ترکیێ و ئیراق و پێڤاژۆیەک نوو
ئه‌ردۆگان پشتی ۱٥ سالان دێ جارا ئه‌ول د ئاستا سه‌رۆکۆماریێ دا سه‌ردانا به‌غدایێ بکه. تێ چاڤه‌رێکرن کو ب سه‌ردانا ۲۲ێ نیسانێ د تێکلیێن ئیراق و ترکیێ دا سه‌رده‌مه‌که نوو ده‌ست پێ بکه.
ب سه‌ره‌دانا سه‌رۆکۆمار ره‌جه‌پ تەیپ ئه‌ردۆگان یا د ۲۲ێ نیسانێ یا ژ بۆ ئیراقێ پشتی ناڤبه‌ره‌که درێژ، ئارمانج ئه‌وه کو د ناڤبه‌را ترکیێ و ئیراقێ دا مۆده‌له‌کا هه‌ڤکاریێ یا نوو و خورتر وه‌ره ئاڤاکرن. دبه کو تێکۆشینا هه‌ڤپار یا ل دژی پەکەکێ ژی بگره ناڤ خوه و گه‌له‌ک وارێن جودا یێن وه‌ک خورتکرنا تێکلیێن ئه‌نه‌رژی و بازرگانیێ دا ژی گاڤ بێن ئاڤێتن.
ئه‌ردۆگان پشتی سه‌ردانا پایته‌ختا ئیراقێ به‌غدایێ، دێ بچه هه‌ولێرا پایته‌ختا هه‌رێما کوردستانا ئیراقێ ژی.
د ڤێ سه‌ردانێ دا کو ئه‌ڤ ده‌مه‌که درێژه بنه‌سازیا وێ ب ترافیکا دژوار د ناڤبه‌را رایه‌دارێن هه‌ر دو وه‌لاتان دا هاتیه ئاماده‌کرن، تێ چاڤه‌رێکرن کو ژ بۆ ئاڤاکرنا چارچۆڤه‌یا پێکهاتی یا په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را هه‌ر دو وه‌لاتان دا د قادێن جودا دا رێزه په‌یمان وه‌رن ئیمزه‌کرن.
خالێن رۆژه‌ڤا سه‌ره‌کی یێن سه‌ردانێ، تێ چاڤه‌رێکرن کو ده‌ری ل سه‌رده‌مه‌که نوو یا د ناڤبه‌را هه‌ر دو وه‌لاتان دا ڤه‌که، وه‌ک “دژی ته‌رۆرێ، بازرگانی، چاندنی، ئه‌نه‌رژی، ئاڤ، ته‌ندورستی و ڤه‌گوهاستنێ” هاتنه تۆمارکرن، کو کۆمیته‌یێن هه‌ڤبه‌ش ژ بۆ ڤێ سه‌ردانێ ،به‌رێ کار کرنه و بنگه‌هێ ڤێ سه‌ردانێ ئاماده کرنه.
د ناڤبه‌را هه‌ر دو وه‌لاتان دا دێ چ په‌یمان بێن کرن؟
کۆئۆردیناتۆرێ لێکۆلینێن ئیراقێ ئۆرسام (ناڤه‌ندا لێکۆلینێن رۆژهلاتا ناڤین) بیلگای دومان کو ژ بۆ جڤینا به‌ریا سه‌ردانێ ل به‌غدایێ، ل ئیراقێ بوو، ئاتمۆسفه‌را ل پایته‌ختا ئیراقێ وها نرخاند.
سه‌ردان ب گشتی وه‌که که‌تنا ناڤ سه‌رده‌مه‌ک نوو تێ بناڤکرن و ل به‌ندێ نه کو پێڤاژۆیه‌ک کو تێ دا ب هه‌ڤکاری د هه‌ر واری دا پێک وه‌ره. خویا یه کو وێ په‌رسپه‌کتیفه‌ک نوو ده‌رکه‌ڤه هۆلێ.”
