پارتییه‌ک ب ناڤێ جه‌هه‌فه ڕۆژا ۹ئێ ئیلوونا ۱۹۲۳ ل کۆمارا ترکیه‌یا نوو هاتیه ئاڤاکرن. لێ ده‌مه‌ک شووندا ناڤێ وێ کرنه جه‌هه‌په (پارتیا کۆمارا گه‌ل).هیمدارێن وێ پارتیێ مسته‌فا که‌مالێ ماکه‌دۆنی و چه‌ند هه‌ڤالێن وی یێن ژ سه‌لانیکێ بوونه.
ده‌ما مسته‌فا که‌مال بوویه سه‌رۆکێ ده‌وله‌تێ ژی، وێ ڕۆژ نه‌هشتیه کو پارله‌مانێن دژبه‌ر وه‌رن ده‌نگدانێ.
ژ ۱۹۲٥ هه‌تانی ۱۹۳۸، مسته‌فا که‌مال و ئیسمه‌ت پاشایێ ئه‌رمه‌نی، باکوورێ کوردستانێ وێران کرنه و که‌ڤر ل سه‌ر که‌ڤر نه‌هشتنه.
پشتی ۱۹۳۸ئان ژی، مسته‌فا که‌مال ۸ دادگه‌هێن ئیستقلالێ یێن گه‌رۆک ژ جه‌ندرمه‌یێن سواری ئاڤا کرنه و ل هه‌موو هه‌رێمێن کوردستانێ گه‌ریانه، کورده‌کی خویانی ل کورێ هه‌بوویا، ب ”دۆستانی” ژ گوند ده‌ردخستنه و کوشتن.
مسته‌فا که‌مال فه‌رمان دابوو وان ۸ ”دادگه‌ه”ئان کو هه‌ر ۱٥ ڕۆژ جاره‌کێ لیسته‌یا که‌سێن کو هاتنه کوشتن، بۆ وی بشینن. وه‌کی دن چو به‌لگه و ئیفاده ل هۆلێ نه‌هشتنه.
مسته‌فا که‌مالێ کو خوه کر ئاتاتورک، ب قانوونه‌کا تایبه‌ت ده‌ستوور دابوو کارمه‌ندێن ده‌وله‌تێ کو ئه‌و ل هه‌رێمێن کوردنشین چ بکن، سه‌زا بۆ وان نینه.
پشتی سالا ۱۹٥۰ئێ چه‌ندی کو ئه‌و پارتی (جه‌هه‌په) ژ ده‌ستهه‌لاتیێ داکه‌تیه ژی، لێ سیسته‌ما کو وێ دانیبوو، ئه‌وقاس حکوومت هاتنه و چوونه ژی، که‌سی نکاربوو وێ سیسته‌مێ سست بکه. ها وسا ئه‌و سیسته‌م هه‌تانی سالا ۲۰۱۰ئان دۆماندیه.
لێ پشترا هێدی ب هێدی ئه‌و سیسته‌م سست بوویه، ده‌رفه‌ت چێبوونه کو خه‌لکێ ترکیێ خاسما ژی کورد کاربن ب زمانێ خوه بپه‌یڤن و کاربن خوه‌دیتی ل دیانه‌تا خوه ژی بکن.
د ڤان سالێن داوین دا ده‌رکه‌تیه هۆلێ کوپارتییا به‌عس پارتیا کو ل ئیراق (۱۹٥۱) و ل سوورییێ (۱۹٦۳) ئاڤابوونه، د بن سه‌روه‌ریا جه‌هه‌په یا ترکیێ دا ل ژیانا خوه دۆماندنه. هه‌روه‌ها وان هه‌ردو پارتییان، هۆڤیتیا کو ل کوردان کرنه ژی، عه‌ینی کۆپیا جه‌هه‌په یا ترکی بوویه کو ل کوردێن باکوور کریه. وه‌ک میناک: گوندێن کوردان ڤالا کرنه و شه‌وتاندنه، د وارێ ئابۆری دا کوردان لاواز کرنه، سێپیێن خه‌نقاندنێ هه‌رتم لدار بوونه، که‌چ و ژنێن کوردان ژ خوه ڕا وه‌ک جاریه برنه، گه‌له‌ک زه‌لامێن کورد برنه ژ خوه ڕا وه‌ک کۆله بکار ئانینه و گه‌له‌ک هه‌رێمێن کوردنشین ژ بۆ مرۆڤان قه‌ده‌خه کرنه و هتد.
نموونه‌یه‌کا ئا‌شکه‌ره ب گۆتنا ئه‌لدۆلف هیتله‌ر ژی وه‌حشه‌ت و هۆڤیتیا جه‌هه‌په یا ترکی دیار بوویه:
ده‌ما کۆمکوژی ل جهوویان کرنه، گۆتیه سه‌رله‌شکه‌رێن خوه: ”چه‌وا ترکان ئه‌رمه‌ن و سوریان و کوردێن ئێزیدی کوشتنه، هوون ژی وسا جهوویان بکوژن.”
ژ ڤان ڕه‌وشان دیار دبه کو پارتییا به‌عس ل ئیرانێ ژی هه‌بوو، لێ زێده ئا‌شکه‌ره نه‌بوویه.
ئیرۆ ژمارا خه‌لکێن کو ل ترکیێ دژین ل دۆرا ۸٥ ملیۆنی یه. تێ گۆتن کو ل ترکیێ ۳ ملیۆن ترک (ته‌ره‌که‌مه و تورکمان) هه‌نه. ژ بلی نه‌ته‌وه‌یێ کورد، لاز، چه‌رکه‌ز، ئابازا و پۆنتوسان، ئێن دن هه‌موو سەختەنە و ب ناڤێ ”ئیسلام”ئێ پشتی هلوه‌شاندنا ئیمپه‌ره‌تۆریا ئۆسمانی هاتنه ل ئاناتۆلیایێ ب جهبوونه.
ب گۆتنه‌ک کورت کو بێته گۆتن ئه‌ڤ ئه‌ڤه: مامۆستایێ به‌عسا ئیراق و یا سووریێ، جهپ یا ترکیێ یه.
هه‌که لێکۆلینه‌کا به‌رفره ل سه‌ر جه‌هه‌په یا ترکی چێببه، دێ هه‌موو ده‌کوودۆلابێن هۆڤانه کو ل کوردان و ل خه‌لکێن دن ئێن ل ترکیێ کرنه، زه‌لال ببن.
٨/ ٤/ ۲۰۲٥
ئه‌ژده‌ر بێوار
