دو بریارێن گەلەک خەتەر ل دژی کوردان
ل ئیراقێ د سالا ۲۰۰٥ێ دا ب دەنگدانا کوردان و عه‌ره‌بان و نه‌ته‌وه‌یێن دن دەستوورەک نوو هات په‌ژراندن. ل گۆر دەستوورا نوو ده‌وله‌تا ئیراقێ بوو ده‌وله‌ته‌کا فه‌ده‌رال.
فه‌ده‌رالبوونا ده‌وله‌تا ئراقێ دهات وێ واته‌یێ کو ده‌وله‌ت دێ ببه ده‌وله‌تا هه‌ڤبه‌ش یا نه‌ته‌وه‌یا کورد و عه‌ره‌بان و نه‌ته‌وه‌یێن دن. د سیسته‌ما فه‌ده‌رال دا ڕێخستنبوون و ئاڤابوونا ده‌وله‌تێ ل گۆری پیڤانا وه‌کهه‌ڤی و دادێ و ده‌مۆکراسیێ دێ پێک بێ. ده‌ستهلاتداری و سه‌ره‌وه‌ری ل گۆری پیڤانا وه‌کهه‌ڤیێ دابەش ببه.
ده‌ما کو تو ل شکلێ ده‌وله‌تا ئراقێ بنێری، دێ بینی کو ل گۆری ڤان پیڤانان هاتیه ڕێخستنکرن و ئاڤا کرن. لێ د ده‌ستپێکێ دا ئه‌ڤ پیڤان ل کوردستانێ هاتن بنپێ کرن. که‌رکووک و نەینەوا و گه‌له‌ک ده‌ڤه‌رێن دن یێن کوردستانێ ژ ده‌رڤه‌یی ده‌ستهلاتداریا کوردستانێ مان. کوردستان بوو دو به‌ش. د دەستوورێ دا بوو بریار کو قه‌ده‌را که‌رکووک و ده‌ڤه‌رێن دن یێن ل ده‌رڤه‌یی ده‌ستهلاتداریا کوردستانێ، ل گۆر مادەیا ١٤٠ێ بێن چارەسەر کرن. هه‌زار مخابن ۲۰ ساله کو ئه‌ڤ مادەیا دەستووری نه‌هات جیبجیکرن.
بنپێکرنا دەستوورێ ل وێرێ ژی نەراوەستا به‌ریا ڕه‌فێراندووما سه‌رخوه‌بوونا کوردستانێ، ٥۰ خالێن دەستوورێ هاتن بنپێ کرن. ل هه‌مبه‌ری کوردان و کوردستانێ دژمنتی و نیژاده‌پره‌ستیه‌کا گه‌له‌ک خوورت ده‌ست پێ کر. مرۆڤ دکاره ببێژه کو دەستوور ژ بۆنا نه‌ته‌وه‌یا کورد و کوردستانێ بێ واته بوو. لۆما ژی بریارا ڕه‌فێراندووما سه‌رخوه‌بوونا کوردسرتانێ ۲۰۱۷ێ هات داین..
د ڕه‌فێراندوومێ دا بریار دا کو ده‌وله‌تا خوه ئاڤا بکن. لێ پشتی ڕه‌فێراندوومێ ژی سیسته‌ما فه‌ده‌رال ب هه‌ر ئاوایی هات بنپێ کرن و ئێریشه‌کا مه‌زن هات کرن؛ دلێ کوردستانێ، باژارێ که‌رکوکێ هات داگیر کرن..
لێ ده‌ستهلاتداریا کوردستانێ ژ بۆنا کو سیسته‌ما فه‌ده‌رال ژنووڤه بێ ئاڤاکرن هه‌ول دا. به‌شه‌ک ژ عه‌ره‌بان ژی د ڤێ مژارێ دا بوون پشتگر. لۆما ژی هلبژارتنا گشتی یا داویێ ب پێڤاژۆیەک باش هات ل دارخستن و ئه‌نجام دان. هێڤیه‌ک مه‌زن چێبوو کو پێوه‌ندیێن حکومه‌تا کوردستانێ و حکومه‌تا فه‌ده‌رال یا ئیراقێ دێ باش ببن، پرسگرێکێن سیسته‌ما فه‌ده‌رال دێ د ناڤ پێڤاژۆیه‌کێ دا چاره‌سه‌ر ببن.
