چما 16ێ ئۆکتوبەرێ روودا؟ خواندنەکا شرۆڤەکاری-سیاسی

د. جمعه عباس بەندي – دهوک

دەستپێک:

ئەڤ بابەتێ ل بەر دەستێن هەوەێن هێژا دێ هێتە بەحسکرن دشەش خالان دا؛ کەرکووک د مێژویا کەڤن و نوو دا،  کەرکووک و کەتنا رژێما بەعس ل سالا 2003،  کەرکووک و پارتێن سیاسیێن کوردستانێ،  کەرکووک و هاتنا داعش ل سالا 2014 و دوماهیێ چما یەکتیێ بریارا ڤەكێشانا پێشمەرگەهێ خودا ژ كەركووكێ دا.

خالا ئێکێ: كەركووك و مێژوویا کەڤن و (ابن خلدون):

یا خویایە ژ ئالیێ دیرۆکێ ڤە کەرکووک باژێرەکێ کوردستانیە، باشترین بەلگە ژ بۆ ڤێ ئێکێ ئەو دکەڤیتە د سەر جیایی حمرین دا، و جیایێ حمرین ژی هەر وەک نڤێسەرێ بلیمەت و مێژوونڤێس و دادوەر و بابێ زانستێ کومەلناسی (ابن خلدون 1406-1332) تونسیێ ئەفریقی ژ بۆ ناساندنا چیایێ حمرین دبێژیت: “جبل الٲکراد”.

ئەڤ گوتنە د ڤەگەرە  ژ بۆ بەری پتر ژ شەشسەد سالان، ئانکو وی دەمی ناڤ و جهـ ب دروستی دهاتە ناڤکرن، چنکو وی دەمی نەتەوەپەرستی نەبوو و راستیان پتر جهێ خو دکر.

خالا دویێ: کەرکووک و مێژوویا نوی:

 د مێژویا نوو دا باژێرێ کەرکووک هاتیە پێناسە کرن ژئالیێ دامەزرێنەرێ پارتیا دیموکراتا کوردستانێ، بارزانیێ نەمر -خودێ پاک ودلوڤان ژێ رازی بە: “كەركووك دلێ کوردستانێ یە”.

دیسان ژ ئالیێ دامەزێنەرێ یەكێتیا نشتمانیا کوردستانێ، مام جەلالی ژی ڤە- خودێ پاک و دلوڤان ژێ رازی بە – هاتیە پێناسەکرن : “كەركووك قودسا کوردستانێ یە”  و ژڤان هەردو ئاخڤتنا دهێتە زانین کو کورد نە بێ دل دژین و نە نڤێژێ وان دهێنە قەبیلکرن بێی قیبلا وان یا سیاسی و نەتەوەیی باژێرێ كەركووكێ.

باشترین بەلگە ل سەر ڤێ ئێکێ سەرکردایەتیا شورەشا کوردستانێ ل هەمی دانوستاندنێن خوە دا دگەل رژێمێن بەغدا هەر ل سەر دەمێ شورەشا ئیلونێ (1975- 196) و تا سەرهلدنا پێروز ل سالا 1991.

دیسان پشتی روخانا رژێما حزبا بەعسا شوڤێنی ل سالا 2003 دەست ژ كەركووكێ نەھاتیە بەردان. ھەروەسا  ئێک ژ ئەگەر و خالێن سەرەکی بوو ژناڤچونا رێکەڤتنا 11 ئادارا 1970 د ناڤبەرا بارزانیێ نەمر و حکومەتا بەغدا هەر كەركووك بو .

ب دەستواژەکا دی بزاڤا رزگاریخازا کوردستانێ و تایبەت شورەشا ئیلویێ ل سالا 1975 بوو قوربانی كەركووكێ.

خالا سیێ: كەركووك و روخانا رژێما بەعس 2003:

ل 2003.04.09 ئەمریکا و هەڤپەیمانێن وێ  دوماهی ب رژێما حزبا بەعس ئینا و شیا عیراقێ و گەلێن وێ هەمیا ژ زلم و زورداریەکا مەزن ئازاد کەت.