دومان دیار دکه کو ل گۆری داخویانیێن به‌رێ یێن د ناڤبه‌را هه‌ر دو وه‌لاتان دا، تێ چاڤه‌رێکرن کو د وارێن هه‌ڤکاریا له‌شکه‌ری، تێکۆشینا هه‌ڤپار یا ل دژی ته‌رۆرێ، ئابۆری، ئاڤ، ته‌ندورستی، لۆژیستیک و ڤه‌گوهه‌ستنێ دا په‌یمانێن لهه‌ڤکرنێ بێن ئیمزه‌کرن.
ئه‌ردۆگان د ئاخافتنا خوه یا پشتی جڤینا داوی یا وه‌زیران دا ب رۆژنامه‌ڤانان را ده‌ر بارێ زیاره‌تا خوه دا وها گۆت: “ئه‌م دێ وه‌ک ترکیه و ئیراقێ تێکلیێن خوه ل سه‌ر بنگه‌هه‌ک جودا ئاڤا بکن.”
رۆژه‌ڤا سه‌ره‌کی یا سه‌ردانێ ئه‌وله‌هی و تێکۆشینا ل دژی پەکەکێ یه.
د سه‌ردانێ دا یه‌ک ژ مژارێن هه‌ری گرنگ یێن ل سه‌ر ماسێ، د چارچۆڤه‌یا سه‌یرووسه‌فه‌را موزاکه‌ره‌یان دا کو د ده‌مێن داوی دا له‌ز بوویی دا دێ تێکۆشینا ل دژی پەکەکێ و ب گشتی پرسگرێکێن ئه‌وله‌کاریێ به.
پشتی ۲یه‌مین لووتکه‌یا ئه‌وله‌هیێ یا کو د ۱٤ێ ئادارێ دا ل به‌غدایێ ژ ئالیێ رایه‌دارێن ترکیێ و ئیراقێ ڤه هات لدارخستن دا داخویانیه‌ک هه‌ڤپار هات وه‌شاندن و ژ ڤێ جڤینا کو ب ئارمانجا بداویکرنا هه‌بوونا پەکەکێ یا ل ناڤ ئاخا ئیراقێ هاتبوو لدارخستن، ئه‌نجامێن گرنگ ده‌رکه‌تن. رێڤه‌بریا ئیراقێ ده‌ما کو پەکەکە یا کو ترکیه وه‌ک رێخستنه‌کا ته‌رۆریست دبینه وه‌ک “رێخستنه‌کا قه‌ده‌غه” پێناسه کر، د هه‌مان ده‌مێ دا راگەهاند کو ئه‌و ژ لهه‌ڤکرنا ب ترکیه‌یێ را ل سه‌ر ته‌دبیرێن هه‌ڤپار را ڤه‌کری نه.
وه‌زیرێ پاراستنا نه‌ته‌وه‌یی یاشار گوله‌ر تێکلداری سه‌ردانێ به‌ریا جڤینا کۆما ئاکەپێ یا ل تبممعێ به‌رسڤ دا پرسێن رۆژنامه‌ڤانان و گۆت، “مه پلانسازیێن خوه چێکرنه، خه‌بات ده‌وام دکن. پشتی گه‌له‌ک سالان جارا یه‌که‌مین ئه‌م دێ ب دۆستێن مه یێن ئیراقی را په‌یمانه‌کا وها ئیمزا بکن.ئه‌گه‌ر پەکەکێ وه‌ک ته‌رۆریست ناڤنه‌کن ژی گۆتنێن نێزیک وێ ب کارتینن.
ئیراق پەکەکە یا کو ژ ئالیێ گه‌له‌ک رێخستن و وه‌لاتێن وه‌ک یه‌کیتیا ئه‌ورۆپایێ ڤه وه‌ک “رێخستنه‌کا ته‌رۆریست” تێ ناسکرن، ب “رێخستنه‌کا ته‌رۆریست” ناڤ ناکه.
