زانیارێ مه‌زن پیر خدر سلێمان
پیر خدر سلێمان ڕه‌وشه‌نبیره‌کی نه‌ته‌وەییی مەزن و ناسکری بوو.
د ناڤ ڕه‌وشه‌نبیرێن مه‌دا، کێمن که‌سایه‌تیەک وه‌که وی، کو ب زانه‌بوون، ب دلێ پاقژ، ب حەزکرن و خێرخوه‌زی نه‌ته‌وا خوه، جڤاکا خوه، وه‌لاتێ خوه، باواریا خوه، ژ به‌رژه‌واندیێن جووربجوور ده‌ر هه‌مبێز بکن.
ئه‌و سالا ١٩٥٢ێ ل شێخانێ، باشوورێ کوردستانێ، باژارۆکێ ئێسێفنێ بنه‌مالاکا ئۆلدار یا ب ناڤ و ده‌نگ، پیرێ جه‌ورا دا هاتبوو دنێ. بنه‌مالا وان ئاهلمێ باواریا ێزدیتیێ، پیرێ مالا شیخادی نه. بنه‌ماله‌کا که‌ڤنه.
خوه‌ندنا خوه ل زانینگەها باژارێ به‌غدایێ پشکا زمان و ئه‌ده‌بیه‌تا کوردی هلدابوو. بووبوو خوه‌دیێ باوه‌رنامه‌یا زمان و ئه‌ده‌بیه‌تا کوردی. زمان و ئه‌ده‌بیه‌تا گه‌لێ خوه بێقسوور دزانی. د سالا ۱۹۷٤ئان هه‌تا ۱۹۷٥ئان وه‌کی وه‌رگێر کارمه‌ندێ ڕادیۆیا ده‌نگێ کوردستانێ خه‌بتی بوو. ژ سالا ۱۹۷۷ئان دا مامۆستاتیا زمانی کوردی کربوو. به‌شداری شۆرشا ئیلونێ دبه، کۆچبه‌ر دبه. د سالا ۱۹۷۹ئان دا بووبوو ئه‌ندامێ یه‌کێتیا نڤیسکارێن کورد و د سالا ۱۹۹۱ئان هه‌تا سالا ۱۹۹۷ئان سه‌رۆکاتیا یه‌کێتیا نڤیسکارێن کورد ئا لقێ دهۆکێ کربوو. ڤێ ده‌مێ به‌رپرس-سه‌رنڤیسێ کۆڤارا یه‌کێتیا نڤیسکاران په‌یڤ) بوویه).
سالا ۱۹۹۲ئان هه‌تا سالا ۱۹۹۷ئان بوویه سه‌رۆکێ ناڤه‌ندا ڕه‌وشه‌نبیری یا لالشێ، و سه‌رنڤیسارێ کۆڤارا لالش. هه‌تا نها ژی خوه‌دیێ کۆڤارێ ئه‌وه. پشترا ل سه‌ر لیستەیا پارتیا ده‌مۆکراتا کوردستانێ (پدک) دبه پەرله‌مه‌نته‌رێ پەرله‌مه‌نتۆیا کوردستانێ.
پیر خدر نڤیسکار بوو، هه‌لبه‌ستڤانێ خوه‌یێ هه‌ستێن نازک و لیریکی.
پیر کۆردزان، ئێزدیناس و تێۆلۆگه‌کی باوەریا ئێزدیتیێیی گه‌له‌کی ناسکری و دیار بوو.
