واتەیا شەرمەزارکرنا پەیمانا لۆزانێ چیە
سه‌د سالێن په‌یمانا لۆزانێ ده‌رباس بوون. باشه په‌یمانا لۆزان ژ بۆ کوردا چ بوو؟ ئیرۆ کورد ده‌ما په‌یمانا لۆزانێ د سه‌دسالیێ وێ دا شه‌رمه‌زار دکن، کورد دۆزا چ دکن؟ ژ بۆ ئالیێن سیاسی شه‌رمه‌زارکرنا په‌یمانا لۆزانێ پێدڤیە ئارمانجه‌ک زه‌لال هه‌به، ئەو ئارماج ژی کو په‌یمانا لۆزانێ د سه‌دسالیا وێ دا وێ په‌یمانێ ب ته‌مامی ژ هۆلێ راکه ده‌وله‌تبوونا کوردایه. کێماسی قۆناغا کو ئه‌م وه‌ک ته‌ڤگه‌را کورد تێرا ده‌رباس دبن، پاراستنا رامانا ده‌وله‌تبوونا کوردایه. وه‌ک دن چو واته‌یا شه‌رمه‌زارکرنا سه‌دسالیا په‌یمانا لۆزانێ نینە و ته‌نێ دبه مەهرەجانەک سیاسی و ده‌مکی.
به‌ری مرۆڤ به‌حسا په‌یمانا لۆزانێ بکه، پێدڤیە مرۆڤ په‌یمانا سیڤەرێ باش تێبگەهە. وه‌ک تێ زانن؛ د شه‌رێ جیهانێ یێ یه‌که‌مین دا ئیمپاراتۆریا ئۆسمانی ژی وندا کر. ب ونداکرنا ئۆسمانیا ژ بۆ گوهه‌رتنا ستاتوویا کوردستانێ ژی بۆ وه‌ک ده‌ستپێکه‌ک. هنده‌ک گوهه‌رتنێن ئه‌رێنی ژ بۆ کوردا د رۆژه‌ڤێ دا دهاتن گۆتوبێژ کرن. ده‌وله‌تێن د شه‌رێ جیهانێ یێ یه‌که‌مین دا هه‌ڤپه‌یمان بوون دخوه‌ستن ئیمپاراتۆریا ئۆسمانی پارچه بکن و د ڤێ ده‌ربارێ دا هنده‌ک گاڤ ئاڤێتن. ئیمپاراتۆریا ئۆسمانی مه‌جبوور بوو په‌یمانا سیڤەرێ ئیمزا کر. په‌یمانا سیڤەرێ د ۱۰ ته‌باخا سالا ۱۹۲۰ێ ل باژارێه‌کی کو ۳ کلۆمه‌تره‌ییان نێزکێ پایته‌ختێ فرانسا، پاریسێ، ل سیڤەرێ (سێڤره‌س) ژ ئالیێ ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمان و ئیمپاراتۆریا ئۆسمانی ڤه هاته یمزه‌کرن.
په‌یمانا سیڤەرێ هێڤیه‌ک ژ کوردا را ژ بۆ ده‌وله‌تبوونێ په‌یدا بوو. د په‌یمانێ دا کوردستان وه‌ک هه‌رێما کوردستانێ هاته بناڤکرن. مادده‌یا ٦۲-٦٤ یێن په‌یمانێ دا به‌حسا ستاتوویا کوردستانێ هاتیه کرن و ئه‌ڤ یه‌ک ژی رێ ل ده‌وله‌تبوونا کوردا ڤه‌دکرا.
په‌یمانا سیڤەرێ دا هه‌رێما کوردستان (مادده‌یا ٦۲-٦٤) : دێ ل رۆژهلاتێ فراتێ ژ ولایه‌تێن کوردان ژ ئالیێ نوونەرێن فرانسا، بریتانیا وئیتالیایێ ڤه ئیداره‌یه‌ک خوه‌سه‌ر بێ ئاڤاکرن. ئه‌گه‌ر کورد بخوازن، پشتی ساله‌کێ دکارن سه‌ری ل نه‌ته‌وه‌یێن یه‌کبوویێ بدن و داخوازا ده‌وله‌ته‌ک سه‌ربخوه بکن.
نژادپه‌ره‌ستێن ترک وه‌ک، ئیتحات ته‌راکی، که‌تن د ناڤا مه‌ترسیه‌ک مه‌زن دا. ژ بۆ ڤێ په‌یمانێ ژ هۆلێ راکن ده‌ست ب کار و خه‌باتێ کرن.
