کۆمکوژییا دەرسیمێ و دارڤەکرنا سەید رزا
د ده‌ستپێکا سه‌دسالا ۲۰ئان دا به‌شه‌ک ژ به‌رپرسێن کوردان خوه ووسا قانع کرن کو ده‌ما ئەتاترک و هه‌ڤالێن وان یێن، ئیتیحاد ته‌راقیێ، ده‌ستهلاتداریێ ژ ئۆسمانیا وه‌ربگرن، دێ ره‌وشا کوردان و کوردستانێ باشتر ببه. ئازادییا کوردستانێ دێ فره‌هتر ببه. ل کوردستانێ نه‌ته‌وه‌یا کورد دێ زێده‌تر خوه‌دیێ ماف به و ده‌ستهلاتدار و سه‌روه‌ر به.
ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی ژ بۆنا کو شه‌رێ خوه یێ ژ بۆنا وەرگرتنا ده‌ستهلاتداریێ ڤه‌شێرن، ژ ترکان و کوردان را گۆتن کو “وه‌لات که‌تیە بن ده‌ستێ کافران و گاوران، ئۆلا ئیسلامێ ژی ژ ده‌ست دچه.” کوردان و ترکان ژی ب ڤێ ده‌ره‌وێ باوه‌ر کرن، پشتگریا ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی کرن.
تشته‌کی گه‌له‌ک ئاشکه‌ره هه‌بوو کو ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی تێکەلیا وان ب مسلمانتیێ را نەبوو. ژ بۆنا ڤێ ژی پشتی کو بوون ده‌ستهلاتدار، سیاسه‌تا وان یا ستراته‌ژیک ل دژی ته‌ڤایا ترکێن نه بورۆکراتێن سڤیل و له‌شکه‌ر؛ ل دژی مسلمانان و کوردان بوو.
ل رووسیایێ بۆلشه‌ڤیکان ژ ئه‌نجاما دەربه‌یه‌کا له‌شکه‌ری ده‌ستهلاتداری، د ئۆکتۆبرا ۱۹۱۷ئان دا، ژ قەیسەر و ده‌ستهلاتداریا بوورژوووازیێ گرتبوون. ل رووسیایێ دیکتاتۆریا خوه ئیعلان کربوون. ل دژی کاپیتالیزمێ و ئه‌مپه‌ریالیزمێ ژی د ناڤ شه‌ر دا بوون. ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی ژ بۆنا کو پشتگریا یه‌کیتیا سۆڤیه‌تان وەربگرن، گۆتن کو “ئه‌م ل دژی ئه‌مپه‌ریالیزمێ نە.”.
لێنین ژی د ده‌ربارێ ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی دا په‌سندار بوو. نڤیساند کو “ل رۆژهلاتێ (ل شه‌رقێ) ل دژی ئه‌مپه‌ریالیزمێ شه‌رێ یه‌که‌مین یێ ملی شه‌رێ ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی نه.”
ئەتاترک ب سیاسه‌تا خوه، ب دوئالی سه‌رکه‌فتی بوو. ژ ئالیه‌کی دا دۆستانی و پشتگریا ئینگیلته‌ره‌یێ و ئه‌ورووپایێ وه‌رگرت. ل ئالیێ دن، خوه ل دژی ئه‌مپه‌ریالیزمێ نیشان دا، پشتگریا یه‌کیتیا سۆڤیه‌تان وه‌رگرت. لێ هین د ناڤ شه‌رێ ده‌ستهلاتداری دا بوو، هه‌ڤالێن یه‌کیتیا سۆڤیه‌تان و به‌رپرسیارێن پارتیا کۆموونیست یا ترکیه‌یێ مسته‌فا سوپحی و هه‌ڤالێن وی د دەریایا ره‌ش دا ب ده‌ستێ تۆپال ئۆسمان دان کووشتن.
ئەتاترک و هه‌ڤالێن وی (یانی بورۆکراتێن سڤیل و له‌شکه‌ر) پشتی کو ده‌ستهلاتداری ژ ئۆسمانیان گرتن، ده‌مه‌کی درێژ ده‌رباس نه‌بوو دیکتاتۆریه‌ک ئاڤا کرن. د ڤێ دیکتاتۆریێ دا ل دژی نه‌ته‌وه‌یا کورد سیاسه‌ته‌ک قرێژ و خه‌ته‌ر و ستراته‌ژیک یا ژناڤبرنێ مه‌شاندن.