ب ڤێ رزگارکرنێ پەرێ دکتاتوریەتێ ل عیراقێ هاتە ڤەجەماندن و پەرێ دیموکراتیەتێ ل باژێرێ بەغدایێ سەرێ خو بلندکر، هەمی عیراقیان ب هەمی نەتەوە و ئۆل و مەزهەب ڤە دەست دا ئاڤاکرنا عیراقەکا نوو ل سەر بنیاتی وەکهەڤیێ و دادپەروەری و ماڤێ مروڤی، د چارچوڤێ سیستەمێ فیدرالی دا و ژ بۆ چەسپاندنا ڤان خالان دەستورەکێ نوو هاتە نڤێسین و ب پشتەڤانی و دەنگدانا پتریا هاوەلاتیێن عیراقێ دەستورێ نوو ل سالا 2005  روناهی دیت.

دڤی دەستوری دا مادەک هاتە نڤێسین و چەسپاندن پێخەمەت چارەسەرکرنا رەوشا كەركووكێ و هەمی دەڤەرێن ناکوکی ل سەر هەین د ناڤا عیراقێ دا ، دبێژنە ڤی مادا دەستوری مادێ (140)، ئەوا دبنیات دا هاتیە ڤەگوهاستن ژمادا (58) ژ یاسا رێڤەبرنا عیراقێ (2003-2005).

بو زانین نڤێسەرێ بابەتی گەلەک خالا و تێبینێن قانوونی و ئیداری و سیاسی یێن هەین ل سەر مادێ (140)  کو دهێنە هژمارتن وەک ئەگەرێن سەرەکی یێن نەجێبەجێکرنا ڤی مادەی پشتی ڤان هەمی سالا.

[بلا ئەو خال و تێبینی ژ بۆ بابەتەک و گوتارەکا سەربخوبن ل دور ناڤەروکا مادێ (140)].

خالا چارێ: كەركووك و پارتێن کوردستانی:

یا ئاشکرایە پشتی ئازادیا عیراقێ ل 2003 و تایبەت پشتی ئێکەمین هەلبژاتنا گشتی ل عیراقێ هاتیە کرن ل سالا 2005  باژێرێ كەركووكێ  ب رێکا دەنگدانێ ب فەرمی و ب شێوەکێ شەرعی و قانوونی کەتە د دەستێن پارتێن سیاسیێن کوردستانێ دا و تایبەت د دەستێن هەردوو پارتێن سەرەکی یێن حکومرانیا هەرێما کوردستانێ دکەن هەر ژ سالا 1991 تا نوکە، ئەوژی PDK و PUK .

پشتی ڤان هەلبژارتنا کورد شیان د میانا ل یستا کوردستانی یا ئێکگرتی دا پارێزگەهەکی ژ بۆ باژێرێ كەركووكێ دانن و ئەرکێ وی یێ سەرەکی رێخوشکەر بە ژ بۆ جێبەجێکرنا مادێ (140) یێ دەستورێ عیراقێ یێ هەمیشەیی.

بەلێ مەزنێن کوردا ژ قەستا نە گوتیە : (گوسکێ نوویە ئاڤا تەزیە) و ئاڤا کوردا ل كەركووكێ زی گەرم بو د ناڤا گوسکێ حزباتیێ دا،  ئەڤە ژی دزڤریتە ململانا رەق و زڤر د ناڤبەر پارتی وئێکەتیێ دا و پتریا ڤێ رەق و زڤراتیێ د زڤریتە ململانا ڤان هەردو پارتیا ل هەولێرێ و بەغدایێ، دیسان نەخوشكەتن و وەغەرکرنا مام جەلالی پتر رێ دا ئەڤ دو بەرەکیە سەرهەلدەت.