ل سویسرا، باژارێ لۆزانێ، کۆنفه‌رانسه‌ک ب ناڤێ ئاشتیێ جڤیا. ڤێ جارێ ئیمپاراتۆریا ئۆسمانی تێکچوویه و مستافا که‌مال و هه‌ڤالێن خوه پەرله‌مه‌نتۆیه‌ک ئاڤاکرنه و پایته‌خت کرنه ئه‌نقه‌ره و ب ناڤێ جومهوریه‌تا ترکیێ ته‌ڤدگه‌رن. ترکا هه‌ولددا کو مادده‌یێن په‌یمانا سیڤەرێ ژ هۆلێ راکن .
بێ گومان د ڤێ قۆناخێ دا، تایبه‌تی پێوه‌ندیێن شێخ مه‌حمود، بریتانیا و ترکیێ، گه‌ره‌ک باش بێ زانین و شاشیێن کو هاتین کرن بێ تێ گهاندن. پرسا کو، بریتانیا ژ بۆ چ ل سیڤەرێ پشتگریا ستاتوویا کوردستانێ کرن و د لۆزانێ دا ژ بنی به‌حسا کوردا نه‌کرن. گه‌ره‌ک ئه‌ڤ یه‌ک ببه بابه‌ته‌ک تایبه‌ت یێ لێکۆلین و نرخاندنان.
کورتاهی د لۆزانێ دا کورد نەبوون. پشتی تێکچوونا ئۆسمانیا ڤێجارێ کورد د ناڤا ئیراق،ترکیه و سوریێ دا پارچه‌بوون. به‌شه‌ک د بن ده‌ستهلاتا ئیرانێ دا بوو. هێڤیا ده‌وله‌تبوونا کوردا ل لۆزانێ تێکچوو. پشتی لۆزانێ سه‌رهلدانێن کوردا هه‌موو ب هۆڤیتی هاتن تێکبرن. د دیرۆکێ دا پێڤاژۆیه‌ک نوو ژ بو کوردا و ره‌وشا هه‌رێمێ ده‌ستپێکر.
یه‌ک تشت هه‌یه کو بکاربه په‌یمانا لۆزانێ تێکببه، ئه‌و ژی ب ئاوایه‌کی کورد ب ناڤێ کوردستانێ ببن خوه‌دی ستاتوویه‌کی فه‌رمی د هه‌رێمێ دا. راگەهاندنا جومهوریه‌تا مەهاباد یا کوردستانێ هه‌ولدانا شکێناندنا لۆزانێ بوو. ۱۱ ئادارا ۱۹۷۰ێ ل هه‌ڤهاتنا دگه‌ل حکومه‌تا ئیراقێ و راگەهاندنا ئۆتۆنۆمیێ شکێناندنا لۆزانێ بوو. د قۆناخا کو ئه‌م تێره ده‌رباس دبن، هه‌یینا هه‌رێما کوردستانێ ل باشوورێ کوردستانێ ب ئاوایه‌کی تێکبرنا په‌یمانا لۆزانێ یه. ره‌فه‌راندوما ل باشوورێ کوردستانێ پێکهاتی ب ته‌مامی هه‌ولدانه‌که تێکبرنا په‌یمانا لۆزانێ بوو.
ل ڤێ ده‌رێ پرس ئه‌وه کو، کوردێن ده‌وله‌تخواز دکارن ب گەهاندنا ستاتوویێن کوردستانی لۆزانێ د سه‌دسالیا وێ دا ب ته‌مامی بناخ بکن. که‌سێن ده‌وله‌تبوونا کوردا ناخوازن و ڤه‌کری ل دژی ده‌وله‌تبوونا کوردا سیاسه‌تا دافرینن و ڤه‌کری ئاڤاکرنا ده‌وله‌ته‌ک کوردستانی ره‌د دکن، د ئه‌سلێ خوه دا ب ئاوایه‌کی لۆزانێ دپارێزن.
ل باشوورێ کوردستانێ هه‌یینا ستاتوویا ب ناڤێ کوردستانێ ده‌سته‌فتیه‌ک ئا هه‌ری به‌ربچاڤ ئا کوردانه. ڤێ ستاتوویێ لۆزان تێکبر. ئه‌و رۆژا کو سه‌رخوه‌بوونا کوردستانێ بێ راگەهاندن ژ بۆ کوردا ب ته‌مامی بناخکرنا په‌یمانا لۆزانێ یه.
٢٠٢٣/٧/٢٤
دارا بیلەک