رژێما دیکتاتۆری یا ئەتاترک، گه‌له‌ک ئاشکه‌ره دیار کر کو کوردستان نینە. کوردستان ئاخا وانه. لۆما ژی داگیر کر. نەبوونا کوردان وه‌ک ئیدیۆلۆژیه‌ک فه‌رمی یا ده‌وله‌تێ په‌ژراند. ترکبوونا کوردان وه‌ک سسته‌م و ئیدیۆلۆژی پێشڤه ئاژۆتن. ئه‌و ئۆتۆنۆمیا کوردستانێ یا ته‌نگ یا ده‌ما ئیمپاراتۆریا ئۆسمانی ژی، ژ هۆلێ راکرن. هه‌موو مافێن ملی یێن نه‌ته‌وه‌یا کورد ژناڤبرن. ئه‌و که‌سێن کو ژ نه‌ته‌وه‌یا کورد، کوردستانێ، هێژاییێن نه‌ته‌وه‌یا کورد قال دکرن، سزا کرن و کوشتن. گه‌له‌ک ئاشکه‌ره حەلاندنا کوردان و ژینۆسیده‌ک خورت مه‌شاندن.
ل دژی ده‌وله‌ت و دیکتاتۆریا ئەتاترک، ژ بۆنا کوردان خه‌بات و تێکۆشینا ملی فه‌رز ببوو. لۆما ژی د سالا ۱۹۱۹ئان دا کوردان ل کۆچگریێ ژ بۆنا سه‌رخوه‌بوونا کوıردستانێ که‌تن ناڤ تێکۆشینه‌ک نه‌ته‌وه‌یی. ده‌وله‌تا ئەتاترک ئه‌ڤ سه‌رهلدان، ب قه‌تلیعامێ ته‌مراند. پشت را ژی سه‌رهلدان و تێکۆشینا نه‌ته‌وه‌یی یا سالا ۱۹۲٥ئان و سه‌رهلدانا ئاگری و تێکۆشینێن دن یێن نه‌ته‌وه‌یی ب کۆمکوژییان ته‌مراندن. سه‌رۆکێن وان ته‌ڤگه‌ران کوشتن و ئیعدام کرن. کورد، ژ کوردستانێ دوور خستن. خوه‌ستن کو ده‌مۆگرافیا کوردستانێ بگوهه‌رینن و کوردستانێ بکن ترک.
کۆمکوژییا ده‌رسیمێ
ده‌رسیمێ د ناڤ ئارامیێ دا ژیانا خوه ددۆماند. خوه‌دیێ ژیانا ئۆتۆنۆم و تایبه‌ت بوو. ده‌رسیمێ ب ئاوایه‌کی بێده‌نگ، ژیان و سیسته‌م و دیکتاتۆریا که‌مالیستان نه‌په‌ژراند. ئه‌و سیسته‌م قه‌بوول نه‌کر. وێ ده‌مێ ده‌وله‌تا ئەتاترک بریار دا کو ده‌رسیمێ ته‌ربیه بکه و ته‌سلیم بگره بن دکتاتۆرایا خوه.. لۆما ژ بۆنا ڤێ ئارمانجا خوە خوەست ده‌ست ب ئێریشەکا له‌شکه‌ری یا خورت بکه، ئاماده‌کاری کر. راپۆرت ئاماده کرن. ئاژان/سخوورێن خوه شاندن ده‌رسیمێ. پشتی ئاماده‌کاریه‌ک مه‌زن، ل ده‌رسیمێ ته‌ڤگه‌ر و ئێریشا له‌شکه‌ری یا ده‌وله‌تێ ده‌ست پێ کر. راسته راست ده‌ست ب کۆمکوژییان کرن. ل ده‌رسیمێ ژن و مێر، کال و پیر، جوان و زارۆک ب مه‌تۆده‌کی بارباری و هۆڤیتی کوشتن.
