کورد و پەیماننامێن ئوسمانی و سەفەوی

نەوزاد بەرواری

شەڕێ  چاڵدێران سالا 1514 د ناڤ بەرا ئیمپراتوریا ئوسمانی و ئیمپراتوریا سەفەوی دا  دەست پێ كر. ئارمانج ژ شەری پاوانخوازیا ڤان دو ئمپراتوریان بوو، تایبەت ئۆسمانیان. پشیت دەستھەلاتا ئیمپراتۆریا ئوسمانی كەفتیە دەستێ سولتان سەلیم،  ناکوکی  د ناڤبەرا سەفەوی و ئۆسمانیان دا زێدەتر دبن. سولتان سەلیم رادبە کودەتایەکێ ل سەر هەردو برایێن ژ خوە مەزنتر دکە و هەردوکان دکوژە و باڤێ خوە ژی دگرە و دخوازە کۆچبەر و دوور بکە،  لێ د رێ دا بابێ وی نەخوەش دكەڤە  و دمرە و ئێدی ئەوژی تاجێ سولتانیێ ل سەر سەرێ خوە دادنە.  

سولتان سەلیم گەلەك زیرەک و ب شیان بوو، لێ د ھەمان دەم دا گەلەك یێ  زالم ژی بوو، سولتان سەلیم ب ڤێ ئێکی بەرنیاس بوو کو چ جارا نهێنێن خوە بۆ کەسێ ئاشکرا نەدکر هەتا ڕۆژا وێ دهات. ل گۆر  دابونەریەتێن سولتانێن ئۆسمانی، پشتی کو سولتان دمرە کورێ مەزن  جهێ باڤێ خوە دگرە، بەس سولتان سەلیم بەری باڤێ وی بمرە ڕابوو هەردو براێن ژ خوە مەزنتر کوشتن داكو  ئەو ب خوە ببە سولتان. پشتی کوشتنا هەردو برا و مرنا باڤێ سولتان سەلیم، کور مامێ سولتان سەلیم ب ناڤێ بایەزید  ئیدعایا سولتانیێ دکە، بەس سولتان سەلیم گەلەك ب دژواری ل هەمبەر وی ڕادوەستە و وەلێ دکە كو نەچار ببە ژ ستەنبولێ دوور بکەڤە و بەرێ خوە بدە حەلەب و د وێرێ را بڕەڤە  بچیە ئیرانێ و داخازا پەنابەریێ ژ ئیرانێ بکە.  شاھ ئسماعیلێ سەفەوی وی قەبول دکە وەک پەنابەر.  بەس هەر زوو سولتان سەلیم نامەیەکێ بو شاھ ئسماعیلی ڤڕێ دکە  و داخوازێ ژێ دکە کو بایەزیدێ پسمامێ وی بزڤریتەڤە دەولەتا ئۆسمانی دا وەکی شاھزادەک خزمەت ژێ را بێتەکرن باشترە  ژ غەریبیێ. شاھ  ئسماعیل بەرسڤا سولتان سەلیمی ددە بەس ئامادە نەبوو پسمامێ وی تەسلیم بکە. سولتان سەلیم نامەیا دوێ ڤڕێ دكە و پیچەکێ ب گەف  داخوازا ڤەگەراندنا کورمامێ خوە کر دیسان بێ مفا بوو و شاھ ئسماعیل بەرسڤا رەد ددە.  سولتان سالیم گەلەک ھێرس دبە و، وەکی تولە ڤەکرنێ،  ڕادبە خەلکەکێ زێدە ژ  مەزهەبێ شیعە ل ترکیێ دکوژە، ئەگەرێ وێ ژی ئەو بوو كو ئیرانی و شاھ ئسماعیل شیعە بوون. سولتان سەلیم گەلەك ھەول ددە کو هزرو هەستێن سونە مەزهەبێن ئیرانی بو خوە و ئمپراتوریا ئۆسمانیا راكێشە. ل ڤێرێ مەزهەبێ  پرانیا کوردان سونی بوو لەوما ئۆسمانیان گەلەک هەول دان  کو کورد پشتا ئۆسمانیان بگرن.

سۆلتان سەلیم ببێ دەنگی پلانا هێرشکرنا سەر ئیرانێ دانا، هێرشا خوە ژ   کوردستانێ و دەڤەرا دیاربەکر دەست پێ کر،  فارس نەشیان بەرگریێ بکەن و شکەستن  و ئۆسمانی چونە پێش ….