ل سالا 2011 دەرزا د ناڤبەرا پارتی وئێکەتیێ دا پتر ئاشکرا بو و تایبەت دگوهورینا پارێزگەهێ كەركووكێ دا، دەمێ ئێکەتیێ (د.نجم الدین کریم) هەلبژاتی ل جهێ (عبدالرحمن مصطفی) ی ئەو هاتیە دانان وەک پارێزگەهێ كەركووكێ ب (تەوافقا) هەمی پارتێن سیاسێن کوردستانێ.

خالا پێنجێ: كەركووك و هاتنا داعش ل سالا 2014:

رێگخستنا تیرورستێن داعش ل ناڤەراستا سالا 2014 شیا باژێرێ مووسل و  دەوروبەرێن وێ و ھەتا نێزیکی تۆخبێن دهوک و هەولێر و كەركووك و بەغدایێ كۆنترۆل بكە،  حکومەتا بەغدایێ هێزێن خوە ژ كەركووكێ ڤەكێشاین ژ بۆ بەرەڤانیکرنێ ژ باژێرێ بەغدایێ یان ژ بۆ رادەستکرنا كەركووكێ بو تیرورستێن داعش.

ئها ل ڤێ مێژوویێ و ھەتا روودانێن 16 ئوکتوبەرێ كەركووك ب هەمی ناوچە و دەڤەرێن خوەڤە و ھەتا خانەقین و مەندەلی ژ ئالیێ لەشکەری ڤە کەتنە د دەستێ پێشمەرگەیی دا و ژئالیێ سیاسی و ئیداری ڤە کەتە د دەستێ حکومەتا هەرێما کوردستانێ دا، ب ڤێ ئاوایی نەفت و گازا كەركووكێ هەمی کەتە د دەستێ هەرێما کوردستانێ دا و تایبەت د دەستێن پارتی و ئێکەتیێ دا.

بەلێ یا فەرە بێتە گوتن كو نەفت و گازا كەركووكێ پتر کوچکێ ململانا د ناڤبەرا پارتی وئێکەتیێ دا خوشکر و مەزنتر لێ کر ژ ئالیەکی ڤە و ژئالیێ دیڤە پتر ئالیێن هەرێمی و ناڤدەولەتی و کومپانیێن زەبەلاح دەستێ خو درێشکرە د ناڤ ڤێ دەڤەرێ دا و تایبەتی پشتی هاتنا کومپانیا روسی یا بناڤودەنگ دبارێ نەفت وگازێ دا (روزنەفت).

دیسان دا ژ بیرنەکین ل دوماهیا سالا 2013 حکومەتا بەرێز نوری ئەلمالکی بودچە و موچەیێن هەرێما کوردستانێ برین و کرنە كاغەزەکا گڤاشتنێ ل سەر حکومەتا هەولێرێ ژ بۆ دانوستادنێ ل سەر وان خالێن هەلاویستی د ناڤبەرا بەغدا وهولێرێ دا، و تایبەت بادەکا بیرێن نەفت وگازێ.

ب ڤێ پێنگاڤێ بەغدایێ هەولێر نەچار کر كو نەفت و گازا هەرێمێ ڤەكەت ژ بۆ  بازارێ جیهانێ ژ بۆ دابینکرنا موچە و بودجەیا هەرێما کوردستانێ، و بێ گومان هەر گڤاشتنێن بەغدایێ بوینە ئەگەرێ سەرەکی یان بهانەک د دەستێن کومپانیێن نەفتێن دا کو ب ڤی رەنگێ نوکە رێکەفتنێن خوە د گەل حکومەتا هەرێما کوردستانێ ئیمزا بکەن.

نەپێگێریا بەغدایێ د جێبەجێکرنا دەستورێ عیراقێ دا و  تایبەت مادێ (140) و د هەمان دەمدا بەردەوامی دان ل سەر برینا موچە وبودجەیا هەرێما کوردستانێ، هەولێر نەچار کر ل رێکەکا دی بگەرە ژ بۆ پێگڤەژیانێ دگەل بەغدایێ،  و ئەو بو بریارا رەفەراندومێ هاتە دنان ژ ئالیێ سەرۆک مەسعود بارزانی ڤە و ب هەڤکاری و رازەمەندیا پتریا پارتی وسەرکردێن کوردستانێ و تایبەت پارتی و ئێکەتێ.