ژ بۆنا کو ڤێ کۆمکوژییا خوه ژی ره‌وا و مه‌شروع نیشان بدن، دیار کر کو ل ده‌رسیمێ سه‌رهلدان و ئیسیانه‌ک ل هه‌مبه‌ری ده‌وله‌تا ئەتاترک هه‌یه. لێ گه‌له‌ک ئاشکه‌ره بوو کو ل ده‌رسیمێ سه‌رهلدانه‌ک و ئیسیانه‌ک نه‌بوو. ده‌وله‌تا ئەتاترک ژ بۆنا کو ده‌رسیمێ ته‌سلیم بگره، بکه جیوارێ ده‌وله‌تا ئەتاترک یا ره‌سه‌ن، ده‌ست ب ته‌ڤگه‌ر و ئێریشا له‌شکه‌ری کربوو.
هه‌موو به‌لگه و هه‌لوه‌ستا سه‌رۆک سه‌یید رزا و هه‌ڤالێن وی ژی، ڤێ راستیێ نیشان ددن. ئه‌گه‌ر نیه‌تا سه‌یید رزا و هه‌ڤالێن وی سه‌رهلدان و ئیسیان ببوویا، وێ ده‌مێ ژ بۆنا کو پرسێ چاره‌سه‌ر بکن نه‌دچوون ئه‌رزینجانێ و دیل نه‌دهات گرتن.
له‌ورا هه‌لوه‌ستا وی یا دارڤه‌کرنێ ژی دیار دکه کو ئه‌و کورده‌ک و سه‌رۆکه‌کی چقاس مێرخاس و بێ ترسه. هه‌گه‌ر سه‌رهلدان هه‌بوویا، وی، وێ ده‌مێ ل چیایێن ده‌رسیمێ مرن و شه‌هیدبوون ددا به‌ر چاڤ، ل دژی ده‌وله‌تا ئەتاترک سه‌رهلدانا خوه ددۆماند. د چیایێن ده‌رسیمێ دا ژی ده‌وله‌تا ترک یا وێ ده‌مێ، نه‌دکاری کو وی ته‌سلیم بگره.
ژ بۆنا کو ده‌وله‌تا ئەتاترک ل ده‌رسیمێ کۆمکوژییان بکه راپۆرێن ده‌وله‌تێ ب خوه هه‌نه. د ڤان سالێن داوی دا سه‌رۆکۆمارێ ده‌وله‌تا ترک رەجەب تەیب ئه‌ردۆگان ژی دیار کر کو ل ده‌رسیمێ سه‌رهلدانه‌ک نەبوو، لێ دیسا ژی ده‌وله‌تا وێ ده‌مێ ل ده‌رسیمێ ل دژی کوردان کۆمکوژی کرن.
به‌شه‌ک ژ دیرۆکزانێن ده‌وله‌تێ دبێژن کو د کۆمکوژییا ده‌رسیمێ دا بریار و رۆلا ئەتاترک نەبوو. دخوازن کو وی ژ به‌رپرسیاریا کۆمکوژی و ژینۆسیدا ده‌رسیمێ خه‌لاس بکن. ئه‌ڤ نێرین ده‌ره‌وه‌ک مه‌زن و مانیپولاسیۆنه‌که و ژ ئالیێ بوویه‌ر و به‌لگه‌یان دا ژی ده‌ره‌وین ده‌ردکه‌ڤه.
که‌چا ئاتاترک یا مه‌عنه‌وی، ده‌رسیم ب فرۆکەیان بۆمبەباران کر. ئینۆنو، ب خوه ل ده‌رسیمێ کۆنترۆلا ته‌ڤگه‌را کۆمکوژییان دکه. د ناڤبه‌ینا ئینۆنو و ئاتاتورک دا، د مه‌سه‌لا کوردان دا، جوودابوونه‌ک نه‌بوو.. ناکۆکیێن وان ل سه‌ر پرسێن دن بوو.
من ئەڤ نێرین، د گه‌له‌ک ته‌له‌ڤزیۆنێن ترک دا بەرچاڤ کرنە، ب گه‌له‌ک که‌سان را گۆتووبێژ کرنە. گه‌له‌ک که‌سان ژی پشتگریا نێرینێن من کرنه.