 وەکی خویا بوو شاھ ئسماعیل بەرھەڤیا وی شەڕی نەکربوو و بخافلەتیڤە ئۆسمانیان هێرش كر.  وی چاخێ ئۆسمانیا هێرش كری، شاھ ئسماعیل ب گەرهانەکێ ل کوردستانێ بوو و ل باژێرێ بانە خەبەر دایێ کو ئۆسمانیان هێرشا کری. شاھ ئسماعیل بلەزوبەز خوە دگەهینیتە  تەبرێزێ کو وی چاخی پایتەختێ ئیرانێ بوو.

ل گۆر ژێدەرێن ئیرانی،  شاھ ئسماعیل  لە شکرەکێ 27000 كەسی ئامادەدکە و   پێشیا هێرشا ئۆسمانیان دگرە و ل دەشتا چاڵدێران ئەڤ دوو لەشکرە دگەهنە ئێک و شەڕەکێ مەزن د ناڤبەرا وان دا دقەومە . دیروک نڤێسێن فارس و ترک هەر ئێک ب ئاوایەكی نڤێسیە بەس ئەوا خویایە و راستیە 150000کەس ژهەردو لایا و ژ خەکێ دەڤەرێ هاتە کوشتن و د ڤی شەری دا شاھ ئسماعیل شکەست و تەبرێز پایتەختێ ئیرانێ کەتە دەستێ ئۆسمانیان و هاتە تالان کرن، بەس پشتی مەهەکێ ئۆسمانی پاشڤەچون و تەبرێز بەردا.

پشتی شاھ ئسماعیل، کورێ وی تهام ساب دەسهەلاتێ دگریتە دەست، باڵوێزێ ئنگلیزی ئەنتون جین کینسون کو شاندیێ ئلیزابێیا ئێکێ یا مەلیکا ئنگلیز بوو دنڤیسە كو د دەورێ تهام ساب کورێ شاھ ئسماعیل دا   ئۆسمانیان شەش جارا هێرش کرە سەر ئیرانێ ئەو ژی دسالێن 1533، 1534، 1535، 1548، 1553 و 1554 دو جاران هەتا تەبرێزێ  هاتن و زڤرینەڤە. پشتی هەر شەڕەکی ژی پەیماننامەیەک د ناڤبەرا ھەر دو ئیمپراتوریان دا ھاتیە ئیمزا كرن و دوماهی ب شەڕی ئینایە.

گرنگترین پەیماننامە دناڤبەرا وان دا پەیمانا ما ئەرزڕومە و پەیمانناما زهاو سالا 1639 کو  د وان پەیماننامان دا ترک ئامادە بوون  سنورێن کوردستان و ئازربایجانێ بو ئیرانێ بەر دە  د هەمبەر دا ئیران دەست ژ دەڤەرێن شارەزور و سلێمانی و حەریرێ  بەردە.

د پەیمانناما ئەرزڕوم دا چەند تەوەرەکێن دی د خێرا ئۆسمانیان دا هاتنە زێدەکرن، بەس وێ پەیماننامێ چارەسەریا کێشێن سنوری  د ناڤ بەرا ئۆسمانی و سەفەویان دا نەکر, لەوما، دبن گڤاستنێن بریتانیا و ڕوسیایێ دا پەیمانناما دوێ یا ئەرزڕومێ  د 1847 ێ دا ئیمزا كر.

هەکە ئەم ب ھووری بەرێ خوە بدەینە بابەتی، خویا دبە کو ئاریشا هەرا مەزن د ناڤ بەرا سەفوی و ئۆسمانیان دا سنورێن ئاڤی و پەژایی و هەتا  وی چاخی ژی پرسگرێكا کورد  ژی بویە، بەس وەک مەزهەب و دین د ناڤبەرا شیعە و سونە بەرێ خو ددایێ. تشتێ بالکێش ئەوە بویە كو چو جارا کوردا ب کرداری دان ب ڤان  سنوران  نەدایە و تم و تم هاتنوچون دناڤ بەرا کوردێن بن دەستێ ئۆسمانیان و  سەفەویان دا هەبویە.

دپەیمانناما دووێ یا ئەرزڕومێ دا ئیران سوزدارى (موتعهد) دبیت کو دەڤەرا ڕوژهەلاتێ زهاو و ولایەتا بابان، سلێمانیێ ب ئاوایەکێ فەرمی بدە ئۆسمانیان و  د هەمبەر دا ئۆسمانی باژێرێ  خورەمشهر، ئابادان و ئاخا  رەخێ چەپێ شەتلعرب ب ئیرانێ بدە،  هەر وەسا بەلەمێن ئیرانێ دشێن ب ئازادی ل وان خالێن ڕووبار دگەهنە دەریایێ هەتا سەری جهێ سنور دگەهنە ئێک هاتوچونێ بکەن. 

2021.03.07