هه‌زار مخابن ئیران و هه‌ڤالبه‌ندێن وێ عه‌ره‌بێن نیژادۆپه‌ره‌ست و حەشدا ەعبی و ڕێخستنێن ته‌رۆریست یێن دژمنێن ده‌وله‌تا فه‌ده‌ره‌ل یا کوردستانێ وه‌ک پەکەکێ، ژ بۆنا کو ڤێ پێڤاژۆیێ خراب بکن، ده‌ست ب خه‌باتێن ئێریشکه‌ر و قرێژ کرن.
ئه‌ڤ ئێریش د ده‌ربارێ ئه‌نجاما هلبژارتنێ دا سه‌رکه‌فتی نه‌بوون. لێ د دو مژارێن گرنگ دا ئه‌نجام دا. دو بریارێن گه‌له‌ک خه‌ته‌ر ل دژی کوردان هاتن دان.
وه‌ک تێ زانین سه‌رۆکێ پەرلەمەنتۆیا ئیراقێ هات هلبژارتن. دۆر هاته هلبژارتنا سه‌رۆککۆمار. گۆری په‌یمانا نه‌نڤیسکی سه‌رۆککۆمار ژ کوردان تێ هلبژارتن. ژ بۆنا ڤێ هۆشیار زێباری به‌ره‌ندامێ پەدەکێ هات دیار کرن. ڕایا گشتی و ئه‌نجامێ مه‌جلیسێ د وێ نێرینێن دا بوون کو هۆشیار زێباری دێ ژ سه‌دی سه‌د ببه سه‌رۆککۆمار. لێ نژادپه‌ره‌ستێن عه‌ره‌بان و به‌شه‌ک ئه‌ندامێن یەنەکێ ژ بۆنا کو پێشیا هۆشیار زێباری بگرن دادگه‌ها فه‌ده‌رال یا ئیراقێ ب کار ئانین. دادگه‌ها فه‌ده‌رال یا ئیراقێ ل دژی هۆشیار زێباری بریار گرت کو ئه‌و نکاره ببه به‌ره‌ندامێ سه‌رۆککۆماریێ.
ئه‌ڤ بریار گه‌له‌ک خه‌ته‌ر و ل دژی کوردانه. د ده‌ربارێ ڤێ مژارێ گرنگ دا عه‌لی عه‌ونی دبێژه:
“بریارا دادگه‌ها فه‌ده‌رالی یا ئیراقێ سیاسی بوو و ئه‌ڤ ژی گه‌له‌ک زه‌لاله. ما چەوا دبه که‌سه‌کی کو ده‌ستپاکیا وی هاتیه ئیسباتکرن، دیسا ڕاستی به‌رته‌کا دادگه‌هێ وه‌ره!؟ ئه‌و خه‌نجه‌را کو یەنەکێ ل پەدەکێ دا، نه یا وانه، هنده‌کان دانه ده‌ستێ وان. یەنەک باش دزانه کو نکاره د مه‌یدانێ دا هه‌ڤرکیا پەدەکێ بکه لۆما دخوازه ڕه‌وشێ ئالۆز بکه و پێشیا جڤینا پەرله‌مه‌نتۆیا ئیراقێ بگره دا کو به‌رهه‌م سالح ل سه‌ر کورسیا خوه بمینه. ئه‌ڤ ژی تشته‌کی نه ڕه‌وا یه. ئه‌و دزانن ئه‌گه‌ر پەرله‌مه‌نتۆ بجڤه کاندیدێ وان ده‌نگێن پێویست نائینه.”
ئه‌ز ژی د وێ باوه‌ریێ دا مه کو ئه‌ڤ بریار نەڕه‌وا و نه‌حقووقی یه. بریاره‌کا سیاسی و نیژادپه‌ره‌ستی یه. ل دژی ڕوحێ سیسته‌ما فه‌ده‌رالی یه.
دادگه‌ها فه‌ده‌رال یا ئیراقێ ل ور ژی نه‌سه‌کنی بریاره‌کا دن ل دژی کوردان و ده‌وله‌تا فه‌ده‌رال دا. د ده‌ربارێ گاز و په‌رتۆلا کوردستانێ دا .
سه‌رۆک مه‌سعود بارزانی ل سه‌ر ڤێ بریارێ په‌یامه‌ک به‌لاڤ کر و ڕاگەهاند:
“بریارا دادگه‌ها بلندا فه‌ده‌رال ئا ئراقێ یا ده‌ربارێ نه‌فت و گازا بریارا دادگەها بلند یا فەدەرالی یا ئیراقێ ل دۆر نەفت و گازا هەرێما کوردستانێ بریارەکا تمام سیاسیە و دژی ناڤەرۆکا دەستوورا ئیراقا فەدەرالی یە، ئارمانج ژ وێ بریارێ دژاتیکرنا هەرێما کوردستانێ یە و ئەو بریار دژی سیستەما فەدەرالی یا ئیراقێ یە.
