سەرەدانا جۆ بایدن بۆ سعودیێ و  ڤەگەرەندنا هەژموونا ئەمریکایێ 

سەرەدانا جۆ بایدنی بۆ سعودیێ دێ بیتە ئەگەرا ڤەگەرەندنا هەژموونا ئەمریکا ل رۆژهەڵاتا ناڤین

محمەد چەلکی

  شەرێ روسیا و ئوکراینایێ هەموو تەرازیێن ستراتیجی و پەیوەندیێن ناڤدەولەتی گوهارتن، ب رەنگەک وەسان کەشێ پەیوەندیێن ناڤدەولەتی بەر ب ئارەستەیێن دووبارەبوونا بەرخوردێ شەرێ جیهانی یێ دوویەمین (١٩٣٩-١٩٤٥) دبەت. کا چەوان بەری شەرێ دووەمین یێ جیهانی بداوی بهێت، سەرکردێن زلهێزێن وی دەمی یێن ئەمریکا، بریتانیا و سۆڤیەتێ (روزفلت، چەرچل و ستالین) ل باژێرکێ یالتا (٤-١٠/-٢-١٩٤٥) یا سۆڤیەتی کو دکەڤیتە سەر لێڤا دەریا رەش کۆمبوون و بۆ دانانا نەخشێ پشتی بداویبوونا شەری (١٩٣٩-١٩٤٥) ب تایبەت بۆ دامەزراندنا شەنگەستێن ئاشتییەکا هەردەمی ل مابەینا وان زلهێزان، هەلبەت دڤێت ژبیر نەکەین ژی بۆ پارڤەکرنا  هەژموونا خوە ل جیهانێ تەڤ بوو.

   بداویهاتنا سۆڤیەتێ (١٩١٧-١٩٩١) ئالیسەنگی د پەیوەندیێن جیهانێ دا پەیداکر و ئەمریکا و رۆژئاڤا تاکە هێز ل سەر دەپێ شانۆیا جیهانێ مان. ئەڤ ئالیسەنگیا کەفتیە پەیوەندیێن جیهانێ ئەمریکایێ خوەست کو ب رێکا دروستکرنا زلهێزێن هەرێمی وێ ڤالەهیێ تژی بکەت.

ل رۆژهەڵاتا ناڤین تورکیا و ئیران دەستبەردایی کرن، بەرخوردێ ڤێ سیاسەتا شاشا ئەمریکا و رۆژئاڤا دەڤەر بەر کەشەکێ شەرانگێزی و تائیفی و یا ژ هەموویێ بالکێشتر ڤەژاندنا ناکۆکیێن تائیفی کو بەرهەم بوویە تەرۆر و وەک پەژیکەکێ ب سەروچاڤێن ئەمریکا و رۆژئاڤاڤە پەقین رویدانێن ١١ سپتێمبەرێ، مێترویێن لەندن، مەدرید و پاریس و لیستە درێژە، نموونێن زیندینە.

    زلهێزێن هەرێمی زیانەک مەزن گەهاندیە بەرژەوەندیێن ئەمریکا و رۆژئاڤا و ئاساییشا ناڤدەولەتی، کێشا سوریێ، پەنابەر، داعش، پرسا ئەتۆما ئیرانێ و تەرۆرا باسکێ ئیسلاما سیاسی تەڤ بوونە بادەکێن هەستیار و زلهێزێن هەرێمی کو تورکیا و ئیران پێ دلەیزن، هەتا ئەڤرۆ ژی تورکیا و ئیران بڤێ ڤالەهیا ئەمریکا و رۆژئاڤا دروستکری دلەیزن.

    باندۆرا شەرێ روسیاو ئوکراینایێ ل جیهانێ گەلەکن و ژ وانا ڤەگەراندنا هەژموونا ئەمریکایێ یە ل سەر ئێکەتیا ئەورۆپی، بەری شەرێ روسیاو ئوکراینایێ ئێکەتیا ئەورۆپی بزاڤ دکر ل بن هەژموونا ئەمریکا و ناتۆیێ بدەرکەڤیت. هزرەک وەسان ل ناڤ چەپێ ئەرورۆپی و نەتەوەیی بەڵاڤ ببوو کو ئێدی ئێکەتیێ پێدڤی ب ناتۆیێ نەمایە، ئەڤە ڤەکری ل ئەلمانیا و فرەنسا دهاتە گەنگەشەکرن. خالا دن ژی ئێکەتیا ئەورۆپی ب هەزاران رێکا پەیوەندی ل گەل روسیا گرێدان و سەرمایێ ئەورۆپی و روسی ب ئازادانە کارێ خوەدکر (پرسا غازێ باشترین نموونەیە). خالا هەری نەخوەش ل دلێ ئەمریکا نەدهات پرسا بهایێ یورۆی بوو کو ژ دولاری بهێزتر بوو. هلکرنا گولۆپا کەسک ژ لایێ ئەمریکایێ ڤە بۆ روسیا ژ بەر وان ئەگەرێن مە ل ژوور دیارکرین، بوو. هەلبەت ئەڤە بەری سالەکێ ئەمریکا و روسیا ل جنێف ل ١٦ خزیرانا ٢٠٢١ نەخشێ شەرێ روسیا و ئوکراینایێ کێشا بوو هەروەکو رێکەفتنا یالتا ل ١٩٤٥ سنوورێن هەژموونا هەر ئێک ژ سوڤیەتێ (روسیا نوکە) و ئەمریکایێ و هەپکێ ئەمریکا بریتانیا ل جیهانێ دیارکرن.