بلگای دومان دبێژه، ده‌مه‌ک درێژ ده‌رباس بوو کو رێڤه‌به‌ریا ئیراقێ پەکەکێ وه‌ک “رێخستنه‌که قه‌ده‌خه” ناس دکه و ئه‌ڤ پێناسه ژی پر گرنگه و ب ڤی ئاوایی هن به‌رپرسیاریێن وێ یێن د شه‌رێ ل دژی پەکەکێ دا کو ئه‌و وه‌ک رێخستنه‌کێ دبینه ئاشکه‌ره دکه. ل گۆر دومان، د ڤێ پێڤاژۆیا نوو دا دبه کو هنده‌ک گاڤ نه ته‌نێ ل دژی پەکەکێ، ل دژی رێخستنێن سڤیل یان ژی رێخستنێن سیاسی یێن گرێدایی پەکەکێ بێن ئاڤێتن.
پێنگاڤێن ئه‌ول ئێن سه‌یرووسه‌فه‌را دیپلۆماتیک یا توند یا ڤێ داویێ یا ترکیێ ب ئیراقێ را د وارێ ئه‌وله‌هیێ دا راستی مه‌هێن هاڤینێ تێن ئاڤێتن.
وه‌زیرێ کارێن ده‌رڤە هاکان فیدان پشتی ده‌ست ب کار کری،د مه‌ها ته‌باخێ دا جارا ئه‌ول چووبوو ئیراقێ ب رێڤه‌بریا به‌غدایێ، حکومه‌تا هه‌رێما کوردستانا ئیراقێ و رایه‌دارێن یه‌کیتیا نشتمانیا کوردستانێ را هات با هه‌ڤ.
د ۱۹ێ کانوونێ دا جیگرێ سه‌رۆکوه‌زیرێ ئیراقێ و وه‌زیرێ ده‌رڤه یێ ئیراقێ فواد حسێن هات ئه‌نقه‌رێ و یه‌که‌مین لووتکه‌یا ئه‌وله‌هیێ د ناڤبه‌را هه‌ر دو وه‌لاتان دا هات لدارخستن.
د داخویانیا هه‌ڤپار یا کو پشتی ڤێ هه‌ڤدیتنێ هات وه‌شاندن دا هات راگەهاندن کو شانده‌یێن هه‌ر دو وه‌لاتان ل سه‌ر مژارێن دوئالی و هه‌رێمی ب تایبه‌تی تێکۆشینا ل دژی ته‌رۆرێ، ئه‌وله‌هی و قادێن ئاڤێ شێورێن به‌رفره‌ه کرن.
پشتی ڤێ لووتکه‌یا گرنگ، د ۲۲-۲۳ێ کانوونێ و ۱۲ێ چله‌یێ دا ژ ئالیێ پەکەکێ ڤه ئێریشێن ل په‌ی هه‌ڤ هاتن. د ڤان ئێریشان دا ۲۲ له‌شکه‌ران ژیانا خوه ژ ده‌ست دا.
د ده‌ما کو ترافیکا هه‌ڤدیتنێ ب سه‌ردانێن یاشار گوله‌ر و سه‌رۆکێ میتێ ئیبراهیم کالن بۆ ئیراقێ ده‌وام کر، ئه‌ردۆگان پشتی جڤینا لژنه‌یا وه‌زیران یا ٤ێ ئادارێ گۆت، “هێڤیدارم ئیسال هاڤینێ پرسگرێکا سینۆرێن خوه یێن ئیراقێ ب ئاوایه‌کی دائیمی چاره‌سه‌ر بکن. “ئه‌م دێ کۆریدۆرا ئه‌وله‌هیێ یا ب کیلۆمه‌تره‌یان کوور ئاڤا بکن.”
د ڤێ چارچۆڤه‌یێ دا هێ ژی هێڤیێن کو ترکیه د مه‌هێن هاڤینێ دا ل ئیراقێ ژ بۆ تێکۆشینا ل دژی پەکەکێ ل ئیراقێ پێک ئانی. هه‌ر وها د رۆژه‌ڤێ دایه کو ئه‌ڤ ئۆپه‌راسیۆنا نوو یا موحته‌مه‌ل ب کۆئۆردینه‌یا ب رێڤه‌به‌ریا به‌غدایێ را بێ کرن و ژ بۆ ڤێ ژی “ناڤه‌ندا ئۆپه‌راسیۆنێن هه‌ڤپار” بێ ئاڤاکرن.
