێ حکومه‌تا نوو ئه‌مانه‌تێ دو کوردانه
زه‌ینه‌لئابدین زنار
رۆژا ۱٤ێ گولانا ئیسال، ل ترکیێ و باکورێ کوردستانێ دو هلبژارتن د ئه‌ینی رۆژێ دا چێبوون. یه‌ک، یا پەرله‌مانێ بوو و یا دن ژی یا سه‌رۆکێ ده‌وله‌تێ بوو.
پشتی هلبژارتنا ۱٤ێ گولانێ، گه‌له‌ک پەرله‌مانێن به‌رێ ل ده‌رڤه مان. لێ هلبژارتنا سه‌رۆککۆمارێ ده‌وله‌تێ نه‌گه‌ها ئه‌نجامێ و د هلبژتنا ۲۸ێ گولانێ دا، دیسا ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان ب سەرکەفت.
ئه‌ردۆگان پشتی کو ده‌ست ب کارێ خوه کر، وه‌زیرتیا ده‌رڤه دا هاکان فیدانێ کورێ مه‌لایه‌کی کورد کو سه‌رۆکێ ئاساییشێ (میت) بوو. هه‌روه‌ها جهێ کو ژ فیدانی ڤالا بوو ژی، دا ئیبراهین کالنێ خنووسی کو به‌رده‌ڤکێ حکومه‌تێ بوو.
ئیرۆ ل ترکیێ چو که‌س، مینا هاکان فیدان و ئیبراهیم کالن ب ڤێ ره‌وشا لاواز یا ترکیێ و گه‌لشێن ل رۆژهلاتا ناڤین نزانه. هه‌روه‌ها پرسگرێکا کورد و کوردستانێ ژی، د به‌ریکا وان هه‌ردو که‌سان دا یه.
دیاره کو ترک د پێڤاژۆیا مێژویێ دا بێ ئالیکاریا کوردان، هه‌رتم به‌ره‌پاش چوونه و ئاخ وه‌ندا کرنه. لێ چ ده‌ما کو ب کوردان را براتی کرنه، به‌ره‌پێش چوونه و د گه‌له‌ک واران دا قازانج کرنه.
وه‌ک میناک: سال ۱۰۷۱ێ نێزیکی ۲۰ هه‌زار شه‌رڤانێن ده‌وله‌تا کورد یا مه‌یافارقین و نێزیکی ٥ هه‌زار شه‌رڤانێن سه‌لچووقی، ئیمپراتۆریا رۆمایێ بنده‌ست کرنه. هه‌روه‌ها سالا ۱٥۱٤ێ مه‌ولانا ئیدریس به‌دلیسی و سه‌لیمێ کو پشتره بوو یاووز، ب په‌یمانا ئاماسیایێ براتیا کورد و ترک ئاڤاکرنه، د ئه‌ینی سالێ دا ژی ئیمپراتۆریا پارسێ بنده‌ست کرنه و به‌رفره بوونه.
لێ ده‌ما کو ژۆر تورکان خوه‌ست کو میرێن کوردان ژ هۆلێ راکن، ئۆسمانیان ئاخ وه‌ندا کر، وه‌ندا کر و کر، ته‌نێ ۳٥۰ هه‌زار کیمۆمه‌تره چارگۆشه ب ناڤێ وه‌لاتێ ترکان مایه، ئه‌و ژی بێ که‌ڤیێن بێده‌ریایێ.
دیارە کو مسته‌فا که‌مالێ ماکه‌دۆنی ب پاساپۆرتا ئنگلیزان ژ سته‌نبۆلێ چوویه باژارێ ئیزمیرێ. لێ ب کۆنفه‌رانسا لۆزانێ را ده‌ما کو ۸ پارێزگه‌هێن کوردستانێ وه‌ک دیاری دانه ئه‌رمه‌نیان، کورد و ترک بێگاڤ مانه کو دیسا وه‌ک به‌رێ هه‌ڤکاریا براتیێ بکن و کرن ژی. ئاخافتنا مسته‌فا که‌مالی یا پێشی د پەرله‌مانێ دا ئه‌ڤ بوویه: ”ئه‌ڤ ده‌وله‌ت یا ترک و کوردانه.”