پیر ب ڤی حاوایی بەحسا هندەک بیرحانینێن خوە دکە:
„رۆژه‌کێ ده‌رسبێژێ مه یێ زانکۆیا به‌غدایێ، ئه‌م خوه‌نده‌ڤان جڤاندن، گۆتن مرۆڤەکێ وه هاتیه، دخوازه وه ببینه. د ئۆده‌یه‌کا زانکۆیێ دا ئه‌م، خوه‌نده‌ڤان جڤیان. زلامه‌کی به‌ده‌وی بلند، ته‌ڤی پرۆفێسۆرێن مه هاته هوندور. ته‌ڤان قه‌دره‌کی مه‌زن ددانێ. ئه‌و میرۆیێ ئه‌سه‌د بوو، ژ ئه‌رمه‌نستانێ، به‌رپرسیارێ ڕۆژنه‌مەیا (ڕیا تازه). ئه‌وی ب کورمانجیکا ده‌لال ژ مه‌را ده‌رحه‌قێ کوردێ وه‌لاتێ سۆڤێتێ، ئێزدیێن ئه‌رمه‌نستانێ، گورجستانێ، دەستکەفتیێن وان، ئۆجاخێن وان یێ زانیاری، چاندی -په‌روه‌رده‌یی دا ئاخڤی. ئه‌و ڕۆژه‌کا ژیانا من یا هه‌ره خوه‌ش بوو…“
„ده‌رسبێژ و پرۆفێسۆرێن مه، پرێ وان خوه‌ندنا خوه ل وه‌لاتێ سۆڤێتێ هلدا بوون، ده‌رحه‌قێ کوردزانیا ڕووسایایا که‌ڤن و یا وه‌لاتێ سۆڤێتێ ب شێکرداری ژ مه‌را گلی دکرن، هه‌ڤالێن وان د ناڤ ڕه‌وشه‌نبیرێن کوردێن سۆڤێتێ دا پر بوون، خوه هه‌ساب دکرن شاگرتێ زانیارێ مه‌زن قەناتێ کوردۆ، ئه‌م گه‌له‌کی کێفخوه‌ش دبوون. وان حەزکرنا ئێزدیێن سۆڤێتێ کربوون دلێ من دا، و من پر دخوه‌ست خوه‌ندنا خوه د وه‌لاتێ سۆڤێتێ دا به‌رده‌وام بکم. لێ ژ من ڕا، ژ بەر هنده‌ک ئه‌گه‌ران ڤە، ل هه‌ڤ نه‌هات.“
„پاشێ من نامه‌یەک ژ قەناتێ کوردۆ ڕا نڤیسی. نڤیسی، کو ئه‌ز خۆرته‌کی ئێزدی مه، خوه‌نده‌ڤانم، هه‌لبه‌ستا دنڤیسم…
باوەریا من قەد نەبوو، کو ئه‌و زانیارێ مەزن وێ ده‌مێ نامەیا ببینه و به‌رسیڤا من بده. لێ د دەمەک زوو دا من ژ وی نامه‌یە وەرگرت. نامه‌یه‌کا گه‌له‌کی دلۆڤان بوو. (حه‌یف، د ناڤ پاره‌ک ئارشیڤا من دا ئه‌و ژی ووندا بوو). د نامەیێ دا قەناتێ کوردۆ کێفخوه‌شیا خوه ژ بۆ خوه‌ندنا مه گێنجێن ئێزدیان دیار دکر، داخواز کر بوو کو ئه‌ز وان کارێن دن به‌تال بکم و ژ زارێ ئۆلداران نڤیسار و وه‌شاندنا تێکستێن ئێزدیاتیێ ڤە مژوول ببم و به‌رهەڤ بکم. نامەیا وی ڕێیا ژیانا من گوهه‌رت، به‌رێ من دا کاره‌کی هه‌ری ب ڕوومه‌ت و هێژا باوەریا کال-باڤان: ئێزدیتیێ و ئێزدیناسیێ.
به‌رهەڤکرن و ژ زارێ ئاعلمان نڤیسارا تێکستێن ئایینی وێ ده‌مێ ئه‌وقاس ژی ڕه‌حه‌ت نەبوون، پرانیا قه‌ولبێژ و زانایێن ئێزدیاتیێ یێن بەرێ نه‌دهشتن کو ژ زارێ وان تێکست بێن نڤیسار، یان ده‌نگێ وان بێ قه‌یتکن. ئه‌و یه‌ک دژی باوەریا ئێزدیاتیێ و ژ خوه ڕا گونه‌هێ مه‌زن حه‌ساب دکرن.“
نامەیا قەناتێ کوردۆ دبەنه جه‌م بابێ شێخ یێ وێ ده‌مێ. ژبەر وێ نامەیا زانیارێ ئێزدی، بابێ شێخ پر کێفخوه‌ش دبه. په‌یرا کارێ وان هه‌ڤکی ڕه‌حه‌ت دبه. لێ هه‌تا ڤێ داویێ ژی گه‌له‌ک قه‌ولبێژ و ئاهلمێن ئێزدیتیێن به‌رەک دژ بوون، نه‌دهشتن علمێ وان بێ نڤیسار یان قه‌یتکرن.