د ڤێ ناڤبه‌رێ دا ئه‌ڤ ژی گرنگه کو د سه‌ردانا یه‌کیتیا نشتمانیا کوردستانێ (ینک) دا کو ترکیه ژ به‌ر پشتگریا خوه ژ پەکەکێ را به‌رته‌ک نیشان دایه، په‌یامه‌ک ژی وه‌ره دایین.
گرنگیا سه‌ردانا هه‌ولێرێ چ یه؟
تێ چاڤه‌رێکرن کو پشتی سه‌ردانا ئه‌ردۆگان بۆ به‌غدایێ، راوه‌ستگه‌ها وی یا دن ل ئیراقێ هه‌ولێر به.
تێکلیێن ل هه‌ولێرێ هه‌م ژ بۆ هه‌ڤکاریا ئه‌نه‌رژیێ و هه‌م ژی ژ بۆ هه‌ڤسه‌نگیا هلبژارتنێن بێ یێن پەرلەمه‌نتۆیێ گرنگ تێن دیتن.
پارتیا ده‌مۆکراتا کوردستانێ (پدک) کو پێوه‌ندیێن وێ یێن نێزیک ب ئه‌نقه‌ره‌یێ را هه‌نه، راگەهاند کو ئه‌و به‌شداری هلبژارتنێن ۱۰ێ حه‌زیرانێ نابن و ئه‌ڤ یه‌ک ژی ئالۆزیا ل هه‌رێمێ زێده‌تر کر.
دومان ب بیر خست کو حکومه‌تا ناڤه‌ندی یا به‌غدایێ و پەدەکە هه‌تا نها ل سه‌ر هن خالان ل هه‌ڤ ناکن. ئه‌ردۆگان ل سه‌ر سه‌ردانا خوه یا هه‌ولێرێ وها گۆت:
“گوومان ده‌م ب ده‌م د ده‌ربارێ تێکلیێن ترکیه و به‌غدایێ دا ده‌ردکه‌ڤن. ئه‌ز مه‌رەق دکم گه‌لۆ ترکیه هه‌ولێرێ پاشگوه دکه یان ژی ل شوونا هه‌ولێرێ به‌غدایێ ته‌رجیح دکه… سه‌ردان نیشان دده کو ژ بۆ ترکیه‌یێ تێکلیێن هه‌ولێر و به‌غدایێ نه ئالته‌رناتیفێن هه‌ڤن و ئه‌و هه‌ڤ ته‌مام دکن.”
پرۆژه‌یا رێیا پێشڤه‌چوونێ
ئه‌وله‌کاری نه ته‌نێ پیڤانا سه‌رده‌ما نوو یه کو د ناڤبه‌را ترکیه و ئیراقێ دا هاتیه ئارمانجگرتن.
رێیا پێشکه‌تنێ و مژارێن ئه‌نه‌رژیێ وه‌کی قادێن هه‌ڤکاریێ یێن کو نێزیکبوونا ڤێ داویێ یا هه‌ر دو وه‌لاتان د وارێ ئه‌وله‌هیێ دا گه‌ش دکه.
تێ پلانکرن کو بارێن کو ژ وه‌لاتێن ئاسیایا رۆژهلات و که‌نداڤا فارسێ ب رێیا، رێیا پێشکه‌تنێ، یا کو ژ بۆ ترکیه‌یێ ب قاسی ئیراقێ گرنگ تێ دیتن به‌ر ب به‌نده‌را فاو یا ل باشوورێ ئیراقێ ڤه هاتیه چێکرن، پێشی راده‌ستی ترکیه‌یێ بێ کرن ژ ور به‌ر ب ئه‌ورۆپایێ ڤه.
