کوردۆلۆژیێ زانایەکا مەزن وندا کر
یه‌ک ژ ستوونا کوردۆلۆژی یا سۆڤیه‌ت-رووسیا و جیهانێ یا سه‌دسالا ххı یێڤگێنییا ئیلیچنا ڤاسیلێڤا د ۱٥ سباتا ۲۰۲۳ دا د ۸۹ سالییا خوه دا خاتر ژ مه خوه‌ست.
یێڤگێنییا ئیلیچنا ڤاسیلێڤا د ١٩٣٥/١٢/٢٢ ل هه‌رێما باژارێ نۆڤگۆرادێ سۆله‌تسکییێ هاتییه سەر دنیایێ. رۆژهلاتناس، وه‌رگه‌ر و کوردۆلۆژا ناڤدار ئا رووسیا و جیهانێ ته‌ڤایا ژیانا خوه یا زانستی خستە د خزمەتا تاریخا کورد و کوردستانێ یا سەسالا ناڤین و سه‌رده‌ما نوو دا.
مالباتا وێ د سالا ۱۹٤٤ دا تێن ل لینینگرادێ ئاکنجی دبن خاتوون یێڤگێنییا ئیلیچنا ڤاسیلێڤا د سالا ۱۹٥۳ دا ده‌رباسی فاکولتەیا رۆژهلاتناسییێ یا زانکۆیا ده‌وله‌تێ یا لینینگرادێ دبه، د سالا ۱۹٥۸ دا بەشێ دیرۆکا رۆژهلاتا نێزیک و ناڤین یا زانکۆیێ خلاس دکه و ل ئینستیتووتا رۆژهلاتناسی یا ئەکاده‌مییا سۆڤیه‌تێ د خه‌بته. د سالا ۱۹۷۷ تێزا خوه یا کاندیدات ل سه‌ر کرۆنیکا خوسره‌و ئیبنی محه‌مه‌د، تاریخی به‌نی ئه‌رده‌لان وه‌کی چاڤکانیه‌ک دیرۆکی و ئه‌تنۆگرافییا کوردێن ئه‌رده‌لان قرنێ XVIII -XIX د پارێزه، د سالا ۱۹۹۲ دا تێزا خوه‌یا دۆکتۆرایێ ل سه‌ر مۆنۆگرافییا “باشوورێ رۆژهلاتێ کوردستانێ د سه‌دسالا XVII – ده‌ستپێکا سه‌دسالا XIX ئان دا، دیرۆکا میرێ ئه‌رده‌لان و بابان” دپارێزه.
خاتوون ڤاسیلێڤا بێ وه‌ستان ل سه‌ر کوردان خه‌باتێن زانستی دکر
هنده‌ک ژ خه‌باتێن وێ یێن سه‌ر دیرۆک ، کولتوور و ژیانا جڤاکی یا کوردان ئه‌ڤن:
- باشوورێ رۆژهلاتێ کوردستانێ د سه‌دسالا خڤ – ده‌ستپێکا سه‌دسالا XVII دا. گۆتارێن ل سه‌ر دیرۆکا میرێن ئه‌رده‌لان و بابان. مۆسکۆڤا: نائوکا، ۱۹۹۱.
- شه‌ره‌فخانێ بدلیسی. سه‌رده‌م، ژییان و نه‌مری. پێته‌رسبورگ: نائوکا، ۲۰۰۳
- دابه‌شکرنا سیاسی یا کوردستانێ، ۱٥۱٤-۱۹۱٤: تراژه‌دیا کوردی. پێته‌رسبورگ: نه‌ستۆر-ستۆریا، ۲۰۱۷.
گۆتار: - میره‌کیێن فه‌ئۆدال ئێن کورد د سه‌دسالا ۱٦. ده. (ل سه‌ر بنگه‌ها ماته‌ریالێن “شه‌ره‌ف-نامه”) / ئابیده‌یێن نڤیسکی و پرسگرێکێن دیرۆکا چاندا گه‌لێن رۆژهلاتێ. جڤینا زانستی یا سالانه یا لۆ ئین. ل، ۱۹٦٥.