لێ به‌لێ پشتی کو مستۆ گرێکا خوه ل پشت هه‌چی خست، ناڤێ کورد و زمانێ کوردی ژی قه‌ده‌خه کرن. ژخوه باکورێ کوردستانێ ژی وه‌ک دیاری دابوونه ترکیه‌یا نوو و ئاخا وێ بوو ۷۸۰ هه‌زار کیلۆمه‌تره چارگۆشه.
چاره ژ کوردان را نه‌مابوو، ته‌نێ به‌رخوه‌دان مابوو.
ژ ۱۹۲٥ هه‌تانی ۱۹۳۸ئان، شه‌ڤ و رۆژ شه‌ر، کوشتن، کۆمکوژی و سێدارە ژ سه‌ر سه‌رێ کوردان کێم نه‌کرن. د ڤان ٤۰-٥۰ سالێن داوین دا ژی، ژخوه دیاره کو کۆمارا ترکیێ چ ئانیه سه‌رێ کوردان.
بێگومان دیاره کو د ڤان چه‌ند سالێن داوین دا ره‌وشا ترکیێ د قادا ناڤنه‌ته‌وی دا پر لاواز و ئالۆز بوویه. ئه‌و ره‌وش ئه‌گه‌ر وسا به‌رده‌وام ببه، وێ کاره‌ساتێن پر مه‌زن وه‌رن سه‌رێ ترکیێ و ترک وه‌ک ده‌وله‌ت نه‌ما کاره خوه بپارێزه.
د ڤێ حکومه‌تا نوو یا ترکیێ دا کو دو کوردێن وه‌ک کلیلا مان و نه‌مانا ده‌وله‌تێ کو هاتنه ڤه‌بوهتیکرن، گه‌لۆ دێ ئه‌و چه‌وا کاربن ترکیه‌یێ ژ وان ره‌وشێن ئالۆز رزگار بکن؟
دیاره کو رزگارکرنا ترکیێ ژ وان ئالۆزیان، کلیلا یه‌که‌مین چاره‌سه‌ریا پرسگرێکا کوردستانێ یه.
دبه کو ده‌وله‌ت ده‌رس ژ وان شاشی، چه‌وتی و کریارێن هۆڤانه یێن د سه‌دسالا بیستی دا کو ب کوردان کریه وه‌رگرتبه و دیسا وه‌ک هه‌ڤکاریا ۱۰۷۱ و ۱٥۱٤، هه‌ڤکاریه‌کا نوو یا براتی و هه‌ڤکاریێ ب ریا ڤان دو کوردێن کلیل د ڤێ سالا ۲۰۲۳یان دا ژی بکه.
ئه‌گه‌ر ده‌وله‌ت ژ بۆ هه‌ڤکاریه‌کا وسان ئاماده به، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر ده‌وله‌ت ب هه‌لوه‌سته‌ک راسته‌قینه بلپکه، ئاخا کوردان ل دۆرا ۷۰۰ هه‌زار کم چارگۆشه یه و تێ دا هه‌موو جووره کان هه‌نێن پرته‌خلیت هه‌نه کو وێ هه‌سنگه‌ریا دنیایێ بدن شخولاندن. ل هه‌موو چیا و دۆلێن کوردستانێ چاڤکانیێن ئاڤا خوه‌زایی هه‌نه. وه‌ک میناک، ئه‌و باخچه‌یێ ب ناڤێ ئیره‌مێ کو خوه‌دایێ مه‌زن په‌سنێ وی د قورانا پیرۆز دا دایه و به‌هشتا خوه ژی پێ شووفاندیه، ناڤه‌ندا کوردستانێ ب خوه یه.
ب کورتی گه‌ر بێته گۆتن، ئه‌و کوردستانا کو هه‌وقاس ره‌نگینه، ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌یێ کورد و هه‌وقاس جامێر، دلۆڤان و مرۆڤپه‌روه‌ره، د پاشه‌رۆژێ دا وێ دبن قاده‌که وه‌ک به‌هشتا دنیایێ و خوه‌دیتیێ ل هه‌موو به‌له‌نگاز و بنده‌ستان بکن.
زه‌ینه‌لئابدین زنار
۷/ ٦/ ۲۰۲۳