سالا ۱۹۷۹ ئان کۆری زانیاری کورد، ل به‌غدایێ پرتووکا وی و ئێزدیناسێ ناڤدار دکتۆر خه‌لیل جندی „ئێزدیاتی/ ل به‌ر ڕۆنایا هنده‌ک تێکستێت ئایینێ ئێزدیان“ وه‌شاند. ئه‌ڤە د ژیانا ئێزدییاتیێ دا بوویەرا دیرۆکی یا پر مه‌زن بوو. ئه‌ڤ پرتووک بوو بنگه‌ه، ده‌رگه‌هه‌کی ده‌سپێکێ ژ بۆ ئێزدیتیێ و ئێزدیناسیێ. جهانێ دا پرتووکا یەکەم بوو ده‌رحه‌قێ ئێزدیتیێ و ئێزدیناسیێ دا، کو ب زارێ ئێزدیان (کورمانجی) ده‌ستێ زانیارێن ب ئه‌سلێ خوه ئێزدی دهاته وه‌شاندن. ب وێ پرتووکێ رێ ل به‌ر وان نه‌راستیان گرتن، کو بیانیان ده‌رحه‌قێ ئێزدیان دا دنڤیسین. ئه‌ڤ پرتووکا هه‌تا نها ژی خه‌باتێن سه‌ر ئێزدیتیێ، ئێزدیناسییێ ڕا چاڤکانیکا گه‌له‌کی گرانبها و ئێکەمینه.
سالا ۱۹۸٥ پرتووکا وی یا دویێ „گوندییاتی“ ل به‌غدایێ هاته وه‌شاندن.
هه‌لبه‌ت، حالێ سانسۆرا ئۆلپه‌ره‌ستی و مله‌تچیتیا ده‌وله‌تێ و ئۆلداریێ یا وێ ده‌مێ دا وه‌شه‌نا پرتووکان ل سه‌ر باوەریا ئێزدیاتیێ گه‌له‌کی دژوار بوویه. پیر دگۆت: „ئالیکاری و پشتەڤانیا زانیارێن مه‌یێ کورد یێ پێشڤه‌روو پر بوو، کو ئه‌م بکاربن پرتووکێن خوه بوه‌شینن. ژ بۆ مەسرەفێ وه‌شانێ من هه‌تا زێر-زیڤێ خه‌ملا پیره‌کا خوه ژی فرۆتن.“
پاشێ، ب قه‌له‌مێ وی، ب سه‌دا پرتووک و گۆتار ل دۆر دیرۆک، چاند، باوەری، ئه‌ده‌با دینێ ئێزدیان، که‌ڤنه‌شۆپیێن ئێزدیتیێ، تێئۆلۆگیا ئۆلداریێ، ب زمانێن کوردی، عه‌ره‌بی، ئینگلیزی و هندەک زمانێن دن هاتنه وه‌شاندن. ئه‌مه‌کێ وی د وه‌شانا پرتووکێ ده‌رسان،
حازرکرنا به‌رنامەیان بۆ فێربوونا ئۆلا ئێزدیاتیێ د دبستانێن گوند و وارێن ئێزدیان دا ل هه‌رێما کوردستانێ پره. پیر وه‌ک زانیار، تێئۆلۆگ ته‌ڤی ب سه‌دان کۆنفێرانسێن ناڤنه‌ته‌وی یێ هه‌ره بلند بووبوو. د ناڤا قادا ناڤنه‌ته‌وی دا، د وارێ زانیاریا کوردزانی و ئێزدیناسیێ دا ئه‌و یه‌ک ژ زانیار و تێئۆلۆگێ هه‌ری بەرنیاس دهاته ناسکرن. کوردزان و ئێزدناسێن ده‌وله‌تان دهاتن گه‌ل وی شێوەرمەندیێ و ئالیکاریێ.
ب پشتەڤانیا مه‌سعود بارزانی، جه‌لال تاله‌بانی ل باژارێ دهۆکێ بنگه‌ها لالش تێ ئاڤاکرن، هیمداره‌کی بنگه‌ها لالش یا ڕه‌وشه‌نبیری-کۆمه‌له‌یاتی ئه‌و بوو، کاره‌کی هه‌ری گرنگ و وێ ده‌رهه‌قێ دا تم ده‌ستنیشان دکر، ل بنگه‌ها لالشێ دا دانینا هیمێ ئارشیڤکرنا خزینا تێکستێن باوەریا ئێزدتایێ، ڕۆنیکرنا عه‌ید، عورف-عه‌ده‌ت، مەراسیم و که‌ڤنه‌شۆپیێن ئێزدیان و…… هتد.