دارڤەکرنا سه‌یید رزا
سه‌رۆکێ نه‌ته‌وه‌یا کورد سه‌یید رزا، د ٥ ئیلۆنا ۱۹۳۷ئان دا ده‌ما کو ژ بۆنا ئاشتیێ دچوو ئه‌رزینجانێ، ئه‌و و ۳۷ هه‌ڤالێن خوه دیل هاتن گرتن. تەمەنێ وی هات مه‌زن کرن، ئه‌و د ١٩٣٧/١١/١٥ ئان دا ل خارپاتێ (ئه‌لازیزێ) ل قادا بازارا گه‌نم هات دارڤه‌کرن. هه‌مان رۆژێ کورێ وی یێ ده‌لال ژی، تەمەنێ وی ژی هات مه‌زن کرن، به‌ری وی هات دارڤه‌کرن. وه‌ک سه‌رۆک سه‌یید رزا گۆتیه، ژ ڤێ یه‌کێ مه‌زنتر زلووم، هۆڤیتی، بارباری نابه.
دڤێ ب ته‌ڤایی کورد چو ده‌مه‌کێ سه‌رۆکێ نه‌ته‌وه‌یی سه‌یید رزا و هه‌ڤالێن وی یێن شەهید ژ بیر نه‌کن. هه‌ر ده‌م ب رێز ببیربینن. ژ سەربۆرێن وان ده‌رس وەربگرن.
ده‌وله‌تێ ل کوردستانێ خرابیێن مه‌زن کرن، قه‌تلیعام و کۆمکوژی پێکانین، لێ ئه‌ڤ تاوانێن خوە گه‌له‌ک ب هێسانی ڤه‌شارتن. بوویه‌ر مانیپوله کرن. پشتی ده‌مه‌کێ ژ بۆنا خوه دیرۆکزان چێکرن. دیرۆکزانێن ده‌وله‌تێ راستی ته‌ئۆریزه کرن. ژ بۆنا ده‌وله‌تێ، ژ بۆنا کۆمکوژی و قه‌تلیعامێن ل کوردستانێ ئیدیۆلۆژیه‌ک فه‌رمی ئاڤا کرن. د په‌روه‌رده‌یێ دا ژی ئه‌ڤ ئیدیۆلۆژیا فه‌رمی و دیرۆکزانێن سەختە یێن ده‌وله‌تێ و ته‌ئۆریێن نه ل سه‌ر راستیێ ئاڤا ببوون خستن سه‌رێ هه‌ر خوه‌نده‌ڤانه‌کی. به‌شه‌ک ژی ژ وان کورد بوون. ده‌مه‌ک درێژ پرانیا وان کوردان باوه‌ری ب ته‌ئۆریێن فه‌رمی یێن ده‌وله‌تا که‌مالیست ئانین. به‌شه‌ک کوردان ژی، ژ ترسان، نکاری ل دژی ڤان ته‌ئۆریێن ده‌وله‌تێ و ئیدیۆلۆژیا فه‌رمی ده‌رکه‌ڤن.
بێشک کو به‌شه‌ک ژ کوردان ژی، ژ بۆنا به‌رژه‌وه‌ندیا خوه یا بورۆکراتیک و ئەکاده‌میک و ئابۆری و وه‌کی دن، ئه‌ڤ نێرین و ته‌ئۆریێن ده‌وله‌تێ و ئیدیۆلۆژیا فه‌رمی پاراستن. هه‌تا ئیرۆ ژی پاراستنا وان دۆم دکه.
پشتی سالێن ۱۹٦٥-٦۹ئان و ب تایبه‌تی ژی پشتی سالا ۱۹۷٤ئان، ئه‌و ده‌ره‌وێن ده‌وله‌تا که‌مالیست و ته‌ئۆریا وان یا فه‌رمی و ئیدیۆلۆژیا وان ژ ئالیێ کوردپه‌روه‌ر و ره‌وشه‌نبیرێن کورد، رێخستن و سیاسه‌تمه‌دارێن کوردستانێ ڤه هاتن ئاشکەرە کرن. راستیێن دیرۆکی ده‌رکه‌تن هۆلێ. لێ دیسا ژی ده‌وله‌تێ و هه‌ڤالبه‌ندێن وان دەست ژ ڤێ ته‌ئۆری و ئیدیۆلۆژیا خوه یا فه‌رمی به‌ر نه‌دا.
من ژی ئه‌ڤ ته‌ئۆریێن ده‌وله‌تا که‌مالیست یا کۆلۆنیالیست د گه‌له‌ک به‌رنامه‌یێن ته‌له‌ڤزیۆنێن ترکان دا ره‌خنه کر، ده‌ره‌وین ده‌رخستن.
ئبراهیم گوچلو
دیاربه‌کیر، ۱۸. ۱۱. ۲۰۲۳