ئەم هیڤی دکن کو هەر دو حکومەت، حکومەتا ئیراق و حکومەتا هەرێما کوردستانێ، بکاربن ل سەر پرسگرێک و پرسا نەفت و گازێ بگەهنە رێکەفتنەکێ. تەڤی ڤێ یەکێ ژی، ئەم ژ هەموو ئالیان را ئاشکەرا دکن کو هەرێما کوردستانێ ب هەموو شیانێن خوە دێ بەرگریێ ژ مافێن خوە یێن دەسووری بکە
سه‌رۆکێ هەرێما کوردستانێ نێچیرڤان بارزانی ژی د ده‌ربارێ ڤێ مژارا ستراته‌ژیک دا داخویانیه‌ک دا و گۆت:
“دەمەکی دا کو ئیراق د رەوشەکا سیاسیا ئالۆز دا دەرباس دبە، مخابن، بریارەکا دادگەها بلند یا فەدەرال یا ئیراقێ کو یاسایا نەفت و گازێ یا هەرێما کوردستانی ب نەدەستووری پێناسە دکە، هەرێما کوردستانێ راستی دلگرانیەکا مەزن کر.
ب باوەریا مە ئەڤ بریارا دادگەها بلند یا فەدەرال کو ل گۆر یاسایەکێ سەردەمێ رژێما بەرێ هاتیە دان، بنگەهێن فەدەرال و مافێن دەستووری یێن هەرێما کوردستانێ پشتگوه خستنە و دگەل روحێ دەستوور و سیستەما فەدەرالی دا هەڤ ناگرە و نەممکنە ئەڤ بریار د وارێ پراکتیکێ دا بهێتە جیبجیکرن.
“ئەڤ بریارە، هەروەسا، دێ پرسگرێکێن ناڤبەرا حکومەتا فەدەرال یا ئیراقێ و حکومەتا هەرێما کوردستانێ ل سەر دۆسیەیا نەفت و گازێ ئالۆزتر دکە کو ب درێژیا سالێن بۆری هەولا چارەسەرکرنا وان هاتیە داین و د چەند قۆناغان دا ژی ژ بۆ چارسەرکرنا وان پرسگرێکان پێنگاڤ هاتینە ئاڤێتن.”
“ب باوەریا مە، دادگەها بلند یا فەدەرال ل شوونا ڤێ بریارێ، پێدڤی بوو بریار بدە کو حکومەتا فەدەرال یا ئیراقی دگەل حکومەتا هەرێما کوردستانێ ل گۆر دەستوورێ ل سەر پرسگرێکان و پرسا نەفت و
گازێ بگەهنە چارەسەریەکێ کو د بەرژەوەندیا تمامێ ئیراقێ دا بە.”
“ئەم ژ دادگەها بلند یا فەدەرال یا ئیراق چاڤەرێ دکن و داخوازێ ژی ژێ دکن کو بریارا خوە د بەرچاڤان را دەرباس بکن و بنگەهێن دەستوور و سیستەما فەدەرالی ل بەر چاڤان بگرن داکو مافێن یاسایی و دەستووری یێن هەرێما کوردستانێ نەهێن بن پێ کرن و نەبنە ئەگەرێ زێدەتر ئالۆزبوونا رەوشا سیاسی کو زیانێ ب بەرژەوندیێن ئیراقێ یێن گشتی بگەهینە.”
حکومه‌تا کوردستانێ ژی ل هه‌مبه‌ری ڤێ بریارێ هه‌لوه‌سته‌که هشک نیشان دا.
ئه‌ز و هه‌موو کورد ژی باوه‌ریا سه‌رۆکێ کوردستانێ برێز مه‌سعود بارزانی و سه‌رۆکێ هەرێما کوردستانێ نێچیرڤان بارزانی و حکومه‌تا کوردستانێ پارڤه دکن، دپه‌ژرینن.
لۆما ژی دڤێ هه‌موو کورد ل پشت هه‌لوه‌ستا هه‌ردو سه‌رۆکان و حکومه‌تا کوردستانێ و سه‌رۆکوه‌زیرێ کوردستانێ بن.
سه‌رۆکێ کوردستانێ برێز مه‌سعود بارزانی وه‌ک دیار دکه، دڤێ ل دژی ڤێ بریارا دادگه‌ها فه‌ده‌رال یا ئیراقێ تێکۆشینه‌کا خورت بێ مه‌شاندن.
دیاربه‌کیر، ۱۸. ۲. ۲۰۲۲
Îbrahîm GUÇLU