د ده‌مه‌کێ دا کو تێ چاڤه‌رێکرن کو به‌شداریا وه‌لاتێن که‌نداڤێ یێن وه‌ک قه‌ته‌ر و عه‌ره‌بستانا سعودی ژ بۆ فینانسه‌کرنا پرۆژه‌یا کو دێ ئیراقێ ژ ئه‌ورۆپا و جیهانا ده‌رڤه را ڤه‌که، نێرین و به‌رته‌کا ئیرانێ ل هه‌مبه‌ر جیبجیکرنا ڤێ پرۆژه‌یێ ژی یه‌ک ژ خالێن گرنگه.
دومان دیار کر کو رێیا گه‌شه‌پێدانێ ب قاسی دو وه‌لاتان دێ ئیستقرار و هه‌ڤکاریێن ناڤچه‌یی ژی ده‌رخه پێش و دیار کر کو ئه‌نقه‌ره به‌شداریا ئیرانێ د ڤێ پرۆژه‌یێ دا ته‌حه‌موول ناکه.
پرۆژه‌یا کو ئارمانج دکه کو که‌نداڤا فارسێ ب رێیا ترکیێ ڤه ب ئه‌ورۆپا و ئاسیایا ناڤین ڤه گرێبده، پێویستی ب ئاڤاکرنا نێزیکی ۱۲۰۰ کیلۆمه‌تره رێ و رێیێن هه‌سنی ل ئالیێ ئیراقێ و چێکرنا نێزیکی ۱۳۰ کیلۆمه‌تره رێ هه‌سنی و ۳۰۰ کیلۆمه‌تران رێیێن ئۆتۆبان ژ بۆ هه‌رێما کوردستانێ هه‌یه. شه‌به‌که‌یا هه‌سنی و ئۆتۆبان یا نه‌ته‌وه‌یی یا ل ئالیێ ترکیه‌یێ هه‌یه.
جارا یه‌که‌م پشتی سه‌ردانا گول د سالا ۲۰۰۹ دا
سه‌ردانا ئه‌ردۆگان پشتی ۱٥ سالان وێ ببه یه‌که‌مین سه‌ردانا د ئاستا سه‌رۆکۆماریێ دا.
ئه‌ردۆگانێ کو د سالێن ۲۰۰۸، ۲۰۰۹ و ۲۰۱۱ئان دا وه‌ک سه‌رۆکوه‌زیرێ ترکیێ سه‌ردانا ئیراقێ کربوو، پشتی ۱۳ سالان وێ جارا ئه‌ول وه‌ک سه‌رۆکۆمارێ ترکیێ بچه ئیراقێ.
سه‌ردانا داوین یا فه‌رمی ژ ترکیێ بۆ ئیراقێ ل سه‌ر ئاستا سه‌رۆکۆماریێ ژ ئالیێ عەبدولا گول ڤه د ۲۳-۲٤ ئادار ۲۰۰۹ دا ل سه‌ر ڤه‌خوه‌ندنا سه‌رۆکۆمارێ ئیراقێ جه‌لال تاله‌بانی هات ئۆرگانیزه‌کرن. سه‌ردانا گول د سالا ۲۰۰۹ئان دا گرنگ بوو ژ به‌ر کو پشتی ۳۳ سالان ئه‌ڤ یه‌که‌م سه‌ره‌دانا سه‌رۆکۆمارێ ترکیێ ژ بۆ ئیراقێ بوو.
سه‌ردانا هه‌ری داوی یا سه‌رۆکۆمارێ ترکیێ ژ ترکیێ بۆ ئیراقێ به‌ریا گول د ۲٦ێ نیسانا ۱۹۷٦ئان دا د ده‌ما ده‌ستهلاتداریا فاهری کۆروترک دا بوو.
سه‌ردانا هه‌ری داوی یا سه‌رۆکۆمارێ به‌رێ تورگوت ئۆزال بۆ ئیراقێ د سالا ۱۹۸۸ئان دا بوو، د ده‌ما سه‌رۆکوه‌زیرتیا وی دا.
گولسه‌ن سۆلاکه‌ر/ت۲٤
وه‌رگه‌ر:رۆژه‌ڤاکورد