رەفەراندوم هاتە ئەنجام دان د دەم و جهێ خوە دا 2017.09.25 و پتریا خەلکێ هەرێما کوردستانێ و دگەل خەلکێ كەركووك و دەڤەرێن ڤەقەتاندی ژ هەرێمێ وەک شنگال و دەڤەرێن مووسل و سەلاحەددین و دیالا دەنگ ب بەلێ دا ژ بۆ سەربخویا هەرێما کوردستانێ.

د ڤی چاچۆڤەیێ مەزن دا حکومەتا بەغدایێ ب هەڤکاری و بلندکرنا کارتا کەسک ژ ئالیێ ئەمریکا و بریتانیایێ ڤە و ب پالپشتیا ئیرانێ و ب رازەمەندیا تورکیا و گەلەک وەلاتێن دی 16 ئوکتوبەرێ هاتە ئەنجام دان.

دەستێ ژ هەمیا درێژتر د روودانێن 16 ئوکتوبەرێ دا وەلاتێ بریتانیایێ بو و تایبەت جەنابێ سەفیرێ بریتانیایێ ل بەغدایێ ل وی سەردەمی.

خالا شەشێ: چما پێشمەرگەیێ ئێکەتیێ شەرنەکر و خوە ژ كەركووكێ ڤەکێشا:

د ئەدەبیاتێن شورەشگەریا کوردستانێ دا هاتیە گوتن و نڤێسین پشمەرگەه ئەو کەسە یێ گیانێ خوە دانایە سەر دەستێ خوە  پێخەمەت گوری ئاخا کوردستانێ بکە.

دیرۆک دیدەڤانە کو پارتی و ئێکەتیێ هزارەهان شەهید پێشکێشی ئاخا کوردستانێ کرینە، لێ پسیار ل ڤێرێ چما ڤێ جارێ ئێکەتیێ بەروکێن شەهادەتێ ژێنەگرت و دەرگەهێ ڤەكێشانێ ڤەکر؟

بو زانین پتریا خەلکێ كەركووكێ پشتەڤانێن ئێکەتیێ نە و مەلبەندێ دو یێ ئێکەتیێ نە ل هولێرێ یە بەلکو  ل كەركووكێ یە. ب دەستواژەکا دی مانا كەركووكێ د دەستێ کوردان دا  دا مفادارێ ئێکێ ژی ئێکەتی بە، و دیسان مفادارێ ئێکێ ژ جێبەجێکرنا مادێ (140) دا هەر ئێکەتی بە، و هەتا رادەکێ دا بەلانسا سیاسیا هەرێما کوردستانێ ژی ھێتە گوھەرتن.

دا جارەکا دی بزڤرینە پسیارا خوە یا سەرەکی: چما ئێکەتی نشتمانی کوردستان هێزێن خو ڤەگێشان ژكەركووكێ؟

ب دیتنا نڤێسەرێ بابەتی، ئەڤی بابەتی گەلەک رەهندێن خوە هەنە و ژ وانا:

1. ل سەر ئاستێ عیراقێ:

ئێکەتیێ نەدڤیا پەیوندیێن خوە و بەغدایێ ئالوۆز بکە و تایبەت هەر ژ کەتنا رژێما بەعس ل سالا 2003 و ھەتا نوکە سەرۆککومارێ عیراقێ ژ ئێکەتیێ دهێتە دانان  ژبلی پەیوندیێن وێ کەڤن دگەل ئالیێن سیاسیێن عیراقێ و تایبەتی ئالیێن شیعی. 