- به‌ندا ته‌کۆشینا شا عه‌باس ب عه‌شیرا کوردێن موکری را. جڤینا زانستی یا سالانه یا شاخا لێنینگرادێ یا ئاکاده‌میا زانستی یا یه‌کیتیا سۆڤیه‌تێ. م. ۱۹۷۰.
- ل سه‌ر مالباته‌ک عه‌سلزاده میرێن عه‌شیرا کوردا ئا دومبولی. جڤینا زانستی یا سالانه یا شاخا لێنینگرادێ یا ئاکاده‌میا زانستی یا یه‌کیتیا سۆڤیه‌تێ. م، ۱۹۷۲.
- ره‌وشا جڤاکی-ئابۆری یا میره‌کتیا ئه‌رده‌لان د نیڤێ پێشین ئێ قرنێ XIX. روونشتنا زانستی یا سالانه یا شاخا لێنینگرادێ یا ئاکاده‌میا زانستی یا یه‌کیتیا سۆڤیه‌تێ. م، ۱۹۷۷.
- ده‌ربارێ چیرۆکا ماه شه‌ره‌ف-خانوومێ کوردستانی – هه‌لبه‌ستڤان و دیرۆکناسێ کورد یێ نیڤێ سه‌دسالا XIX. جڤینا زانستی یا سالانه یا شاخا لێنینگرادێ یا ئاکاده‌میا زانستی یا یه‌کیتیا سۆڤیه‌تێ. م، ۱۹۸۱. به‌شا ئ (۱).
- ل سه‌ر تایبه‌تیێن عاده‌تێن کوردی / عاده‌ت د ناڤ گه‌لێن رۆژاڤایێ ئاسیایێ دا. م.، ۱۹۸۸. (هه‌ڤ-نڤیسکار ر.س. ره‌شید)
- یه‌که‌مین چاپێن فارسی، فره‌نسی و رووسی یا “شه‌ره‌فنامە” / مانوسکرپتا ئۆره‌نتالا. ڤۆل. ٥. نۆ ۱، ئادار ۱۹۹۹.
- عه‌شیرا کوردا د چاڤکانی و ئه‌ده‌بیاتێ دا // ئابیده‌یێن نڤیسکی یێن رۆژهلات. ۲(۳). ۲۰۰٥.
- دیرۆکنڤیسێن کورد ل سه‌ر عه‌شیرێن کوردان (ژ شه‌ره‌فخانێ بدلیسی – سه‌دسالا XVI هه‌تا میرزا عه‌لی ئه‌کبه‌ر کوردستانی – سه‌دسالا XIX) ئابیده‌یێن نڤیسکی یێن رۆژهلات. ۲(۱۳). ۲۰۱۰. وه‌رگه‌ر:
- شه‌ره‌فخان ئبن شه‌مسه‌ددین بدلیسی. شه‌ره‌فنامه / وه‌رگه‌ر، پێشگۆتن، تێبینی و پێڤه‌کێن . ت. ئ. م.، ۱۹٦۷.
- شه‌ره‌فخان ئبن شه‌مسه‌ددین بدلیسی. شه‌ره‌فنامه / وه‌رگه‌ر، پێشگۆتن، تێبینی و پێڤه‌کێن یێڤگێنییا ئیلیچنا ڤاسیلێڤا. ت. ئ. م.، ۱۹۷٦.
- خوسره‌و ئبن محه‌مه‌د به‌نی ئه‌رده‌لان. پێهه‌ڤییا ده‌مانه. (دیرۆکا میره‌کتیا به‌نی ئه‌رده‌لان) / فاکسیمیلا ده‌ستنڤیسێ، وه‌رگه‌راندنا ژ فارسی، پێشگۆتن و تێبنیێن یێڤگێنییا ئیلیچنا ڤاسیلێڤا. م.، ۱۹۸٤. ۲۱۹ ڕ.
- ماه شه‌ره‌ف خانووم کوردستانی. کرۆنیکا مالا ئه‌رده‌لان (تاریخ- ئاردالان) / وه‌رگه‌ر. ژ فارسی، ده‌ستپێک و نێزیک. یێڤگێنییا ئیلیچنا ڤاسیلێڤا. م.، ۱۹۹۰.