پیر خدر چاوا هه‌موو عه‌ڤدێ کورد و سه‌ردا ژی ئێزدی تێرا خوه پر زولم و زۆر، زه‌حمه‌تیێن ژیانێ دیتبوو. ژیانا وی ژی وه‌ک یا هه‌موو ئێزدیان بوو: ڕه‌ڤ، به‌ز، مالوێرانی، په‌نابه‌ری، کۆچبه‌ری، خه‌ریبی، نه‌هه‌قییێ ده‌ر دۆران و داویێ دا کۆمکوژیا شه‌نگالێ…
قه‌ده‌را په‌نابه‌ریێ ڕێیا مه کر یەک و سالا ۱۹۹۷ ئان ئەم گەهاندنه هه‌ڤ. ئه‌م هه‌ردو ژی ل ئەلمانیایێ، باژارێ ئۆلدێنبوورگێ دا بجی بوون، ئه‌م ته‌ڤی دامه‌زراندنا کار و بارێ مالا ئێزدیا یا وی باژاری، ب تابیه‌تی کارێ ڕه‌وشه‌نبیریێ بوون. زووترێ کۆمه‌لێ دا کۆمه‌کا ڕه‌وشه‌نبیرا یا ب هێز، تفاق، ل هه‌ڤ جڤیان. پیر خدر، ته‌لم تۆلان، جهائوک ئیسا، سه‌دق بائاس، به‌ده‌ل فه‌قر هه‌ج، در.تێموورێ هه‌سه‌ن، شهاپ داگ، یلیاس یانج، کازم ئۆبا، مه‌جد کوردۆ، میرانێ ئۆکێ ، سالح ئابدۆ ئوو… وان کارا دا پیر خدر کاره‌کی ئاکتیڤ، کێرهاتی و به‌ربچاڤ دکر.
ئه‌و وه‌کی پرەکێ بوو د ناڤبه‌را سازیێن هه‌رێما کوردستانێ یێن ڕه‌وشه‌نبیری، بنگه‌ها لالش و مالا ئێزدیان یا ئۆلدێنبوورگێ دا.
مالا ئێزدیان پرتووکا وی „ئێزدیاتی“، به‌شا یەکەم یا ژ بۆ ده‌رباسکرنا ده‌رسێن ئۆلی وه‌شاند. پیر سالێن یەکەم وه‌ک مامۆستا ده‌رسا ئۆل ب فه‌رمی ده‌رس دا زارۆکان دبستانا مالا ئێزدیان، د ڕێداکاسیۆنا ده‌نگێ ئێزیدییان دا خزمه‌ته‌کا مه‌زن کر. د ڕۆژێن دەستنیشانکری ژ بۆ جوانان، ژنان ووسان ژی ئه‌ندامێ مالێ یێن دن ڕا ڕێ و ڕسمێن ئێزدیاتیێ شرۆڤه دکر.
ل سه‌ر بنگه‌ها کارێن کۆمیتەیا مالا ئێزدیان یا ڕه‌وشه‌نبیری د سالا ۲۰۱۲ئان دا ناڤه‌ندا لێکۆلینێن ئێزدیناسیێ هاته دامه‌زراندن.
ناڤه‌ندا لێکۆلینێن ئێزدیناسیێ سالێن خوه یێن یەکەم وه‌ک زانینگه‌هه‌کا زانیاریێ-لێکۆلینێ، خه‌باتێن زانیاری یێن گرانبها ل سه‌ر پرسگرێکێن ئێزدیناسیێ هاتنه کرن. سالێ دا گه‌له‌ک کۆنفێرانس، سێمینارێن زانستی هاتن ده‌رباسکرن، ڕاستهاتنا ته‌ڤ زانیار، نڤیسکار، سیاسه‌تمه‌داران دهاتن ئۆرگانیزه‌کرن، مالپه‌را مه ژ بۆ زانیار –لێکۆلینڤانان ب چاڤکانیه‌کا ئێزدیناسیێ یا هه‌ره هێژا بوو. ده‌ست ب وه‌شه‌نا کۆڤارا مه یا (ئێزدیناس) بوو. مه ل سه‌ر پرسگرێکێن دیرۆک، چاند، باوەری، عه‌ید- عه‌ره‌فاتێن ئێزدیان جێرگه‌ک پرتکێن گرانبها وه‌شه‌ندن.
کۆمکوژیا شه‌نگالێ ته‌سیره‌کا نێگاتیڤ یا مه‌زن ل سه‌ر پیر ژی کر.
ده‌ما ژ وه‌لێت ڤاگه‌ریا ژ من ڕا گۆت:
-برا، تشته‌ک ژ ده‌ستێ من نه‌دهات، کو من سه‌ڤا شه‌نگالا مه، دژی وێ نه‌حه‌قیێ بکرا. من پرتووکێ خوه شه‌وتاند… پرتووکارا ته‌ڤایی من هێڤی و گومانێ خوه ژی شه‌وتاند.
گریا، ئه‌م هه‌ردو ته‌ڤ گریان…
وا پاقژ و زه‌لال هاته دنێ، وا پاقژ و زه‌لال ژی، ناڤێ خوه د دلێ حەزکریێ خوه دا نڤیسی و چوو برایێ منێ ئاخره‌تێ، زانیارێ مه‌زن، ڕه‌حمه‌تیێ پیر خدر سلێمان.
برا ڕه‌حما خوه‌دێ پیرێ من به.
٢٠٢١.١١.١٩