• ل سەر ئاستێ هەرێمێ و دەڤەرێ:

دیسان ئێکەتیێ نەدڤیا پەیوەندیێن خوە دگەل وەلاتێ ئیرانێ تێکبدە، لەورا وەلاتێ ئیرانێ ب رێکا (قاسم سلیمانی) رۆلەکێ بەرچاڤ هەبو دڤێ روودانێ دا و د هەمان دەمدا ناڤبری رۆلەکێ مەزن هەبویە د نێزیکرنا د ناڤبەرا حەشدا شەعبی و ئێکەتیێ دا ل كەركووكێ.

بێ گومان هەلویستێ وەلاتێ تورکیا یێ نەرێنی و وەلاتێن عەرەبا و دەولاتێن ئەورۆپایی رۆلەکێ بەرچاڤ هەبو دڤێ روودانێ دا.

• ل سەر ئاستێ وەلاتێن زلهێز ئەمریکا و بریتانیا:

هەر ژ کەڤندا یا هاتیە گوتن: ئەمریکا پەنچێن بریتانیایێ یە ل جیهانێ و ئەوا بریتانیایێ دڤێت ب ئەمریکایێ دکە، و دیسان دبێژن: بریتانیا یا بویە کوریا ئەمریکایێ و لەورا ئەمریکا ل کیرێ بە بریتانیا ژی ل وێرێیە.

بەلێ د روودانێن 16 ئۆکتوبەرا 2017 دا ئەمریکا ببو پەنجێن بریتانیایێ، لەورا ئەم دشێن بێژین 16 ئۆکتوبەرێ ل بن سیبەر  و فەرمانا وەلاتێ بریتانیایێ هاتە ئەنجامدان و سەفیرێ بریتانیایێ چاڤدێریا وێ دکر بشێوەکێ ئێکسەر.

باشترین بەلەگە ژ بۆ ڤێ ئێکێ پشتی کونترۆلکرنا كەركووكێ ژ ئالیێ حەشدا شەعبی و هێزێن عیراقێ ڤە، ئێکەمێن کومپانیێن نەفتێ هاتینە كەركووكێ کومپانێن بریتانیایی بوون. ب ڤێ پێنگاڤێ ئەمریکا و بریتانیایێ (روزنەفتا) رووسی ژ كەركووكێ دەرکر.

دیسان یا فەرە بێتە گوتن: هەر ژ کەڤندا پەیوەندیێن ئێکەتیێ دگەل بریتانیایێ بهێزن و هەر هەمان ئەو خەت و رێکە یا بەرێز (نوشێروان مستەڤا)ی پشتی دامەزراندنا بزاڤا گوران بەردەوامی دایێ.

• ل سەر ئاستێ ناڤخوەیا ئێکەتیێ:

یا خویایە وەغەرکرنا مام جەلال ڤالاتیەکا مەزن هێلا ل گورەپانا سیاسیا عیراقێ و  هەرێمێ و تایبەت دناڤ پارتا خوە، ئێکەتیا نشتمانیا کوردستانێ دا، پاشترین بەلەگە ل سەر ڤێ چەندێ نە عیراق شیا سەرۆکومارەکی بخوە دانە پشتی نەخوشیا وی و نە ئێکەتی شیا کەسەکێ دەستنیشان بکە ل جهێ وی، نە بەری گونگرەیێ خوە و نە پشتی گونگرەیێ، دانە.

بێ گومان ڤێ ڤالاتیێ ترسەکا ئاشکرا ونهێنی ئێخستە دل و مێشکێ ئێکەتیێ دا، و کارێزما و پارێزبەندیا مام جەلال ل سەر ئێکەتیا، ئێکەتی ژ دەست دا.

لەورا ژورێن تاری د ناڤا ئێکەتیێ دا پتر رۆل هەبوو د ڤەكێشانا پێشمەرگەیێ ئێکەتیێ ژ كەركووكێ ژ سەرکردێ وان یێن ئاشکرا د ناڤا جەماوەر و شاشێن تەلەڤزیونێ دا و ئەڤەژی دزڤریت ژ بۆ ڤان خالێن سەرەکی:

1-  شینوارێن شەرێ براکوژیێ هێشتا ب دروستی نەهاتینە دەرمان کرن.