-باخچه‌یێ میره‌کتیا ناسر / عه‌لی ئه‌کبه‌ر دیرۆکنڤیسێ کوردستانی / وه‌رگه‌ر. ژ فارسی، پێشگۆتن، تێبینی. و مه‌رسووم. یێڤگێنییا ئیلیچنا ڤاسیلێڤا. پێته‌رسبورگ: نه‌ستۆر-ستۆریا، ۲۰۱۲.
خاتوون یێڤگێنییا ئیلیچنا ڤاسیلێڤا ژ سالێن ۱۹۸٤ دا ناس دکم مرۆڤه‌ک نه‌فس بچووک خه‌باتکار، ب مەعریفه‌ت، ب شه‌خسیه‌ت و دۆسته‌کا مه‌زن یا مله‌تێ کورد بوو، ئه‌و ل سانکت پێته‌رسبوورگێ دما ئه‌ز ل مۆسکۆڤایێ بووم و تێکلیێن مه هه‌ر هه‌بوون جار جاران ب هاتا مۆسکۆ ئان ئه‌ز بچووما سانکت پێته‌رسبوورگێ مه هه‌ڤ ددیت. ژ بۆ ل سه‌ر دیرۆکا قرنێ ناڤین ئا کوردان گه‌له‌ک خه‌بات کربوو، گه‌له‌ک سه‌ربلند بوو ب دریۆکا کوردان. هه‌ر کو من ئه‌و بدیتا ئان ب ته‌له‌فۆنێ ب په‌یڤیانا تم دگۆت، وێ هه‌ر ئه‌ز ب ناڤێ ئازاد ناس دکرم د گۆت ” ئازاد لازمه هه‌ر کورده‌ک ب پێشییێن خوه ئیفتخار بکه، لێ مه‌نێره ئیرۆژ هاور دۆر ئێریشی کوردان دکن، کورد گه‌له‌ک ئێشاندنه لێ دڤێ کورد بزانبن پێشییێن وه ریتسارێ رۆژهلاتێ بوون، و میر و عەشیرێ کوردان کورد هه‌تا نوها ل سه‌ر لنگا هشتنه” ڤان چه‌ند سالێن داوی رەوشا وێ یا ساخلەمیێ نه پر باش بوو، جارا داوی ده‌ما ئه‌ز ل زانینگەها مێردین مامۆسته بووم، مه ئه‌و ده‌عه‌وه‌تی کۆنفه‌رانسه‌کێ کر ل سه‌ر کوردۆلۆژییا رووسیا کۆنفه‌رانسا بدە، پر کێفا وێ هات به‌س رەوشا سحه‌تا وێ ده‌ستنه‌ددا. وێ ده‌مێ ژ من را حه‌نه‌ک کر گۆت” ئازاد ده‌ما سحه‌تا من ده‌ست ددا تو نکاری بوو بچوویا وه‌لات، نوها تو چوویه کو گه‌له‌ک سه‌ربلندم ب چووناته یا ئونیڤه‌رسیتێ، پر حه‌یف ئه‌ز نکارم بێم.” مرۆڤه‌ک گه‌له‌ک زار خوەش، شێن، سۆحبه‌ت خوەش و زانیاره‌کا گه‌له‌ک مه‌زن و زانا بوو، ب تایبه‌ت د دریۆکا کوردان یا سەدسالا ناڤین دا.
جیهانێ، رووسیا و کوردان رۆژهلاناس و کوردۆلۆژه‌ک مه‌زن سەدسالا XXI وه‌ندا کرن ب تایبه‌ت کوردان دۆسته‌ک خوه‌یا مه‌زن کو هه‌موو ژیانا خوه دا دیرۆکا کوردان وه‌ندا کر، بخوه من شه‌خسی ژی زانیاره‌ک و دۆسته‌کا مه‌زن وه‌ندا کر گه‌له‌ک خه‌مگین بووم ب مرنا زانیارا مه‌زن. بلا روهێ وێ شاد به، مله‌تێ کورد وێ چو جاران که‌د و خه‌باتا زانیارا مه‌زن ژ بیر نەکه.
د. ئه‌کره‌م ئونه‌ن