     ئەگەر ل سەمتا شەرێ روسیا و ئوکراینایێ مێزە بکەین، ئەمریکا هەموو ئارمانجێن خوە یێن پێکئیناین، جارەک دن ئێکەتیا ئەورۆپی ب دلێ خوە ڤەگەریا بن هەژموونا ئەمریکایێ و بهێزکرنا ناتۆ و بەرفرهەکرنا وێ دەستپێکر. یا ژ هەموویێ گرنگتر بۆ ئەمریکایێ بهایێ دولاری یە بەرامبەری یورۆی و یورۆی بهایێ خوە ژ دەستدا و ئێدی ناڤەگەریت بۆ بەری هەیڤەکێ ژی.

    سەرەدانا جۆ بایدن بۆ رۆژهەلاتا ناڤین ب تایبەت بۆ ئیسرائیل و سعودیێ (١٣-١٧ خزیرانێ) دچیتە د خانا هەمان مەرەما هلئێخستنا شەرێ روسیا و ئوکراینایێ دا، ب هەمان لۆژیک، لۆژیکا ڤەگەراندنا هەژموونا ئەمریکایێ یە ل رۆژهەلاتا ناڤین. ل سەردەمێ باراک ئوبامای، ئەمریکایێ هەتا رادەکی باش پشتا خوە دابوو رۆژهەلاتا ناڤین و رۆلێ تورکیا و ئیرانێ ل سەر هەژمەتا دەولەتێن عەرەبی ب تایبەت یێن کەنداڤا عەربی بلندکر.

    گەلەک نڤیسەر و ڤەکۆلەرێن سیاسی ل جیهانا عەرەبی ئەڤێ پشتدانا ئەمریکایێ دڤەگەرینن بۆ بەرخوردێ ژ هێرشێن باسکێ ئیسلاما سیاسی بۆ سەر بورجێن نیویورکێ (١١-٩-٢٠٠١). دڤێت ژبیر نەکەین کو ١٥ کەس ژ وانا هەلگرێن رەگەزناما سعودی بوون، هەروەسا باسکێ ئیسلاما سیاسی ل بن هەژموونا سعودیێ دهاتنە هەژمارتن (ئیخوان ئەلموسلمین و هەمی هێزێن ئیسلامی یێن ژ پاخلا ئیخوانا دەرکەفتین، سعودیا هەر دامەزراندنا ئیخوانا (١٩٢٨) پشتەڤانا ئێکێ بوو.)، لەوا دبینین پشتی رویدانا ١١-٩-٢٠٠١ ئەمریکا و رۆژئاڤا ب ئێک ئاواز گڤاشتن ل سەر سعودیێ و تەڤایا دەولەتێن کەنداڤی زێدەکرن، هەتا گەهەشتیە پەروەردێ و وانێن ئایینی و رێدان ب هندەک مافێن دیمۆکراتی و ڤەبوون ل سەر نۆرمێن رۆژئاڤایی یێن حوکمداری و ژیانی و یێن ژنان کو ئەڤە بۆ خەلکێ سعودیێ گەلەکا نامۆ و گران بووون.

    هەلبەت ئەمریکا و رۆژئاڤا مەرەم ژ وێ پشتدانێ هەبوون و هێدی هێدی مەرەمێن وان دیاربوون کو ئەڤە بۆ ماوەیێ ٣٠ سالانە دەڤەر بەر ئالۆزی و شەرێن ناڤخوە و کریزا ئابووری بریە، زێدەباری ئابوورێ دەڤەرێ بەر ب هەرفتنێ و ژ نەچاری و بێ گوهدانا خوەستەکێن خەلکی ناکۆکیێن خوە دگەل ئیسرائیلێ بەر ئاستێ سفرکرنێ برن و هەتا گەهەشتیە ڕادێ پەیوەندیێن دیبلۆماسی.