2- شینوارێن دوئیدارەیێ د ناڤبەرا هولێر و سلێمانیێ دا هێشتا ب دوروستی نە هاتینە ژێبرن.

3- ململانا حزبی و کۆنترۆلکرنا جهێن سامانێن سروشتی ئالیەكی ڤەشارتیێ ڤی لاپەریە.

4- پتریا پێشمەرگەیێن ئێکەتیێ ل دەڤەرا كەركووكێ بوون  و بریارا شەری دگەل هێزێن عیراقێ و حەشدا شەعبی، ب دیتنانا ژورێن تاری د ناڤ ئێکەتیێ دا ژدەستدانا هێزا هەرە مەزنا ئێکەتیێ یە، ئانکو ژناڤبرنا هێزا بەرگریا ئێکەتیێ د پاشەروژێ دا یە.

5- دەستدانا پێشمەگەیێ ئێکەتیێ ل دووڤ بۆچوونا خوەدانێن ژورێن تاری د ناڤ ئێکەتیێ دا ، ئانکو لاوزکرنا ئێکەتیێ بەرامبەر پارتی و هەر شەرەکێ دی ب دیتنا وان روو بدە ئانکو  نەمان و ژدەستدانا ئێکەتیێ ژ هەمی ئاخا کوردستانێ.

6- بێ گومان لایەنێن موخابەراتی رۆلەکێ نهێنی هەبوویە دڤان شرۆڤەکرن و پێزانینان دا.

7- کەتنا كەركووكێ رۆلەکێ بەرچاڤ هەبوو ژ بۆ کەتنا هەمی دەڤەرێن دی، وەک کەتنا پیلێن دومینێ پتنێ پێدڤی کەتنا پیلێ ئێکەیە.

ل دەڤ نڤێسەرێ ڤی بابەتی ئەڤ خالێن دوماهیێ هاتینە دەستنیشانکرن، خالێن سەرەکی بوون د مێشکێ ڤەشارتیێ ئێکەتیێ دا، و ئەڤ خالە بوونە ئێکەتی پالدای پێشمەرگەیێن خو ە ژ كەركووكێ ڤەكێشە، دبە هەمان خالا رۆلەکێ نە ئێکسەر هەبە ژ ڤەکێشانا هێزێن پارتی ژشنگارێ و دەڤەرێ دی.

ل دوماهیا ڤی بابەتی دێ دبێژێن :

1- دڤێت پارتیێن کوردستانێ و تایبەت پارتی و ئێکەتی دووبارە پەیوەندێن خوە موکوم کەن و پلا گەرماتیێ د ناڤادا خورتکەن.

2- دڤێت هێزێن پێشمەرگەیی بێنە رێگخستن  ڤە دبن پەردەکا نشتمانیێ دا  دوور ژ حزباتیێ.

3- خیانەتکرنا ئێک و دوو چ مفا تێدا نیە و ب تنێ دوژمنێن کوردا ژ ڤی بابەتی مفادارن.

4- دڤێت ئەم فەرهەنگا خوە یا سیاسی دووبارە پێناسە بکن، تایبەت پەیڤێن وەک خیانەت و خوفروش وووو دناڤدا بێنە پێناسەکرن ڤە.

5- مەترسیێن مەزن یێن ل سەر هەرێما کوردستانێ تا رادێ ژناڤبرنا قەوارێ سیاسی و دەستوریێ هەرێمێ، ڤێچا بلا پیجەکێ ئەم تەماشەی دوورتر ژ بەرپێ خو ە بكن.

6- یا فەرە پارتی و ئێکەتی پێکڤە ڤەگەرنە كەركووكێ و ب رێکا جڤاتا پارێزگەها كەركووكێ پارێزگەهەکێ نوو ژ بۆ كەركووكێ دانن،  بەری ئەڤ دەرفەتە بێتە ژ دەست دان.

2020.10.17