    گەلەک کەس وەسا هزردکەن ئەڤ گەرا جۆ بایدنی بۆ سعودیێ دێ دەستپێکەک بیت بۆ ڤەگەراندنا پەیوەندیان بۆ سەردەمێ بەری ١١-٩-٢٠٠١ێ وەک هەمان کۆمبوونا مەلکێ سعودیێ عەبدلعەزیز دگەل سەرۆکێ ئەمریکا رۆزفلتی ل پاپۆڕا جەنگێ کوینسی ١٤-٢-١٩٤٥ کو بوویە ئەگەر بۆ دامەزراندنا پەیوەندیان و سعودیا وەک کۆلۆنیالەکا پەترۆلی بۆ ئەمریکا مسوگەر کر. دبت ئەو کەس دمافدار بان ئەگەر جۆ بایدن ئێکسەر هاتبایە سعودیێ، لێ وی وەنەکر ژ ئیسرائیلێ دەستپێکر و هەر ژ ئیسرائیلێ گەهەشتە سعودیێ (جددە).

    ئاڕسەتەیێ تەڤ وان کۆمبوونان ل گۆڕەی خواستەکا ئەمریکایێ بوو، ژ نەخشەرێیێ ئەمریکایێ بۆ کێشای دەرنەکەفت ئەو ژی خوە دڤان خالان دا دبینیت:

١- سەپاندنا لۆژیکێ ئیسرائیل نەدوژمنە بەلکو ئیرانە، هەروەسا ڤەکرنا عەسمانێ سعودیێ بۆ بالەفرێن ئیسرائیلی.

٢- پەیوەندیێن ئابووری د گەل چینێ بهێنە سنووردارکرن.

٣- زێدەکرنا هناردەکرنا پەترۆلێ و پێگیریێ ب نەخشێ (ئوپێک-پلەس) بۆ دەرهێنان و هناردەکرنێ کو روسیا ئەندامە تێدا نەکەت. پرکرنا وێ ڤالەهیا پەترۆل و غازا روسی د بازارێ جیهانێ دا ب تایبەت یا ئەورۆپی دا کری.

٤- ئاساییکرنا پەیوەندیان دگەل عێراقێ و دوورکرنا وێ ژ هەژموونا ئیرانێ.

٥- قۆتکرن و هشککرنا هەموو کانی و سەرەکانیێن هزرا توندڕەوا ئیسلاما سیاسی و چاڤدێریکرنا هەر بزاڤەکا ئیسلاما توندڕەو و پێکگوهۆڕینا پێزانیان (زانشان)* ل سەر لڤینێن وان.

٦- سەپاندنا دیدا ئەمریکایێ بۆ تەرۆرێ و شەرێ تەرۆرێ و پشکدارکرنا سعودیێ و تەڤایا دەولەتێن کەنداڤی و زێدەباری عێراق، ئوردن و مسرێ د هەوا شەرێ تەرۆر و مەزاختیێن ل ڤی شەری دهێنەکرن دا.

٧- بێلایەنی د شەرێ روسیاو ئوکراینایێ دا هەروەسا قەتیسکرنا پەیوەندیێن ئابووری دگەل چینێ و سنووردارکرنا ڤەکرنا بازارێن دەڤەرێ بۆ کالایێن چینی.

هەر ژ بۆ دلێ سعودیێ چەند خالەکێن دن لێ زێدەکرنە وەک تێگەهێ دوو دەولەتان ل فلسەتینێ کو ئەمریکا پشتەڤانیێ ل ڤی دیدێ بکەت، بزاڤا کرۆپەکرنا رۆلێ ئیرانێ ل دەڤەرێ و راوەستاندنا هەژموونا وێ و رێگرتن ل ئەتۆمبوونا ئیرانێ، لێ خالا هەری گرنگ بۆ سعودیێ دانپێنانا ئەمریکایێ یە ب رۆلێ میر محمەدێ کورێ مەلک سەلمانی وەک شوینگرێ بابێ خوە.

    د سەمتێ وان کۆمبوونێن ئەمریکایێ دگەل سعودیێ و هەڤپەیمانێن وێ یێن عەرەبی (دەولەتێن کەنداڤی، عێراق، ئوردن، مسر) دا کرین دیار دبیت کو ئەمریکا ب هەمان تدارەکا بەری ١١-٩-٢٠٠١ ناڤەگەریتە دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین بەلکو ئەو رۆل و تدارەک دایە ئیسرائیلێ وەک سنگرەک د بەرسینگگرتنا هەژموونا ئیران و تورکیایی دا، لێ وەک چاڤدێر دێ ژ دوورڤە ب هووربینی ل لڤینێن ڤان دەولەتان کەت و هەردەما سەرپێچیەک ژێ پەیدابوو، دێ هێنە چغاندن دا دەڤەر هەر بمینیت چێلا شیردەرا کودێ ئەمریکا.

**** زانش: پێزانێن … پەیڤەکە دکتۆر فازل عمر بۆ پێزانینێ بکار دئینیت، من ژی بکار ئینا دا ئەڤ پەیڤە جهێ خوە بگریت.

2022.07.20